Biz nime qilishimiz kirek?

Biz nime qilishimiz kirek?

Memet Emin

Weten sirtidikilerning weten ichidiki uruq tuqqan, dost buraderler bilen bolghan alaqining qiyinlishishi we wetendiki weziyetining üzlüksiz keskinlishige egiship, weten sirtidikiler her xil ijtimayi taratqularda  qurulghan oxshimighan gurpilarda toplushup, öz ara sirdashmaqta, we wetenning weziyiti toghursida bash qaturmaqyta. Her qaysi toplarda eng köp munazire qilidighan we eng köp sorilidighan mesile özimizning nime qilishi toghursida bolmaqta. Heqiqetenmu her birimizge nisbeten wetendiki weziyettin xewer tipip turup, wetendiki uruq tuqqan dost buraderlirimizning bishigha kelgen külpetlerni bilip turup, ular üchün hich bir ish qilalmasliq, her birimizge nisbeten eng azapliq ish bolsa kirek.

Undaqta, biz zadi nime qilishimiz kirek?

Addi jawap: qolimizdin kelgenni qilishimiz kirek. Shekil we yaki bashqilargha körsütüsh üchün emes, belki könglimizdin chiqirip qilishimiz kirek.

Hazir bizdiki eng omumlashqan bir ehwal, chong ishni qilalmasliq, kichik ishni yaratmasliq؛ qilidighan ishni yiraqtin izdep, yinimizdiki ishni körmeslik؛ he disek qilishqa mkan  bolmighan chong ishlargha isiliwilip, axirda amal yoq dep hemmidin waz kichip,  ümütsizlinip olturush. Chong ishlarni qilalmisaq, ishni kichiktin bashlishimiz kirek. Yiraqtiki ishni qilalmisaq, ishni yinimizdin bashlishimiz kirek. Weten ichidikilerge birer ish qilip birelmisek, weten sirtidikiler üchün birer ish qilip bersekmu bolidu. Emiliyette yalghuz weten ichidikilerla bizning xelqimiz bolup qalmastin, belki dunyaning bulung puchqaqlirida yashawatqan uyghurlarning her bir ezasi, meyli ular weten ichide bolsun, we yaki weten sirtida bolsun, ularning hemmisi bizning xelqimizdur. Bizde "qol qolni yusa, qol qopup yüzni yuyar" deydighan ata sözi bar. Bizde yene "küch birlikte, ish ömlükte" deydighan ata sözi bar. 

Hemmimizge melum bolghandek weten sirtida texminen 3 miliyundin artuq uyghur bolishi mümkin. Ularning ichide 5 - iyul weqesidin kiyin her xil sewepler we her xil yollar bilen weten sirtigha chiqqanlar 50 mingdin hette 100 mingdin ishishi mümkin. Bularning köpünchisi özliri turiwatqan döwletlerde til we ishqa orunlushush qatarliq jehetlerde her xil qiyinchiliqlargha yoluqmaqta. Beziliri hetta öz qirindashliri teripidin bözek itilmekte we aldanmaqta. Men bundaq shikayetlerni xili köp anglidim, hetta bezilirige shayit boldum.

Köpünchimizning xewiri bolghandek, yiqinda ijtimayi taratqularda tarqalghan bir sin filimide, burun türkiyede yashaydighan dawut isimlik bir melun bir qiri boway momayning pulini aldap, yawropagha qichip ketkenliki bayan qilinghan. Buni körgen nurghun kishiler öz gheziwini ichige basalmay qaldi, hetta beziler u melungha qoshup uyghurlarning bezi qilmishlirini eyipleshti.

Biz itipaqliq we ömlük toghursida söz qilghanda, daim bashqilardin aghrinimiz. Biz bezilerning bolupmu weten sirtigha kiyin chiqqan bezi yashlarning bashqa uyghurlargha yiqin kelmeydighanliqidin shikayet qilimiz, hetta bezilerni ghururi yoq, qorqunjaq yaki kallisi yuyuplup ketken dep eyipleymiz, hetta xittay üchün ishleydu dep haqaretleymiz. Biraq biz normalda özimizde sewenlik barmu yoq digenni  asasen xiyalimizghimu keltürmeymiz. 

Biz oylap baqayli, bir adem wetendin ayrilip ming bir mushaqette melum bir döletke kelgendin kiyin, pütünley natonush bolghan yingi bir muhitta, hemme ademdin ihtiyat qilishi mümkin. Eger u adem özi duch kelgen bu qiyinhiliqtin ghalip kilish üchün hichqandaq bir yardemge irishelmise, u ademning bashqilargha we etiraptiki muhitqa bolghan söygüsi we ishenchisi shekillenmeydu. Waqitning ötüshi bilen bu adem bashqilar teripidin "gheyri adem" dep qalpaq keygüzilidu. Eger bu adem öz qirindishim dep qaralghanlar teripidin bozek itilse, yaki aldansa, uning tesiri tiximu ighir bolidu. Yeni bu adem belkim öz kechürmüshlirini we yaki özining öz millitige bolghan naraziliqini yizip, her xil ijtimayi taratqularda tarqitishi mümkin, netijide tiximu köp insanlarning eyiplishige we haqaretlishige uchurshi mümkin. Bu bir yaman süpetlik aylinish bolup, uni körgen tiximu köp insanlarning alahide ihtiyat qilishgha we öz millitidin qichishigha sewep bolidu. 

Hemmimiz bilgendek, bizning hakimiyitimiz we qanunimiz bolmighachqa, köpünche ehwalda milli menpetimizge ziyan salghuchilarni jazalash imkaniyitimiz yoq. Hem shundaqla eger menpetimizge ziyan salghuchi öz millitimizdin bolghanda, ular üstidin özimiz yashawatqan döwletning qanun organlirigha eriz qilip, ulani jazalndurushqa könglimiz unimaydu, we yaki undaq qilishni öz wijdanimizgha uyghun emes dep bilimiz. Netijide millitimiz ichidin chiqqan wijdansizlar, öz wijdansizliqini dawam qiliwiridu.

Aldan’ghanlar we yaki menpeti ziyan zexmetke uchurghanlar derdini ichige yutup, uyghurdin yiraq yashash qararigha kilidu. Bizmu ularni ghelite mijezlik we yaki ademge yiqinlishishni xalimaydighan yawayi mexluq qatarida körüp, ularning derdige qulaq salmaymiz.

Biz etirapimizdililerni itipaqlashturalmighanda we yaki ortaq nishan üchün ularni bir yerge topliyalmighanda, sewenlikni yalghuz bashqilardin izdimey, özimizning usulighimu diqet qilishimiz kirek. Eger biz bir ishni qilishqa bel baghlisaq, we uninggha ichimizdin estayil muamile qilsaq, nurghun qiyin dep qaralghan ishlarni qilishning oxshimighan usulliri bolishi mümkin. Bir xil usul ünüm bermise, mesulyetni bashqilardin izdeshning ornigha, özimiz usul jehette xatalashtiqmu yoq dep oylap baqsaq, we oxshimighan usullarni qollansaq belkim oxshimighan ünümge irishelishimiz mümkin. Chünki mexset toghura bolghan bilen, eger usul toghura bolmisa, oxshashla közligen mexsetke yetkili bolmaydu. 

Hemmimiz bilgendek kisel dawalashta ünümlük bolghan nurghun dorilar nahayti achchiq bolup, nurghun kishiler kisilini dawalash üchün u dorilarni istimal qilishniing zörürligini bilip tursimu, biraq yenila u dorilarni istimal qilishni ret qilidu. Dora zawutliri bolsa, "salametlik we hayatliq siningki, kisel dawalaymen diseng u dorini istimal qilisen, bolmisa ölisen" dep qarap turmay, amal qilip, dorilarning ünimige tesir yetküzmigen ehwal astida, dorilarning sirtigha tatliq nersilerni yalitish arqiliq, uni asan istimal qilghidek halgha ekilishke tirishidu.  

Mining isimde qilishche men amirkigha kelgen deslepki yillarda engiliyediki memet tursun zunun ependim yaxuda bir gurpa qurup chiqqan bolup, bu gurpida dunyaning he qaysi jayliridin qatnashqan nurghun uyghurlar bar idi. Bir qitim bu gurpida  xiristiyan bolghan uyghurlar bilen qattiq munazire we talash tartishlar boldi. Xiristiyan bolghan uyghurlar özlirining xiristiyan bolushigha sewep bolghan seweplerni nahayti chirayliq oturgha qoyushti. Epsus bizning bezi dostlirimiz ularni ighizgha alghili bolmaydighan sözler bilen tillidi we qattiq haqaret qilidi. Elwette ular öz qirindashlirining öz dinniy itiqatidin yüz örigenlikige ghezeplengen bolushi mümkin. Dinimizni qoghdash üchün shundaq qilghan bolushi mümkin. Biraq biz eger soghaqqanliq bilen oylap baqsaq, bizning bu qilmishimizning dinimizni qoghdashqa hichqandaq ünimi bolmaydu, eksinche  tiximu köp ademning bizdin qichishigha sewep bolidu. Eger biz öz dinimizni eng merhemmetlik din dep qarisaq, biz choqum özimizning merhemmiti we güzel exlaq peziliti bilen bashqilargha tesir körsitishimiz we ularni tesirlendürishimiz kirek.

Biz bashqilar bilen paranglishish jeryanida, we yaki ijtimayi taratqularda "kallisi yuyulup ketken" digen sözni az tola anglap qalimiz. Tirorluq herkiti bilen shughullanghuchilarni bolupmu özni oltüriwilish xaraktirliq tirorluq weqeseni peyda qilghuchilarni anglighinimizda, ularning qilmishi tiximu kallimizdin ötmeydu. Bir adem nimishqa bashqilarning gipi bilen hayatidin waz kicheleydu? Qandaq bir küch ularning shundaq qilishqa könderdi? Qattiq mejburlashmu? Ishkenjimu? Tehditmu? Miningche bundaq usullarni qollunup, bir ademni öz raziliqi bilen hayatidin waz kechtürüsh undaq asan emes. Undqta zadi qandaq bir küch ularni öz ixtiyarliqi bilen tuyuq yolgha kirishige sawep boldi? Mining qarishimche bu yerde eng ünümlük rol oynighan eng muhim bolghan bir sirliq küch bar, u bolsimu "yumshaq küch". Shunga bizde "yaxshi söz tashni iriter" deydighan ata sözi bar. Her xil qiyin mesililerge duch kelgnimizde, yuqarqilarni obdan tetqiq qilishimiz we oyliship biqishimiz kirek. Biz yumshaq küchning ajayip chong rol oynaydighanliqini untup qalmasliqimiz kirek. 

Hazir bezilirimiz ümütni xelqaradiki chong döwletlerge baghlap, wetenning ewhalini ulargha yiterlik derijide bildürelsek, wetenning ehwalida choqum yaxshilinish bolidu dep qarap, waxtimizni  we küchimizni  xelqimizning  derdini bashqilargha anglitishqa serip qiliwatimiz. Yene bezilirimiz bolsa xeliqni oyghutush üchün her xil maqalilarni yizip, ularni yazma we yaki awazliq qilip bashqilargha suniwatimiz. Yene bezilirimiz her xil ijtimayi taratqularda, biz zadi nime ish qilishimiz kirek digen mesile üstide bash qaturush we munazire qilish bilen waqit ötkiziwatimiz. Yene bezilirimiz tiz ünüm biridighan ishni tapalmay, adettiki ishni yaratmay jim turiwatimiz we yaki beri bir nimish qilsaq ehmiyiti yoq dep, öz hayatimiz bilenla meshghul bolawatimiz.

Biz meyli nime qilayli, tiz ünüm biridighan asan ish yoq. Hich bir ish bizning sobiktip arzu isteklimizge boy sunup özligidin yüz birip qalmaydu. Shunga biz meyli nime ish qilayli, uni üzlüksiz dawalashturishimiz, özimiz ishengen we toghura dep bilgen ishtin qetéé  waz kechmeslikimiz kirek. Weten dawasi yiqini 60 nechche yildin buyan, yiraqi 230 yildin buyan dawam qiliwatqinigha oxshash, gerche biz shunche yildin biri dawa ilip kiliwatsqmu, wetenning weziyiti yaxshilinish emes, belki kündin künge yamanlishiwatqinigha oxshash, bizning ishlirimiz bizning hisiyatimizgha we arzu isteklirige asasen emes, belki bizning uzun muddet tirishchanliqimiz  bilen shqa ashidighan ulughwar bir ish. Uningliq üchün 100 mitirge tiz yügüresh rohi emes, belki uzun musapiliq marason rohi bolushi kirek. Bizde sewr taqet,  qettilik we izchilliq bolushi kirek. Bizde ümütni bashqilardin kütüp, sewenlikni we mesulyetni bashqilardin izdep  olturush emes, her ishni özimizdin bashlap qilish, mesuliyetni üstimizge ilish rohi bolishi kirek.    

Men amirkigha kelgendin buyan öz xizmitimni yaxshi ishlep mangghandin bashqa, bir ishqa üzlüksiz köngül bölüp we uni xalisane halda izchil dawamlashturup keldim, u bolsimu uyghurche saqliqni saqlash sawatlirini yizip tarqitish, wetendiki her xil kiselliklerning tarqilish ehwali we xelqimizning saghlamliq ehwalini yiqindin küzütüsh.  Bizning ömürimiz cheklik bolghini we öz hayatmizni dawam itishimiz zörür bolghini üchün,  hemmimiz ömürimizde  bek köp ishni qilip kitelishimiz natayin, biraq kem digende  bir ishni qudurtimizning yitishiche izchil dawamlashtursaq, shumu yiterlik.

2017 - yili 12 - ayning 16 - kuni New York

بىز نىمە قىلىشىمىز كىرەك؟

بىز نىمە قىلىشىمىز كىرەك؟

مەمەت ئىمىن

ۋەتەن سىرتىدىكىلەرنىڭ ۋەتەن ئىچىدىكى ئۇرۇق تۇققان، دوست بۇرادەرلەر بىلەن بولغان ئالاقىنىڭ قىيىنلىشىشى ۋە ۋەتەندىكى ۋەزىيەتىنىڭ ئۈزلۈكسىز كەسكىنلىشىگە ئەگىشىپ، ۋەتەن سىرتىدىكىلەر ھەر خىل ئىجتىمايى تاراتقۇلاردا  قۇرۇلغان ئوخشىمىغان گۇرپىلاردا توپلۇشۇپ، ئۆز ئارا سىرداشماقتا، ۋە ۋەتەننىڭ ۋەزىيىتى توغۇرسىدا باش قاتۇرماقيتا. ھەر قايسى توپلاردا ئەڭ كۆپ مۇنازىرە قىلىدىغان ۋە ئەڭ كۆپ سورىلىدىغان مەسىلە ئۆزىمىزنىڭ نىمە قىلىشى توغۇرسىدا بولماقتا. ھەقىقەتەنمۇ ھەر بىرىمىزگە نىسبەتەن ۋەتەندىكى ۋەزىيەتتىن خەۋەر تىپىپ تۇرۇپ، ۋەتەندىكى ئۇرۇق تۇققان دوست بۇرادەرلىرىمىزنىڭ بىشىغا كەلگەن كۈلپەتلەرنى بىلىپ تۇرۇپ، ئۇلار ئۈچۈن ھىچ بىر ئىش قىلالماسلىق، ھەر بىرىمىزگە نىسبەتەن ئەڭ ئازاپلىق ئىش بولسا كىرەك.

ئۇنداقتا، بىز زادى نىمە قىلىشىمىز كىرەك؟

ئاددى جاۋاپ: قولىمىزدىن كەلگەننى قىلىشىمىز كىرەك. شەكىل ۋە ياكى باشقىلارغا كۆرسۈتۈش ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى كۆڭلىمىزدىن چىقىرىپ قىلىشىمىز كىرەك.

ھازىر بىزدىكى ئەڭ ئومۇملاشقان بىر ئەھۋال، چوڭ ئىشنى قىلالماسلىق، كىچىك ئىشنى ياراتماسلىق؛ قىلىدىغان ئىشنى يىراقتىن ئىزدەپ، يىنىمىزدىكى ئىشنى كۆرمەسلىك؛ ھە دىسەك قىلىشقا ئمكان  بولمىغان چوڭ ئىشلارغا ئىسىلىۋىلىپ، ئاخىردا ئامال يوق دەپ ھەممىدىن ۋاز كىچىپ،  ئۈمۈتسىزلىنىپ ئولتۇرۇش. چوڭ ئىشلارنى قىلالمىساق، ئىشنى كىچىكتىن باشلىشىمىز كىرەك. يىراقتىكى ئىشنى قىلالمىساق، ئىشنى يىنىمىزدىن باشلىشىمىز كىرەك. ۋەتەن ئىچىدىكىلەرگە بىرەر ئىش قىلىپ بىرەلمىسەك، ۋەتەن سىرتىدىكىلەر ئۈچۈن بىرەر ئىش قىلىپ بەرسەكمۇ بولىدۇ. ئەمىلىيەتتە يالغۇز ۋەتەن ئىچىدىكىلەرلا بىزنىڭ خەلقىمىز بولۇپ قالماستىن، بەلكى دۇنيانىڭ بۇلۇڭ پۇچقاقلىرىدا ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلارنىڭ ھەر بىر ئەزاسى، مەيلى ئۇلار ۋەتەن ئىچىدە بولسۇن، ۋە ياكى ۋەتەن سىرتىدا بولسۇن، ئۇلارنىڭ ھەممىسى بىزنىڭ خەلقىمىزدۇر. بىزدە "قول قولنى يۇسا، قول قوپۇپ يۈزنى يۇيار" دەيدىغان ئاتا سۆزى بار. بىزدە يەنە "كۈچ بىرلىكتە، ئىش ئۆملۈكتە" دەيدىغان ئاتا سۆزى بار.

ھەممىمىزگە مەلۇم بولغاندەك ۋەتەن سىرتىدا 3 مىيۇندىن ئارتۇق ئۇيغۇر بولىشى مۈمكىن. ئۇلارنىڭ ئىچىدە 5 - ئېيۇل ۋەقەسىدىن كىيىن ھەر خىل سەۋەپلەر ۋە ھەر ىىل يوللار بىلەن ۋەتەن سىرتىغا چىققانلارنىڭ سانى 50 مىڭدىن ھەتتا 100 ئارتۇق بولىشى مۈمكىن. بۇلارنىڭ كۆپۈنچىسى
 ئۆزلىرى تۇرىۋاتقان دۆۋلەتلەردە تىل ۋە ئىشقا ئورۇنلۇشۇش قاتارلىق جەھەتلەردە ھەر خىل قىيىنچىلىقلارغا يولۇقماقتا. بەزىلىرى ھەتتا ئۆز قىرىنداشلىرى تەرىپىدىن بۆزەك ئىتىلمەكتە ۋە ئالدانماقتا. مەن بۇنداق شىكايەتلەرنى خىلى كۆپ ئاڭلىدىم، ھەتتا بەزىلىرىگە شايىت بولدۇم.

كۆپۈنچىمىزنىڭ خەۋىرى بولغاندەك، يىقىندا ئىجتىمايى تاراتقۇلاردا تارقالغان بىر سىن فىلىمىدە، بۇرۇن تۈركىيەدە ياشايدىغان داۋۇت ئىسىملىك بىر مەلئۇن بىر قىرى بوۋاي موماينىڭ پۇلىنى ئالداپ، ياۋروپاغا قىچىپ كەتكەنلىكى بايان قىلىنغان. بۇنى كۆرگەن نۇرغۇن كىشىلەر ئۆز غەزىۋىنى ئىچىگە باسالماي قالدى، ھەتتا بەزىلەر ئۇ مەلئۇنغا قوشۇپ ئۇيغۇرلارنىڭ بەزى قىلمىشلىرىنى ئەيىپلەشتى.

بىز ئىتىپاقلىق ۋە ئۆملۈك توغۇرسىدا سۆز قىلغاندا، دائىم باشقىلاردىن ئاغرىنىمىز. بىز بەزىلەرنىڭ بولۇپمۇ ۋەتەن سىرتىغا كىيىن چىققان بەزى ياشلارنىڭ باشقا ئۇيغۇرلارغا يىقىن كەلمەيدىغانلىقىدىن شىكايەت قىلىمىز، ھەتتا بەزىلەرنى غۇرۇرى يوق، قورقۇنجاق ياكى كاللىسى يۇيۇپلۇپ كەتكەن دەپ ئەيىپلەيمىز، ھەتتا خىتتاي ئۈچۈن ئىشلەيدۇ دەپ ھاقارەتلەيمىز. بىراق بىز نورمالدا ئۆزىمىزدە سەۋەنلىك بارمۇ يوق دىگەننى  ئاساسەن خىيالىمىزغىمۇ كەلتۈرمەيمىز.

بىز ئويلاپ باقايلى، بىر ئادەم ۋەتەندىن ئايرىلىپ مىڭ بىر مۇشاقەتتە مەلۇم بىر دۆلەتكە كەلگەندىن كىيىن، پۈتۈنلەي ناتونۇش بولغان يىڭى بىر مۇھىتتا، ھەممە ئادەمدىن ئىھتىيات قىلىشى مۈمكىن. ئەگەر ئۇ ئادەم ئۆزى دۇچ كەلگەن بۇ قىيىنھىلىقتىن غالىپ كىلىش ئۈچۈن ھىچقانداق بىر ياردەمگە ئىرىشەلمىسە، ئۇ ئادەمنىڭ باشقىلارغا ۋە ئەتىراپتىكى مۇھىتقا بولغان سۆيگۈسى ۋە ئىشەنچىسى شەكىللەنمەيدۇ. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن بۇ ئادەم باشقىلار تەرىپىدىن "غەيرى ئادەم" دەپ قالپاق كەيگۈزىلىدۇ. ئەگەر بۇ ئادەم ئۆز قىرىندىشىم دەپ قارالغانلار تەرىپىدىن بوزەك ئىتىلسە، ياكى ئالدانسا، ئۇنىڭ تەسىرى تىخىمۇ ئىغىر بولىدۇ. يەنى بۇ ئادەم بەلكىم ئۆز كەچۈرمۈشلىرىنى ۋە ياكى ئۆزىنىڭ ئۆز مىللىتىگە بولغان نارازىلىقىنى يىزىپ، ھەر خىل ئىجتىمايى تاراتقۇلاردا تارقىتىشى مۈمكىن، نەتىجىدە تىخىمۇ كۆپ ئىنسانلارنىڭ ئەيىپلىشىگە ۋە ھاقارەتلىشىگە ئۇچۇرشى مۈمكىن. بۇ بىر يامان سۈپەتلىك ئايلىنىش بولۇپ، ئۇنى كۆرگەن تىخىمۇ كۆپ ئىنسانلارنىڭ ئالاھىدە ئىھتىيات قىلىشغا ۋە ئۆز مىللىتىدىن قىچىشىغا سەۋەپ بولىدۇ.

ھەممىمىز بىلگەندەك، بىزنىڭ ھاكىمىيىتىمىز ۋە قانۇنىمىز بولمىغاچقا، كۆپۈنچە ئەھۋالدا مىللى مەنپەتىمىزگە زىيان سالغۇچىلارنى جازالاش ئىمكانىيىتىمىز يوق. ھەم شۇنداقلا ئەگەر مەنپەتىمىزگە زىيان سالغۇچى ئۆز مىللىتىمىزدىن بولغاندا، ئۇلار ئۈستىدىن ئۆزىمىز ياشاۋاتقان دۆۋلەتنىڭ قانۇن ئورگانلىرىغا ئەرىز قىلىپ، ئۇلانى جازالندۇرۇشقا كۆڭلىمىز ئۇنىمايدۇ، ۋە ياكى ئۇنداق قىلىشنى ئۆز ۋىجدانىمىزغا ئۇيغۇن ئەمەس دەپ بىلىمىز. نەتىجىدە مىللىتىمىز ئىچىدىن چىققان ۋىجدانسىزلار، ئۆز ۋىجدانسىزلىقىنى داۋام قىلىۋىرىدۇ. ئالدانغانلار ۋە ياكى مەنپەتى زىيان زەخمەتكە ئۇچۇرغانلار دەردىنى ئىچىگە يۇتۇپ، ئۇيغۇردىن يىراق ياشاش قارارىغا كىلىدۇ. بىزمۇ ئۇلارنى غەلىتە مىجەزلىك ۋە ياكى ئادەمگە يىقىنلىشىشنى خالىمايدىغان ياۋايى مەخلۇق قاتارىدا كۆرۈپ، ئۇلارنىڭ دەردىگە قۇلاق سالمايمىز.

بىز ئەتىراپىمىزدىلىلەرنى ئىتىپاقلاشتۇرالمىغاندا ۋە ياكى ئورتاق نىشان ئۈچۈن ئۇلارنى بىر يەرگە توپلىيالمىغاندا، سەۋەنلىكنى يالغۇز باشقىلاردىن ئىزدىمەي، ئۆزىمىزنىڭ ئۇسۇلىغىمۇ دىقەت قىلىشىمىز كىرەك. ئەگەر بىز بىر ئىشنى قىلىشقا بەل باغلىساق، ۋە ئۇنىڭغا ئىچىمىزدىن ئەستايىل مۇئامىلە قىلساق، نۇرغۇن قىيىن دەپ قارالغان ئىشلارنى قىلىشنىڭ ئوخشىمىغان ئۇسۇللىرى بولىشى مۈمكىن. بىر خىل ئۇسۇل ئۈنۈم بەرمىسە، مەسئۇليەتنى باشقىلاردىن ئىزدەشنىڭ ئورنىغا، ئۆزىمىز ئۇسۇل جەھەتتە خاتالاشتىقمۇ يوق دەپ ئويلاپ باقساق، ۋە ئوخشىمىغان ئۇسۇللارنى قوللانساق بەلكىم ئوخشىمىغان ئۈنۈمگە ئىرىشەلىشىمىز مۈمكىن. چۈنكى مەخسەت توغۇرا بولغان بىلەن، ئەگەر ئۇسۇل توغۇرا بولمىسا، ئوخشاشلا كۆزلىگەن مەخسەتكە يەتكىلى بولمايدۇ.

ھەممىمىز بىلگەندەك كىسەل داۋالاشتا ئۈنۈملۈك بولغان نۇرغۇن دورىلار ناھايتى ئاچچىق بولۇپ، نۇرغۇن كىشىلەر كىسىلىنى داۋالاش ئۈچۈن ئۇ دورىلارنى ئىستىمال قىلىشنىىڭ زۆرۈرلىگىنى بىلىپ تۇرسىمۇ، بىراق يەنىلا ئۇ دورىلارنى ئىستىمال قىلىشنى رەت قىلىدۇ. دورا زاۋۇتلىرى بولسا، "سالامەتلىك ۋە ھاياتلىق سىنىڭكى، كىسەل داۋالايمەن دىسەڭ ئۇ دورىنى ئىستىمال قىلىسەن، بولمىسا ئۆلىسەن" دەپ قاراپ تۇرماي، ئامال قىلىپ، دورىلارنىڭ ئۈنىمىگە تەسىر يەتكۈزمىگەن ئەھۋال ئاستىدا، دورىلارنىڭ سىرتىغا تاتلىق نەرسىلەرنى يالىتىش ئارقىلىق، ئۇنى ئاسان ئىستىمال قىلغىدەك ھالغا ئەكىلىشكە تىرىشىدۇ.  

مىنىڭ ئىسىمدە قىلىشچە مەن ئامىركىغا كەلگەن دەسلەپكى يىللاردا ئەنگىلىيەدىكى مەمەت تۇرسۇن زۇنۇن ئەپەندىم ياخۇدا بىر گۇرپا قۇرۇپ چىققان بولۇپ، بۇ گۇرپىدا دۇنيانىڭ ھە قايسى جايلىرىدىن قاتناشقان نۇرغۇن ئۇيغۇرلار بار ئىدى. بىر قىتىم بۇ گۇرپىدا  خىرىستىيان بولغان ئۇيغۇرلار بىلەن قاتتىق مۇنازىرە ۋە تالاش تارتىشلار بولدى. خىرىستىيان بولغان ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنىڭ خىرىستىيان بولۇشىغا سەۋەپ بولغان سەۋەپلەرنى ناھايتى چىرايلىق ئوتۇرغا قويۇشتى. ئەپسۇس بىزنىڭ بەزى دوستلىرىمىز ئۇلارنى ئىغىزغا ئالغىلى بولمايدىغان سۆزلەر بىلەن تىللىدى ۋە قاتتىق ھاقارەت قىلىدى. ئەلۋەتتە ئۇلار ئۆز قىرىنداشلىرىنىڭ ئۆز دىننىي ئىتىقاتىدىن يۈز ئۆرىگەنلىكىگە غەزەپلەنگەن بولۇشى مۈمكىن. دىنىمىزنى قوغداش ئۈچۈن شۇنداق قىلغان بولۇشى مۈمكىن. بىراق بىز ئەگەر سوغاققانلىق بىلەن ئويلاپ باقساق، بىزنىڭ بۇ قىلمىشىمىزنىڭ دىنىمىزنى قوغداشقا ھىچقانداق ئۈنىمى بولمايدۇ، ئەكسىنچە  تىخىمۇ كۆپ ئادەمنىڭ بىزدىن قىچىشىغا سەۋەپ بولىدۇ. ئەگەر بىز ئۆز دىنىمىزنى ئەڭ مەرھەممەتلىك دىن دەپ قارىساق، بىز چوقۇم ئۆزىمىزنىڭ مەرھەممىتى ۋە گۈزەل ئەخلاق پەزىلىتى بىلەن باشقىلارغا تەسىر كۆرسىتىشىمىز ۋە ئۇلارنى تەسىرلەندۈرىشىمىز كىرەك.

بىز باشقىلار بىلەن پاراڭلىشىش جەريانىدا، ۋە ياكى ئىجتىمايى تاراتقۇلاردا "كاللىسى يۇيۇلۇپ كەتكەن" دىگەن سۆزنى ئاز تولا ئاڭلاپ قالىمىز. تىرورلۇق ھەركىتى بىلەن شۇغۇللانغۇچىلارنى بولۇپمۇ ئۆزنى ئولتۈرىۋىلىش خاراكتىرلىق تىرورلۇق ۋەقەسەنى پەيدا قىلغۇچىلارنى ئاڭلىغىنىمىزدا، ئۇلارنىڭ قىلمىشى تىخىمۇ كاللىمىزدىن ئۆتمەيدۇ. بىر ئادەم نىمىشقا باشقىلارنىڭ گىپى بىلەن ھاياتىدىن ۋاز كىچەلەيدۇ؟ قانداق بىر كۈچ ئۇلارنىڭ شۇنداق قىلىشقا كۆندەردى؟ قاتتىق مەجبۇرلاشمۇ؟ ئىشكەنجىمۇ؟ تەھدىتمۇ؟ مىنىڭچە بۇنداق ئۇسۇللارنى قوللۇنۇپ، بىر ئادەمنى ئۆز رازىلىقى بىلەن ھاياتىدىن ۋاز كەچتۈرۈش ئۇنداق ئاسان ئەمەس. ئۇندقتا زادى قانداق بىر كۈچ ئۇلارنى ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن تۇيۇق يولغا كىرىشىگە ساۋەپ بولدى؟ مىنىڭ قارىشىمچە بۇ يەردە ئەڭ ئۈنۈملۈك رول ئوينىغان ئەڭ مۇھىم بولغان بىر سىرلىق كۈچ بار، ئۇ بولسىمۇ "يۇمشاق كۈچ". شۇڭا بىزدە "ياخشى سۆز تاشنى ئىرىتەر" دەيدىغان ئاتا سۆزى بار. ھەر خىل قىيىن مەسىلىلەرگە دۇچ كەلگنىمىزدە، يۇقارقىلارنى ئوبدان تەتقىق قىلىشىمىز ۋە ئويلىشىپ بىقىشىمىز كىرەك. بىز يۇمشاق كۈچنىڭ ئاجايىپ چوڭ رول ئوينايدىغانلىقىنى ئۇنتۇپ قالماسلىقىمىز كىرەك.

ھازىر بەزىلىرىمىز ئۈمۈتنى خەلقئارادىكى چوڭ دۆۋلەتلەرگە باغلاپ، ۋەتەننىڭ ئەۋھالىنى ئۇلارغا يىتەرلىك دەرىجىدە بىلدۈرەلسەك، ۋەتەننىڭ ئەھۋالىدا چوقۇم ياخشىلىنىش بولىدۇ دەپ قاراپ، ۋاختىمىزنى  ۋە كۈچىمىزنى  خەلقىمىزنىڭ  دەردىنى باشقىلارغا ئاڭلىتىشقا سەرىپ قىلىۋاتىمىز. يەنە بەزىلىرىمىز بولسا خەلىقنى ئويغۇتۇش ئۈچۈن ھەر خىل ماقالىلارنى يىزىپ، ئۇلارنى يازما ۋە ياكى ئاۋازلىق قىلىپ باشقىلارغا سۇنىۋاتىمىز. يەنە بەزىلىرىمىز ھەر خىل ئىجتىمايى تاراتقۇلاردا، بىز زادى نىمە ئىش قىلىشىمىز كىرەك دىگەن مەسىلە ئۈستىدە باش قاتۇرۇش ۋە مۇنازىرە قىلىش بىلەن ۋاقىت ئۆتكىزىۋاتىمىز. يەنە بەزىلىرىمىز تىز ئۈنۈم بىرىدىغان ئىشنى تاپالماي، ئادەتتىكى ئىشنى ياراتماي جىم تۇرىۋاتىمىز ۋە ياكى بەرى بىر نىمىش قىلساق ئەھمىيىتى يوق دەپ، ئۆز ھاياتىمىز بىلەنلا مەشغۇل بولاۋاتىمىز.

بىز مەيلى نىمە قىلايلى، تىز ئۈنۈم بىرىدىغان ئاسان ئىش يوق. ھىچ بىر ئىش بىزنىڭ سوبىكتىپ ئارزۇ ئىستەكلىمىزگە بوي سۇنۇپ ئۆزلىگىدىن يۈز بىرىپ قالمايدۇ. شۇڭا بىز مەيلى نىمە ئىش قىلايلى، ئۇنى ئۈزلۈكسىز داۋالاشتۇرىشىمىز، ئۆزىمىز ئىشەنگەن ۋە توغۇرا دەپ بىلگەن ئىشتىن قەتېئې  ۋاز كەچمەسلىكىمىز كىرەك. ۋەتەن داۋاسى يىقىنى 60 نەچچە يىلدىن بۇيان، يىراقى 230 يىلدىن بۇيان داۋام قىلىۋاتقىنىغا ئوخشاش، گەرچە بىز شۇنچە يىلدىن بىرى داۋا ئىلىپ كىلىۋاتسقمۇ، ۋەتەننىڭ ۋەزىيىتى ياخشىلىنىش ئەمەس، بەلكى كۈندىن كۈنگە يامانلىشىۋاتقىنىغا ئوخشاش، بىزنىڭ ئىشلىرىمىز بىزنىڭ ھىسىياتىمىزغا ۋە ئارزۇ ئىستەكلىرىگە ئاساسەن ئەمەس، بەلكى بىزنىڭ ئۇزۇن مۇددەت تىرىشچانلىقىمىز  بىلەن ئشقا ئاشىدىغان ئۇلۇغۋار بىر ئىش. ئۇنىڭلىق ئۈچۈن 100 مىتىرگە تىز يۈگۈرەش روھى ئەمەس، بەلكى ئۇزۇن مۇساپىلىق ماراسون روھى بولۇشى كىرەك. بىزدە سەۋر تاقەت،  قەتتىلىك ۋە ئىزچىللىق بولۇشى كىرەك. بىزدە ئۈمۈتنى باشقىلاردىن كۈتۈپ، سەۋەنلىكنى ۋە مەسئۇليەتنى باشقىلاردىن ئىزدەپ  ئولتۇرۇش ئەمەس، ھەر ئىشنى ئۆزىمىزدىن باشلاپ قىلىش، مەسئۇلىيەتنى ئۈستىمىزگە ئىلىش روھى بولىشى كىرەك.    

مەن ئامىركىغا كەلگەندىن بۇيان ئۆز خىزمىتىمنى ياخشى ئىشلەپ ماڭغاندىن باشقا، بىر ئىشقا ئۈزلۈكسىز كۆڭۈل بۆلۈپ ۋە ئۇنى خالىسانە ھالدا ئىزچىل داۋاملاشتۇرۇپ كەلدىم، ئۇ بولسىمۇ ئۇيغۇرچە ساقلىقنى ساقلاش ساۋاتلىرىنى يىزىپ تارقىتىش، ۋەتەندىكى ھەر خىل كىسەللىكلەرنىڭ تارقىلىش ئەھۋالى ۋە خەلقىمىزنىڭ ساغلاملىق ئەھۋالىنى يىقىندىن كۈزۈتۈش.  بىزنىڭ ئۆمۈرىمىز چەكلىك بولغىنى ۋە ئۆز ھاياتمىزنى داۋام ئىتىشىمىز زۆرۈر بولغىنى ئۈچۈن،  ھەممىمىز ئۆمۈرىمىزدە  بەك كۆپ ئىشنى قىلىپ كىتەلىشىمىز ناتايىن، بىراق كەم دىگەندە  بىر ئىشنى قۇدۇرتىمىزنىڭ يىتىشىچە ئىزچىل داۋالاشتۇرالىساق، شۇمۇ يىتەرلىك.

2017- يىلى 12 - ئاينىڭ 16 - كۈنى نۇيورۇك 

تېرورلۇق توغۇرسىدا ئىككى ئىغىز پاراڭ

تېرورلۇق توغۇرسىدا ئىككى ئىغىز پاراڭ

مەمەت ئمىن

ھەممىمىزنىڭ خەۋىرى بولغاندەك 12 - ئاينىڭ 11 - كۈنى ئەتىگەندە نىيورۇك شەھرىدە بىر تېرورلۇق ۋەقەسى يۈز بەردى. بىزنىڭ بىر زىيالى فەيىسبۇكتا بۇ تېرورلۇق ۋەقەسىنى ئەيىپلەپ بىر يازما ئىلان قىپتۇ. ئۇ زىيالى فەيىسبۇكتا ئىلان قىلغان يەنە بىر يازمىسىدا پەلەستىن ئىسرايىلىيە مۇناسىۋىتى ئۈستىدە توختۇلۇپ، ئۆزنىڭ كۆز قاراشلىرىنى ئوتۇرغا قويۇپتۇ. مەن ئۇ  يازمىلارنى كۆرۈپ چىققاندىن كىيىن، ئۇلار توغۇرسىدا ئۆز كۆز قاراشلىرىمنى ئوتۇرغا قويغۇم كەلدى.

بىزنىڭ بۇ زىيالى نىيورۇكتا يۈز بەرگەن تېرورلۇق ۋەقەسى توغۇرسىدا توختۇلۇپ، ئۇنى قاتتىق ئەيىپلەپتۇ، ۋە سۆزىنى مۇنداق باشلاپتۇ "تۈنۈگۈن نيۇيورك شەھىرىدە، مۇسۇلمان پۇشتىدىن بولغان يەنە بىر مەخلۇق، تېررورلۇق ۋەقەسى پەيدا قىلدى". بۇنداق بىر تەرورلۇق ۋەقەسىى ھەقىقەتەنمۇ ھەممىمىزنىڭ ئەيىپلىشىگە ئەرزىدۇ. ئۇ يازمىسىدا دىگەندەك تېرورلۇق پەيدا قىلغۇچى پەقەتلا مۇسۇلمان پۇشتىدىن بولغان بىر مەخلۇق. مۇسۇلمان بولۇشنىڭ، ئۆزىگە چۇشلۇق تەلەپ ۋە قاھىدىلىرى بار.  مۇسۇلمان پۇشتىدىن بولغان ۋە ياكى ئۆزىنى مۇسۇلمان دەپ ئاتىۋالغان ئادەمنىڭ ھەممىسىنىڭ مۇسۇلمان بولىشى ناتايىن. ئىسلام دىنىدا گۇناسىز ئادەمنى ئۆلتۈر دەيدىغان ھىچقانداق بىر تەشەببۇس يوق. ئۆزىنى ھەقىقى مۇسۇلمان دىگەن ئادەم تېرورلۇق قىلمايدۇ، تەرورلۇق قىلغان ئادەم ھەققى مۇسۇلمان بولالمايدۇ. مەن بۇ جەھەتتە ئارتۇق سۆزلىمىسەممۇ، مۇسۇلمان ئاھىلىسىدە چوڭ بولغان ھەرقانداق ئىنسان، بۇ جەھەتتە ئاز تولا بىر نەرسە بىلىشى مۈمكىن.

بىز ھەقىقەتەنمۇ ئۇ تېرورلۇق ۋەقەسىنى ئەيىپلىشىمىز كىرەك. بىز يالغۇز بۇ تىرورلۇق ۋەقەسىنىلا ئەيىپلەپ قالماستىن ھەرقانداق تېرورلۇق ھەركەتىنى ئەيىپلىشىمىز كىرەك. يالغۇز مۇسۇلمان پۇشتىن بولغانلارنىڭ ئامىركا خەلقىگە ئىلىپ بارغان تېرورلۇق ھەركىتىنى ئەيىپلەپ قالماستىن، باشقا ھەر قانداق پۇشتىدىن بولغانلارنىڭ تېرورلۇق ھەركىتىنى ئەيىپلىشىمىز كىرەك.

 ئامىركىدا مۇشۇ بىر نەچچە يىل ئىچىدە نۇرغۇنلىغان قانخورلۇق، زوراۋانلىق ۋە تېرورلۇق ۋەقەلىرى يۈز بەردى. بۇ ۋەقەلەرنى پەيدا قىلغانلار ۋە نۇرغۇن بىگۇناھ ئىنسانلارنىڭ جىنىغا زامىن بولغانلارنىڭ كۆپ قىسمى مۇسۇلمان پۇشتىدىن ئەمەس. ئۇلارنىڭ كۆپۈنچىسى باشقا دىندىكىلەرنىڭ پۇشتىدىن بولغانلار بولۇپ ئۇلار نۇرغۇنلىغان بىگۇناھ ئىنساننىڭ جىنىغا زامىن بولدى. بۇ مىنىڭ شەخسى كۆز قارىشىم ئەمەس. نۇرغۇن ئىنسانلار ئىتىراپ قىلغان، ۋە كۆپلىگەن ئاخباراتلاردا ئىلان قىلىنىپ كەلگەن بىر ھەقىقەت.

https://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2017/11/daily-chart-3?fsrc=scn%2Ffb%2Fte%2Fbl%2Fed%2F

بىز زوراۋانلىقنى ۋە تېرورلۇقنى ئەيىپلىگەندە، يالغۇز ئۇنى قايسى دىندىكىلەرنىڭ پۇشتىن بولغانلارنىڭ ئامىركا ۋە ياكى غەرىپ دۆۋلىتىدە ئىلىپ بىرىلغانلىقىنى ئەيىپلەپ قالماستىن، دىندىن، رايۇندىن ھالقىغان ھالدا ھەممە تېرورلۇق ھەركەتلىرىنى ئوخشاشلا ئەيىپلىشىمىز كىرەك. يالغۇز مۇسۇلمان پۇشتىدىن بولغانلار غەرىپتىكى بىگۇناھ ئىنسانلارنى ئۆلتۈرسە تېرورلۇق ھىساپلىنىپ، باشقا دىندىكىلەر ۋە ياكى دىنغا ئىشەنمەيدىغانلار باشقا يەردە باشقا بىگۇناھ ئىنسانلارنى ئۆلتۈرسە تېرورلۇق ھىساپلانمايدىغان ئىش يوق. بىرمىدىكى بۇددىستلار بىگۇناھ مۇسۇلمانلارنىڭ ئۆيلىرىگە ئوت قويۇپ، ئۇلارنى ئىنسان قىلىپىدىن چىققان ۋەھشى ئۇسۇللار بىلەن ئۆلتۈرسە، ئۇمۇ تېرورلۇق ھىساپلىنىدۇ. بىز ئۇلارنىمۇ ئەيىپلىشىمىز كىرەك. ئەلۋەتتە بىز ئۆلگۈچىنىڭ مۇسۇلمان بولغانلىقى ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى ئۆلگۈچىنىڭ بىگۇناھ بىر ئىنسان بولغىنى ئۈچۈن، ھەرقانداق تەرورلۇق ھەركىتىنى قاتتىق ئەيىپلەئىشىمىز كىرەك.

بىز پالەستىنلىكلەرنىڭ بىگۇناھ يەھۇدىلارنى ئۆلتۈرگىنىنى ئەيىپلەپ قالماستىن، ئىسرايىل ئەسكەرلىرىنىڭ بىگۇناھ پالەستىنلىكلەرنى ئۆلتۈرىشىنىمۇ ئەيىپلىشىمىز كىرەك. ئىنسان قانداق بىر ئىنسان بولۇشتىن قەتتى نەزەر، بىگۇناھ ھامان بىگۇناھتۇر. ھايات ھەممە ئادەمگە قىممەتلىكتۇر. ھەممە ئادەمنىڭ ئۆز زىمىنىدا ئۆزىگە ئۆزى خوجا بولۇپ، ئەركىن ياشاش ھەق ھوقۇقى بار. بىر ئىنساننىڭ بىزگە پايدىسى كەلگەن بولسا، ئۇ ئىنسان ھەقلىق ئىنسان، بىر ئىنساننىڭ بىزگە پايدىسى كەلمىگەن بولسا ئۇ ئىنسان ھەقسىز ئىنسان بولۇپ قالمايدۇ.

بىزنىڭ ئۇ زىيالى يازمىسىدا "ئامېرىكادىكى ياپونلۇقلار ۋە جۇڭگولۇقلار ھېچقانداق بىر دىنغا ئىشەنمەيدۇ. بىراق ئۇلار ئامېرىكا خەلقىنىڭ قىممەت قارشىنى ھۆرمەت قىلىپ، ئامېرىكادا تىرىشىپ ئوقۇپ، ئامېرىكا دۆلىتىنىڭ گۈللىنىشى ئۈچۈن ھەسسىلەپ تۆھپە قوشۇپ، ھازىرغىچە بىگۇناھ ئامېرىكا خەلقىنى ئۆلتۈرىدىغان تېررورلۇق ھەرىكەتلىرىنى قىلىپ باقمىدى" دەپتۇ.

مىنىڭ قارىشىمچە يالغۇز ئامىركىلقنى ئۆلتۈرسە ئاندىن تېرورلۇق بولۇپ، باشقىلارنى ئۆلتۈرسە تېرورلۇق بولمايدىغان ئىش يوق.  خىتتاي ھاكىمىيىتى ۋە ئۇ ھاكىمىيەتنىڭ ھۆكۈمىرانلىقىدىن بەھرىمان بولىۋاتقان خىتتاي خەلقىنىڭ مىللىتىمىزگە يۈرگۈزىۋاتقان باستۇرىشى ۋە قىرغىنچىلىقىمۇ ئەيىپلىنىشكە ئەرزىدىغان دۆۋلەت تېرورلۇقى. بەلكىم بىزنىڭ بۇ زىيالى ئۇنى ھۆكۈمەتتىنىڭ قىلمىشى، خىتتاي خەلقى بىلەن مۇناسىۋىتى يوق دىيىشى مۈمكىن. ئۇ ھەتتا خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ۋەتەندە يۈرگىزىۋاتقان باستۇرۇش سەياسىتىنى، قانۇنغا خىلاپلىق قىلغانلارنى، زوراۋانلىق ۋە تېرورلۇق بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقانلارنى قانۇن بويىچە جازالاش دەپ قارىشى مۈمكىن. ئىلھام توختى، مۇددەتسىز جازالانغىدەك نىمە جىنايەت ئۆتكۈزۇپتىكەن؟ ھازىر ھەر خىل  بوھتان ۋە قالپاقلار بىلەن تۇتۇقلانغان نۇرغۇنلىغان زىيالىلار نىمە جىنايەت ئۆتكۈزۈپتىكەن؟ چەتەلدە باللىرى، ئۇرۇق تۇققان ۋە دوست بۇرادەرلىرى بار نۇرغۇنلىغان كىشىلەر تەربىلەشكە يىغىۋىلىنغىدەك، چەتەلدىكى ئۇرۇق تۇققانلىرى بىلەن ئالاقە قىلىشقا پىتىنالمىغىدەك نىمە گۇناھ قىپتىكەن؟ بەزىلەرنىڭ ئۆيدىكىلەر ئالاھىدە ئىمتىيازغا ئىرىشتىمۇ يوق، مەن ئۇنى بىلمىدىم، بىراق چەتەلدە ياشاۋاتقان نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ ئاتا ئانا، ئۇرۇق تۇققانلىرى ۋە دوست بۇرادەرلىرى، ئۆزلىرىنىڭ چەتئەلدە بولۇشى سەۋەبىدىن جازالانماقتا.

بىزنىڭ بۇ زىيالى بەلكىم مەن ئامىركىدىكى ئەھۋالنى دىسەم، سەن مەسىلىنى باشقا يەرگە يۆتكەۋاتىسەن، بۇ ئىككىسى ئىككى مەسىلە دىيىشى مۈمكىن. توغۇرا، بۇ ئىككىسى گەرچە كۆرۈنۈشتە ئوخشىمىغان ئىككى مەسىلىدەك كۆرۈنسىمۇ، بىراق ماھىيەت جەھەتتە ئوخشاشلا ھەقسىزلىق، ئادالەتسىزلىك. بىز ئۆزىمىزنى تىچلىقنى سۆيىدىغان ھەققانىيەتچى دەپ قارايدىكەنمىز، ئۆزىمىزنىڭ كىچىككىنە مەنپەتى ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى ھەققانىيەت ئۈچۈن سۆزلىشىمىز كىرەك. ئەيىپلەشكە تىگىشلىك ھەممە ھەقسىزلىكلەرنى ۋە ئادالەتسىزلىكلەر ئەيىپلىشىمىز كىرەك. بولۇپمۇ چوڭ دۆۋلەتلەر كىچىك دۆۋلەتلەرنى، كۈچلۈك مىللەتلەر ئاجىز مىللەتلەرنى بوزەك ئەتكەندە، تىخىمۇ ھەق تەرەپتە تۇرىشىمىز كىرەك. خىتتايغا ئوخشاش چوڭ دۆۋلەت ھازىرقى خەلقارا ۋەزىيەتتىن پايدىلىنىپ خەلقىمىزنى باستۇرسا، خەلقىمىزنى ئۆزى خالىغانچە بوزەك ئەتسە، ئۇنىقلىق ئۈچۈن ئۆزىمىز توغۇرا دەپ بىلگەن ھەرقانداق ئۇسۇلدا قارىشىلىقىمىزنى بىلدۈرىشىمىز، ئۆز ھەق ھوقۇقىمىزنى قوغدىشىمىز كىرەك.

ئەمدى بۇ زىيالىمىز دىگەن شۇ "ئامېرىكا خەلقىنىڭ قىممەت قارشىنى ھۆرمەت قىلىپ، ئامېرىكادا تىرىشىپ ئوقۇپ، ئامېرىكا دۆلىتىنىڭ گۈللىنىشى ئۈچۈن ھەسسىلەپ تۆھپە قوشۇپ كەلگەن جوڭگولۇقلار" غا كىلەيلى. مەن ئامىركىدا تىرىشىپ ئوقۇپ، ئامىركىنىڭ قىممەت قارىشىنى قوبۇل قىلىپ، ئامىركىغا توھپە قوشقان ۋە قوشىۋاتقان خىتتايلارنىڭ بارلىقىنى ئىنكار قىلمايمەن، بىراق ئۇلار خىتتايلارنىڭ قانچە پىرسەنتىنى تەشكىل قىلىدۇ؟ بىر مىللەت سۈپىتىدە باج ئوغۇرلاش ئەڭ ئىغىر بولغان ۋە ئەڭ ئومۇملاشقان مىللەتلەرنىڭ بىر خىتتاي مىللىتى بولسا كىرەك. ئامىركىدا ئۇزۇن مۇددەت ياشاپ، ئۆزى ئامىركا ۋەتەندىشى بولۇپ تۇرۇپمۇ، ئوقىغانلىرى ياكى سەل ئادەپلەكلىرى ئۆزىدىن باشقا ئامىركىلىلقارنى "لاۋۋەي" يەنى "چەتەللىك" دەپ ئاتايدىغان، ئوقۇمىغان ياكى ئەدەپسىزلىكلىرى ئۆزىدىن باشقا ئامىركىلىلقارنى "گۇيلاۋ" يەنى "ئالۋاستى" دەپ ئاتايدىغان، پايدىغا كەلگەندە ئۆزىنى ئامىركىلىق، مەسۇلىيەتكە كەلگەندە ئۆزىنى بۇ دۆۋلەتنىڭ بىر ئەزاسى كۆرمەيدىغان، خىتتايدىن باشقا يەنە قانچىلىك مىللەتت بار، مەن ئۇنى بىلمەيدىكەنمەن. ئۇندىن باشقا مۇسۇلمان ۋە ياكى ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك خەۋەرلەر بولغاندا، ئۇلارنى "قىرىۋىتىش كىرەك" دىگەنگە ئوخشاش ئىنسان قىلىپىدىن چىققان ئىنكاسلىرى، ئەجىبا ئۇلارنىڭ ئامىركا قىممەت قارىشىنى قوبۇل قىلغانلىق ھىساپلىنارمۇ؟ خىتتاي ئوقۇغۇچىلارنىڭ تىرىشىپ ئوقىدىغانلىرى راستىنلا ئاز ئەمەس، بىراق ئامىركىدا ھەر خىل قارا جەمىيەت قۇرۇپ، يالغانچىلىق، ئالدامچىلىق ۋە ھەر خىل جىنايەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان خىتتايلارمۇ ئاز ئەمەس.

بىز، بىلىش ھوقۇقىمىزدىن مەھرۇم قىلىنغان، ھەققانىيەت بۇرمىلانغان، ئىنسانلارنىڭ سۆز ئەركىنلىكى چەكلەنگەن ۋە بىر خىل ئىدىيە، بىر خىل ئىقىم ھۆكۈمۈرانلىق ئورۇندا تۇرىدىغان دىكتاتۇر بىر دۆۋلەتتە تۇغۇلۇپ چوڭ بولدۇق ۋە تەربىلەندۇق. بەزىلىرىمىز راس يالغاننى ۋە ھەق ناھەقنى پەرىق ئىتەلمەيدىغان ھالدا ياشىدۇق، بىراق بىز ھازىر سۆز ۋە پىكىر ئەركىنلىكى بولغان دېموكىراتىك بىر دۆۋلەتتە ياشاۋاتىمىز. سۆز ئەركىنلىكى دىگەنلىك، ھەرگۈزمۇ ئىغىزىغا كەلگەننى سۆزلەۋىرىش دىگەنلىك ئەمەس. سۆز ئەركىنلىكى دىگەنلىك، زالىملار ۋە مۇتەھەملەرنىڭ تەھدىتىگە تىز پۈكمەي، ئادالەت تەرەپتە تۇرۇپ ھەقنى سۆزلەش دىگەنلىك.

زىيالى دىمەك ھەرگۈزمۇ بىر ساندۇق كىتاپ ۋە ياكى نۇرغۇن بىلىملەر قاچىلانغان بىر كومپىيۇتۇر دىمەك ئەمەس؛ زىيالى دىمەك ئاق قارىنى، ھەق ناھاقنى پەرىق ئىتىدىغان بىر بىلىم ئادىمى دىمەك؛ زىيالى دىمەك ئۆز ئەخلاقى پەزىلىتى بىلەن مىللەتكە يىتەكچى بولىدىغان، مىللەتكە ئۆلگە بولىدىغان ۋە مىللەتنى تەربىلەيدىغان بىلىم ئىگىسى دىمەك.

Terorluq toghursida ikki ighiz parang

Terorluq toghursida ikki ighiz parang

Memet Emin

Hemmimizning xewiri bolghandek 12 - ayning 11 - kuni etigende Niyoruk sheride bir terorluq weqesi yüz berdi. Bizning bir ziyali Facebookta bu terorluq weqesini eyiplep bir yazma ilan qiptu. U ziyali Facebookta ilan qilghan yene bir yazmisida Pelestin Israyiliye munasiwiti üstide toxtulup, özning köz qarashlirini oturgha qoyuptu. Men u  yazmilarni körüp chiqqandin kiyin, ular toghursida öz köz qarashlirimni oturgha qoyghum keldi.  

Bizning bu ziyali Niyorukta yüz bergen terorluq weqesi toghursida toxtulup, uni qattiq eyipleptu, we sözini mundaq bashlaptu "Tünügün Nyuyork shehiride, musulman pushtidin bolghan yene bir mexluq, térrorluq veqesi peyda qildi". Bundaq bir terorluq weqesi heqiqetenmu hemmimizning eyiplishige erzidu. U yazmisida digendek terorluq peyda qilghuchi peqetla musulman pushtidin bolghan bir mexluq. Musulman  bolushning,  özige chushluq telep we qahidiliri bar.  Musulman pushtidin bolghan we yaki özini musulman dep atiwalghan ademning hemmisining musulman bolishi natayin. Islam dinida gunasiz ademni öltür deydighan hichqandaq bir teshebbus yoq. Özini heqiqi musulman digen adem terorluq qilmaydu, terorluq qilghan adem heqqi musulman bolalmaydu. Men bu jehette artuq sözlimisemmu, musulman ahiliside chong bolghan we ozini musulman dep qarighan herqandaq insan, bu jehette az tola bir nerse bilishi mümkin.

Biz heqiqetenmu u terorluq weqesini eyiplishimiz kirek. Biz yalghuz bu terorluq weqesinila eyiplep qalmastin herqandaq terorluq herketini eyiplishimiz kirek. Yalghuz musulman pushtin bolghanlarning Amirka xelqige ilip barghan terorluq herkitini eyiplep qalmastin, bashqa her qandaq dindikilerning pushtidin bolghanlarning terorluq herkitini eyiplishimiz kirek.

Amirkida mushu bir nechche yil ichide nurghunlighan qanxorluq, zorawanliq we terorluq weqeliri yüz berdi. Bu weqelerni peyda qilghanlar we nurghun bigunah insanlarning jinigha zamin bolghanlarning köp qismi musulman pushtidin emes. Ularning köpünchisi bashqa diddikilerning pushtidin bolghanlar bolup ular nurghunlighan bigunah insanning jinigha zamin boldi. Bu mining shexsi köz qarishim emes. Nurghun insanlar itirap qilghan, we köpligen axbaratlarda ilan qilinip kelgen bir heqiqet.

https://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2017/11/daily-chart-3?fsrc=scn%2Ffb%2Fte%2Fbl%2Fed%2F

Biz zorawanliqni we terorluqni eyipligende, yalghuz uni qaysi dindikilerning pushtin bolghanlarning Amirka we yaki gherip döwlitide ilip birghanliqini eyiplep qalmastin, dindin, rayundin halqighan halda hemme terorluq herketlirini oxshashla eyiplishimiz kirek. Yalghuz musulman pushtidin bolghanlar gheriptiki bigunah insanlarni öltürse terorluq hisaplinip, bashqa dindikilerning pushtidin bolghanlar we yaki din’gha ishenmeydighanlar bashqa yerde bashqa bigunah insanlarni öltürse terorluq hisaplanmaydighan ish yoq. Birmidiki buddistlar bigunah musulmanlarning öylirige ot qoyup, ularni insan qilippidin chiqqan wehshi usullar bilen öltürse, umu terorluq hisaplinidu. Biz ularnimu eyiplishimiz kirek. Elwette biz ölgüchining musulman bolghanliqi üchün emes, belki ularning bigunah bir insan bolghini üchün, herqandaq terorluq herkitini qattiq eyipleishimiz kirek.

Biz Palestinliklerning bigunah Yehudilarni öltürginini eyiplep qalmastin, Israyil eskerlirining bigunah Palestinliklerni öltürishinimu eyiplishimiz kirek. Insan qandaq bir insan bolushtin qetti nezer, bigunah haman bigunahtur. Hayat hemme ademge qimmetliktur. Hemme ademning öz ziminida özige özi xoja bolup, erkin yashash heq hoquqi bar. Bir insanning bizge paydisi kelgen bolsa, u insan heqliq insan, bir insanning bizge paydisi kelmigen bolsa u insan heqsiz insan bolup qalmaydu.

Bizning u ziyali yazmisida “Amérikadiki Yaponluqlar we Junggoluqlar héchqandaq bir din’gha ishenmeydu. Biraq ular Amérika xelqining qimmet qarshini hörmet qilip, Amérikada tiriship oqup, Amérika dölitining güllinishi üchün hessilep töhpe qoshup, hazirghiche bigunah Amérika xelqini öltüridighan térrorluq heriketlirini qilip baqmidi” deptu.

Mining qarishimche yalghuz Amirkiliqni öltürse andin terorluq bolup, bashqilarni öltürse terorluq bolmaydighan ish yoq.  Xittay hakimiyiti we u hakimiyetning hökümiranliqidin behriman boliwatqan xittay xelqining millitimizge yürgüziwatqan basturishi we qirghinchiliqimu eyiplinishke erzidighan döwlet terorluqi. Belkim bizning bu ziyali uni hökümettining qilmishi, xittay xelqi bilen munasiwiti yoq diyishi mümkin. U hetta Xittay hökümitining wetende yürgiziwatqan basturush seyasitini, qanun’gha xilapliq qilghanlarni, zorawanliq we terorluq bilen shughulliniwatqanlarni qanun boyiche jazalash dep qarishi mümkin. Ilham Tohti, muddetsiz jazalan’ghidek nime jinayet ötküzuptiken? Hazir her xil  bohtan we qalpaqlar bilen tutuqlan’ghan nurghunlighan ziyalilar nime jinayet ötküzüptiken? Chetelde balliri, uruq tuqqan we dost buraderliri bar nurghunlighan kishiler terbileshke yighiwilin’ghidek, cheteldiki uruq tuqqanliri bilen alaqe qilishqa pitinalmighidek nime gunah qiptiken? Bezilerning öydikiler alahide imtiyazgha irishtimu yoq, men uni bilmidim, biraq chetelde yashawatqan nurghun kishilerning ata ana, uruq tuqqanliri we dost buraderliri, özlirining chetelda bolushi sewebidin jazalanmaqta.

Bizning bu ziyali belkim men Amirkidiki ehwalni disem, sen mesilini bashqa yerge yötkewatisen, bu ikkisi ikki mesile diyishi mümkin. Toghura, bu ikkisi gerche körünüshte oxshimighan ikki mesiledek körünsimu, biraq mahiyet jehette oxshashla heqsizliq, adaletsizlik. Biz özimizni tichliqni söyidighan heqqaniyetchi dep qaraydikenmiz, özimizning kichikkine menpeti üchün emes, belki heqqaniyet üchün sözlishimiz kirek. Eyipleshke tighishlik hemme heqsizliklerni we adaletsizlikler eyiplishimiz kirek. Bolupmu chong döwletler kichik döwletlerni, küchlük milletler ajiz milletlerni bozek etkende, tiximu heq terepte turishimiz kirek. Xittaygha oxshash chong döwlet hazirqi xelqara weziyettin paydilinip xelqimizni bastursa, xelqimizni özi xalighanche bozek etse, uniqliq üchün özimiz toghura dep bilgen herqandaq usulda qarishiliqimizni bildürishimiz, öz heq hoquqimizni qoghdishimiz kirek.

Emdi bu ziyalimiz digen shu “Amérika xelqining qimmet qarshini hörmet qilip, Amérikada tiriship oqup, Amérika dölitining güllinishi üchün hessilep töhpe qoshup kelgen Jonggoluqlar” gha kileyli. Men Amirkida tiriship oqup, Amirkining qimmet qarishini qobul qilip, Amirkigha tohpe qoshqan we qoshiwatqan xittaylarning barliqini inkar qilmaymen, biraq ular xittaylarning qanche pirsentini teshkil qilidu? Bir millet süpitide baj oghurlash eng ighir bolghan we eng omumlashqan milletlerning bir xittay milliti bolsa kirek. Amirkida uzun muddet yashap, özi Amirka wetendishi bolup turupmu, oqighanliri yaki sel adeplikliri özidin bashqa Amirkaliqlarni “laowai” yene “chetellik” dep ataydighan, oqumighan yaki edepsizlikliri özidin bashqa Amirkaliqlarni “guilao” yeni “alwasti” dep ataydighan, paydigha kelgende özini Amirkaliq, mesuliyetke kelgende özini bu döwletning bir ezasi körmeydighan, xittaydin bashqa yene qanchilik millett bar, men uni bilmeydikenmen. Undin bashqa musulman we yaki Uyghurlargha munasiwetlik xewerler bolghanda, ularni “qiriwitish kirek” digen’ge oxshash insan qilipidin chiqqan inkasliri, ejiba ularning Amirka qimmet qarishini qobul qilghanliq hisaplinarmu? Xittay oqughuchilarning tiriship oqidighanliri rastinla az emes, biraq Amirkida her xil qara jemiyet qurup, yalghanchiliq, aldamchiliq we her xil jinayetler bilen shughulliniwatqan xittaylarmu az emes.

Biz, bilish hoquqimizdin mehrum qilin’ghan, heqqaniyet burmilan’ghan, insanlarning söz erkinliki cheklen’gen we bir xil idiye, bir xil iqim hökümüranliq orunda turidighan diktatur bir döwlette tughulup chong bolduq we terbilenduq. Bezilirimiz ras yalghanni we heq naheqni periq itelmeydighan halda yashiduq, biraq biz hazir söz we pikir erkinliki bolghan demokiratik bir döwlette yashawatimiz. Söz erkinliki digenlik, hergüzmu ighizigha kelgenni sözlewirish digenlik emes. Söz erkinliki digenlik, zalimlar we mutehemlerning tehditige tiz pükmey, adalet terepte turup heqni sözlesh digenlik. 

Ziyali dimek hergüzmu bir sanduq kitap we yaki nurghun bilimler qachilan’ghan bir kompiyutur dimek emes; ziyali dimek aq qarini, heq nahaqni periq itidighan bir bilim adimi dimek; ziyali dimek öz exlaqi peziliti bilen milletke yitekchi bolidighan, milletke ölge bolidighan we milletni terbileydighan bilim igisi dimek. 

2017 - yili 12 - ayning 13 - kuni

قوراشتۇرۇش ئويۇنى

قوراشتۇرۇش ئويۇنى

مەمەت ئىمىن

قوراشتۇرۇش ئويۇنى (puzzle)  نى ئويناپ باققانلار بىلىمىز، قوراشتۇرۇش ئويۇنى ئادەتتە 10 - 20  پارچىدىن 1000 پارچىگىچە ئوخشىمىغان ساندىكى پارچىلەرنى ئۆز ئارا قوراشتۇرۇش ئارقىلىق ئەڭ ئاخىردا بىر پارچە رەسسىم، گۈزەل بىر مەنزىرە قوراشتۇرۇپ چىقىشنى مەخسەت قىلغان ئويۇن. ھەر بىر يۈرۈش قوراشتۇرۇش ئويۇنىنىڭ ئەڭ ئاددىسى 10 - 20  پارچىدىن تەشكىل تاپقان بولسا، مۈرەككەپلىرى 1000 پارچىدىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، كۆپۈنچىلىرى 200 – 300 پارچىدىن تەشكىل تاپقان. بىر يۈرۈش قوراشتۇرۇش ئويۇنى ئىچىدە بىر بىرىگە تامامەن ئوخشايدىغان ئىككى پارچە بولمايدۇ. ئۇ پارچىلەرنى قوراشتۇرغاندا، ھەر بىر پارچىنىڭ ھەر بىر تەرىپىگە تامامەن ماس كىلىدىغان پەقەت بىرلا پارچە بولىدۇ. بىز ئۇ پارچىلەرنى ئايرىم ئايرىم كۆرگىنىمىزدە، ھىچقانداق بىر مەزمۇن ياكى مەنزىرە كۆرمەيمىز.

ئەگەر ئويۇن ئوينىغۇچى ئۇ پارچىلارنىڭ ھەممىسىنى ئۆز جايىغا توغۇرا  قويالىسا، تولۇق بىر پارچە رەسسىم ياكى گۈزەل بىر مەنزىرە كۆز ئالدىمىزغا كىلىدۇ؛ شۇ سەۋەپتىن بىز ئۇ بىر بىرىگە پەقەت ئوخشىمايدىغان پارچىلەرنىڭ ھەممىسىنى قوشۇپ بىر يۈرۈش قوراشتۇرۇش ئويۇنى دەپ ئاتايمىز. ئەگەر ئوخشىمىغان ئىككى يۈرۈش ئويۇننىڭ پارچىلىرى ئۆز ئارا ئارلىشىپ قالسا، ياكى ھەر بىر پارچە  ئۆزىگە ماس كىلىدىغان توغۇرا جايىغا قويۇلمىسا، ئۇ ئويۇن تاماملانمايدۇ، يەنى تولۇق بىر رەسسىم ياكى مەنزىرە كۆز ئالدىمىزدا پەيدا بولمايدۇ.

مەن ئادەتتە ئۆز ئارا ھەمكارلىشىپ بىر ئىش قىلماقچى بولغان ياكى ئورتاق بىر نىشان ئۈچۈن بىر يەرگە توپلاشقان بىر گۇرپا ئىنسانلارنى، مۇشۇ قوراشتۇرۇش ئويۇنى "پۇززلە" غا ئوخشىتىشنى ياخشى كۆرىمەن. ئەگەر بىز ئورتاق نىشان ئۈچۈن بىر يەرگە توپلاشقان بىر گۇرپا ئىنسان بىر يۈرۈش قوراشتۇرۇش ئوينىغا ئوخشاتساق، بۇ گۇرپىدىكى ھەر بىر ئىنساننى ئۇ ئويۇننىڭ ھەر بىر پارچىسىغا، گۇرپا باشلىقىنى ئويۇننى ئوينىغۇچىغا ئوخشىتىشىمىز مۈمكىن.

قوراشتۇرۇش ئويۇنىدىكى ھەر بىر پارچە بىر بىرىدىن پەرىقلىق بولغىنىغا ئوخشاش، ئورتاق مەخسەت ئۈچۈن بىر يەرگە توپلاشقان ياكى بىرلىكتە بىر ئىش قىلماقچى بولغان بىر گۇرپا ئىنسانلارمۇ بىر بىرىدىن پەرىقلىق بولىشى مۈمكىن. ئۇلارنى بىر يەرگە  توپلىغان نەرسە ئۇلاردىكى ئوخشاشلىق بولماستىن بەلكى ئاخىرى يەتمەكچى بولغان ئورتاق نىشان، يەنى ئەڭ ئاخىردا ئۆز ئارا قوراشتۇرلۇپ چىدىغان مەنزىرە. ھەرقانداق گۇرپىغا تەۋە ھەر بىر ئىنسان گەرچە ئورتاق بىر نىشان ئۈچۈن بىر يەرگە جەم بولغان بولسىمۇ، بىراق ئۇلارنىڭ مۇستەققىل كاللىسى بار، بىر بىرىدىن پەرىقلىق ئىنسانلار بولغاچقا، ئۇلارنىڭ كۆز قاراش، ئوي پىكىر، تەپەككۇر قىلىش ۋە ئىش بىجىرىش ئۇسۇلىرىدىكى پەرىقلەر، ھەرگۇزمۇ تەشكىلات ئىچىدىكى زىدىيەتنىڭ مەنبەسى بولماسلىقى كىرەك، ئەكسىنچە بۇ گۇرپا ئىنسانلارنىڭ ئۆز ئارا ئاجىزلىقىنى تولۇقلاشتا زۆرۈر بولغان ئەۋزەللىك دەپ قارىلىشى ۋە ئۇنىنغا ھورمەت قىلىنىشى كىرەك.

قوراشتۇرغۇچى ئويۇن ئوينىغۇچى ئەگەر پارچىلارنى بىرلەشتۈرۈش جەيانىدا، ھەر بىر پارچە ئۆز ئورىنىغا قويۇلمىسا، ئۇلارنى ئۆز ئارا قوراشتۇرغىلى بولمايدۇ، بۇ ھەرگۈزمۇ ئۇ پارچىنىڭ بۇ بىر يۈرۈش ئويۇنغا تەۋە ئەمەسلىكنى بىلدۈرمەيدۇ. ئوخشاشلا بىر گۇرپا كىشىلەر ئارىسىدا بەزى كۆز قاراش ۋە پىكىر پەرىقى تۈپەيلىدىن بەزى ئىختىلاپلارنىڭ ئوتۇرغا چىقىشى، ھەرگۈزمۇ ئۇ ئادەمنىڭ ئۇ گۇرپىغا تەۋە ئەمەس ئىكەنلىگىدىن دىرەك بەرمەيدۇ. بەلكىم ئۇ گۇرپىدىكى ھەر ئادەم ئورتاق نىشانغا يىتىش جەريانىدا ئۆز ئورنىنى تاپالمىغان بولۇشى مۈمكىن. مەن ئىشىنىمەنكى بىر يەرگە توپلاشقان بىر گۇرپا ئىنسانلار ئەگەر ھەققى تۈردە بىر ئورتاق نىشان ئۈچۈن بىر يەرگە توپلاشقان بولسا، ئۇلارنىڭ ھەر بىرى چوقۇم شۇ قوراشتۇرۇش ئويۇنى (پۇززلە) نىڭ بىر پارچىسىدۇر؛ ئۇ بىر پارچىنىڭ ئورنى توغۇرا تىپىلمىغانلىق سەۋەبىدىن، بىز ئۇنىڭ ئۇ بىر يۈرۈش ئويۇنغا تەۋە ئىكەنلىگىنى ئىنكار قىلىپ، ئۇنى ئەخلەتكە تاشلىۋەتسەك، ۋە ياكى باشقا بىر قوراشتۇرغۇچى ئويۇن (پۇززلە) غا قوشۇپ ئوينىساق،  ھەرگۈز ئۇ پارچە بىلەن باشقا ئويۇننى تاماملاپ، ئاخىرقى گۈزەل مەنزىرنى پەرپا قىلالمايمىز، ھەم شۇنداقلا ئەسلىدىكى ئويۇندىنمۇ بىر پۈتۈن گۈزەل مەنزىرە كۆز ئالدىمىزغا كەلمەيدۇ.

شۇڭا بىز ئورتاق نىشان ئۈچۈن مەيلى قانچە گۇرپا بولايلى ۋە ياكى كىملەر بىلەن ھەمكارلىشايلى يەنى قانچە يۈرۈش قوراشتۇرۇش ئويۇنى (پۇززلە) ئوينايلى، ئالدى بىلەن بۇ گۇرپىدىكى ھەر بىر ئىنساننىڭ ئوخشىمىغان كۆز قاراشى بارلىقىنى،  پەرىقلىق تەپەككۇر قىلىدىغان مۇستەققىل ئىنسان ئىكەنلىگىنى تونۇپ يىتىشىمىز ۋە ئۇنى ئىتىراپ قىلىشىمىز، ئۇنىنغا ھورمەت قىلىشىمىز زۆرۈر. ئاندىن ئۇ ئويۇن پارچىلىرىنى بىر يەرگە قويغاندا، بىر بىرى بىلەن ماسلاشماي قالسا، ئالدىراپ ئۇنى بىراقلا خاتاغا چىرىۋەتمەي، سوغاققانلىق بىلەن "مەن بۇ پارچىنى ئۆز ئۆرنىغا توغۇرا قويدۇممۇ يوق" دەپ ئويلاپ باقايلى؛  ئالدىراپ ئۇنى ئىنكار قىلمايلى، ئۇنى ئەخلەت قاتارىدا تاشلىۋەتمەيلى. ئەگەر بىز ئالدىراپ خاتا ھۆكۈم چىقىرىپ، ئۇ ئويۇننىڭ بىرەر پاچىسىنى يوق قىلىۋەتسەك، بۇ ئويۇن ھەرقانچە ياخشى ئوينالسىمۇ ھەرگۈز تاماملانمايدۇ.

ھەتتا بىز ياشاۋاتقان پۈتۈن دۇنيانىمۇ شۇ قوراشتۇرۇش  ئۇينىغا ئوخشۇشتۇش مۈمكىن. ئەگەر بىز قوراشتۇرۇش ئويۇنىدىكى بىر بىرىدىن پەرىقلىق بولغان بارلىق پارچىلارنى بۇ دۇنيادا ياشاۋاتقان ئىنسانلار دىسەك، ھەر بىر ئىنسان باشقىلارغا ئوخشىغانلىقى ئۈچۈن ئەمەس بەلكى باشقىلاردىن پەرىقلىق بولغانلىقى ئۈچۈن بۇ دۇنيا گۈزەل دۇنيا بولغان. ھەر بىر ئىسان پەقەت ئۆزى بولۇپ، ئۆزىنىڭ بۇ دۇنيادىكى توغۇرا ئورنىنى تاپالىسا، ئاندىن ئۆزنىڭ بۇ دۇنيادىكى قىممىتىنى تاپالايدۇ. 

ھەممىمىز بىلگەندەك يالغۇز ئوخشىمىغان ئىرقى، ئوخشىمىغان مىللەتلەردىن بولغان ئىنسانلارلا ئەمەس، بەلكى ئوخشاش بىر ئىرقى، ئوخشاش بىر مىللەتتىن بولغان ئىنسانلار، ھەتتا ئوخشاش بىر ئاتا ئانىدىن بولغان قىرىنداشلارمۇ پەرىقلىق قىلىپ يارىتىلغان. ئىناسانلارنىڭ يالغۇز چىرايى پەرىقلىق بولۇپ قالماستىن، بەلكى ئۇلارنىڭ مىجەز خۇلقى، خاراكتىرى، تۇرمۇش ئادىتى، مەدىنىيەت ساپاسى، ئەخلاپ پەزىلىتى، قىززىقىشى، تەپەككۇر قىلىش ۋە ئىش بىجىرىش ئۇسۇللىرىمۇ پەرىقلىق. دۇنيادا يۈز بىرىۋاتقان نۇرگۇن گۈزەللىكلەر، ياخشى ئىشلار ۋە تەرققىياتلار بۇ پەرىقلىق تۈپەلدىن دۇنياغا كىلىۋاتقىنىغا ئوخشاش،  بارلىق تالاش تارتىشلار، ئۇرۇش جىدەللەر ۋە توقۇنۇشلارمۇ دەل مۇشۇ پەرىقلەر تۈپەيلىدىن بولىدۇ.

ئۇنداقتا ئاللاھ نىمە ئۈچۈن بارلىق ئىنسانلارنى ئوخشاش قىلىپ ياراتمايدۇ؟ ئاللاھنىڭ ئىنسانلارنى شۇنداق پەرىقلىق قىلىپ يارتىشىنىڭ مەخسەت مۇدداسى نىمە؟ ئۇلارنى ئۇرۇش جىدەلگە سىلىپ توقۇنۇش پەيدا قىلىشمۇ؟ ياق، ھەرگۈز ئۇنداق ئەمەس. دۇنيا دەل شۇ پەرىق ۋە زىدىيەتلەر تۈپەيلىدىن ئۈزلۈكسىز تەرەققى قىلىدۇ؛ دۇنيا دەل شۇ رەڭگا رەڭلىكى بىلەن تىخىمۇ گۈزەل بولىدۇ. بىز دەل شۇ پەرىقلەر تۈپەيلىدىن، نىمىنىڭ ياخشى، نىمىنىڭ يامانلىقىنى، نىمىنىڭ گۈزەل، نىمىنىڭ رەزىللىكىنى، نىمىنىڭ راس، نىمىنىڭ يالغانلىقىنى، نىمىنىڭ ئىتىپاقلىق، نىمىنىڭ ئىتىپاقسىزلىق ئىكەنلىگىنى، نىمىنىڭ بىرلىك، نىمىنىڭ بۆلۈنۈش ئىكەنلىگىنى، نىمىنىڭ بەرپا قىلىش / ياساش، نىمىنىڭ بۇزۇش ئىكەنلىگىنى، نىمىنىڭ ئۇرۇش، نىمىنىڭ تىنچلىق ئىكەنلىگىنى بىلىمىز. نىمىنىڭ قۇل بولۇش، نىمىنىڭ ئۆز ئۆزىگە خوجا بولۇش ئىكەنىلىكىنى، نىمىنىڭ مۇستەققىللىق، نىمىنىڭ مۇستەملىكە ئىكەنلىگىنى بىلىمىز. ۋەتەندىن ئايرىلغاندا، ۋەتەنسىزلىكنىڭ دەردىنى تازا تارتقاندا، ئاندىن ۋەتەننىڭ قەدىرىگە يىتىمىز. بۇ پەرىق ۋە زىدىيەتلەر يالغۇز سىلىشتۇرما خارەكتىرلىق بىر مۇھىت يارىتىپ، بىزنىڭ دۇنيانى تونۇشىمىزغا ياردەم بىرىپ قالماستىن، بەلكىم رىقابەتلىك بىر مۇھىت ھاسىل قىلىپ، بىزنىڭ باشقىلاردىن پەرىقلىق تەپەككۇر قىلىپ ئۆزىمىزنى ئۈزلۈكسىز تەرەققى قىلدۇرۇپ تۇرىشىمىزغا تۈرتكە بولىدۇ.

ئەزەلدىن دىڭىزنى كۆرۈپ باقمىغان ئادەم، دىڭىزغا شۇنداق ھەۋەس قىلىدۇ. ئەگەر ئەزەلدىن دىڭىزنى كۆرۈپ باقمىغان بىر ئادەم، تۇنجى قىتىم پارخوت بىلەن دىڭىزنى ساياھەت قىلغاندا، بەك ھاجانلىنىدۇ، بىراق ئەگەر دىڭىز شۇنداق تىنچ بولسا،  پارخوتتا قىلغىدەك باشقا ئىش، كۆرگۈدەك باشقا نەرسە بولمىسا، ئۇ ئادەمنىڭ دىڭىزغا بولغان ھاياجىنى قانچە ئۇزۇن داۋام قىلار؟ بىر نەچچە سائەت؟ بىر نەچچە كۈن؟ بۇنىڭ جاۋابى ھەممىمىزگە ئايان. ئۇنىڭ سەۋەبى دىڭىزدا كۆپ ئۆزگۈرۈش ۋە پەرىقنىڭ بولماسلىقى. ئۇنداقتا بىز دۇنيانىڭ رەڭگا رەڭلىكىدىن، ئىنسانلارنىڭ بىر بىرىدىن پەرىقلىقىدىن نىمىشقا شىكايەت قىلىمىز؟ ئىنسانلارنىڭ ئوي پىكىر، تەپەككۇر قىلىش ۋە ئىش بىجىرىشتىكى پەرىقنى نىمە ئۈچۈن ھەر بىر ئىنساننىڭ ئۆزگۈچە بىر ئىنسان بولۇشىدىكى مۇقەرەرلىك ۋە زۆرۈرىيەت دەپ چۈشەنمەيمىز؟ ئۇنى ئىنسانلارنىڭ بىر بىرىنى تولۇقلاشتىكى ئەۋزەللىك دەپ بىلمەيمىز؟ بىز نىمە ئۈچۈن باشقىلارنىڭ ئۆزىمىزگە ئوخشاش ئويلىشىنى ئۈمۈد قىلىمىز، ياكى ئۆزىمىزنىڭ كۆز قارىشىنى باشقىلارغا مەجبۇرە تاڭىمىز؟

ئەگەر شۇ قوراشتۇرۇش ئويۇنىڭ ھەر بىر پارچىسى ئوخشاش بولسا، قانچىلىك ئادەم ئۇنى ئويناشقا قىززىقار؟ ئەگەر بارلىق ئىنسانلار بىر بىرىگە تامامەن ئوخشاش قىلىپ يارتىلسا، ئوخشاش ئويلايدىغان، ئوخشاش تەپەككۇر قىلىدىغان بولسا، بۇ دۇنيدا قانداق بىر دۇنيا بولار ئىدى؟ بۇ دۇنيادا زىدىيەت ۋە ئىختىلاپ تۇگەپ 
قالارمىدى؟

Qorashturush oyuni

Qorashturush oyuni

Memet Emin

Qorashturush oyuni (puzzle) ni oynap baqqanlar bilimiz, qorashturush oyun adette 10-20 parchidin 1000 parchigiche oxshimighan sandiki parchilerni öz ara qorashturush arqiliq eng axirda bir parche ressim, yaki güzel bir menzire qorashturup chiqishni mexset qilghan oyun. Her bir yürüsh qorashturush oyunining eng addisi 10-20 parchidin teshkil tapqan bolsa, mürekkepliri 1000 parchidin teshkil tapqan bolup, köpünchiliri 200 – 300 parchidin teshkil tapqan. Bir yürüsh qorashturush oyuni ichide bir birige tamamen oxshaydighan ikki parche bolmaydu. U parchilerni qorashturghanda, her bir parchining her bir teripige tamamen mas kilidighan peqet birla parche bolidu. Biz u parchilerni ayrim ayrim körginimizde, hichqandaq bir mezmun yaki menzire körmeymiz.

Eger oyun oynighuchi u parchilarning hemmisini öz jayigha toghura  qoyalisa, toluq bir parche ressim yaki güzel bir menzire köz aldimizgha kilidu; shu seweptin biz u bir birige peqet oxshimaydighan parchilerning hemmisini qoshup bir yürüsh qorashturush oyuni dep ataymiz. Eger oxshimighan ikki yürüsh oyunning parchiliri öz ara arliship qalsa, yaki her bir parche  özige mas kilidighan toghura jayigha qoyulmisa, u oyun tamamlanmaydu, yeni toluq bir ressim yaki menzire köz aldimizda peyda bolmaydu.

Men adette öz ara hemkarliship bir ish qilmaqchi bolghan yaki ortaq bir nishan üchün bir yerge toplashqan bir gurpa insanlarni, mushu qorashturush oyuni “puzzle” gha oxshitishni yaxshi körimen. Eger biz ortaq nishan üchün bir yerge toplashqan bir gurpa insan bir yürüsh qorashturush oynigha oxshatsaq, bu gurpidiki her bir insanni u oyunning her bir parchisigha, gurpa bashliqini oyunni oynighuchigha oxshitishimiz mümkin.

Qorashturush oyunidiki her bir parche bir biridin periqliq bolghinigha oxshash, ortaq mexset üchün bir yerge toplashqan yaki birlikte bir ish qilmaqchi bolghan bir gurpa insanlarmu bir biridin periqliq bolishi mümkin. Ularni bir yerge  toplighan nerse ulardiki oxshashliq bolmastin belki axiri yetmekchi bolghan ortaq nishan, yeni eng axirda öz ara qorashturlup chidighan menzire. Herqandaq gurpigha tewe her bir insan gerche ortaq bir nishan üchün bir yerge jem bolghan bolsimu, biraq ularning musteqqil kallisi bar, bir biridin periqliq insanlar bolghachqa, ularning köz qarash, oy pikir, tepekkur qilish we ish bijirish usuliridiki periqler, herguzmu teshkilat ichidiki zidiyetning menbesi bolmasliqi kirek, eksinche bu gurpa insanlarning öz ara ajizliqini toluqlashta zörür bolghan ewzellik dep qarilishi we uningha hormet qilinishi kirek.

Qorashturghuchi oyun oynighuchi eger parchilarni birleshtürüsh jeyanida, her bir parche öz orinigha qoyulmisa, ularni öz ara qorashturghili bolmaydu, bu hergüzmu u parchining bu bir yürüsh oyun’gha tewe emeslikni bildürmeydu. Oxshashla bir gurpa kishiler arisida bezi köz qarash we pikir periqi tüpeylidin bezi ixtilaplarning oturgha chiqishi, hergüzmu u ademning u gurpigha tewe emes ikenligidin direk bermeydu. Belkim u gurpidiki her adem ortaq nishan’gha yitish jeryanida öz ornini tapalmighan bolushi mümkin. Men ishinimenki bir yerge toplashqan bir gurpa insanlar eger heqqi türde bir ortaq nishan üchün bir yerge toplashqan bolsa, ularning her biri choqum shu qorashturush oyuni (puzzle) ning bir parchisidur; u bir parchining orni toghura tipilmighanliq sewebidin, biz uning u bir yürüsh oyun'gha tewe ikenligini inkar qilip, uni exletke tashliwetsek, we yaki bashqa bir qorashturghuchi oyun (puzzle) gha qoshup oynisaq,  hergüz u parche bilen bashqa oyunni tamamlap, axirqi güzel menzirni perpa qilalmaymiz, hem shundaqla eslidiki oyundinmu bir pütün güzel menzire köz aldimizgha kelmeydu.

Shunga biz ortaq nishan üchün meyli qanche gurpa bolayli we yaki kimler bilen hemkarlishayli yeni qanche yürüsh qorashturush oyuni (puzzle) oynayli, aldi bilen bu gurpidiki her bir insanning oxshimighan köz qarashi barliqini,  periqliq tepekkur qilidighan musteqqil insan ikenligini tonup yitishimiz we uni itirap qilishimiz, uningha hormet qilishimiz zörür. Andin u oyun parchilirini bir yerge qoyghanda, bir biri bilen maslashmay qalsa, aldirap uni biraqla xatagha chiriwetmey, soghaqqanliq bilen “men bu parchini öz örnigha toghura qoydummu yoq” dep oylap baqayli;  aldirap uni inkar qilmayli, uni exlet qatarida tashliwetmeyli. Eger biz aldirap xata höküm chiqirip, u oyunning birer pachisini yoq qiliwetsek, bu oyun herqanche yaxshi oynalsimu hergüz tamamlanmaydu.

Hetta biz yashawatqan pütün dunyanimu shu qorashturush oynigha oxshitish mümkin. Eger biz qorashturush oynidiki bir biridin periqliq bolghan barliq parchilarni bu dunyada yashawatqan insanlargha disek, her bir insan bashqilargha oxshighini üchün emes belki bashqilardin periqliq bolghini üchün bu dunya güzel dunya bolghan. Her bir adem özi bolup, özining bu dunyadiki ornini tapalisa, andin özining bu dunyadiki qimmitini tapaladu.

Hemmimiz bilgendek yalghuz oxshimighan irqi, oxshimighan milletlerdin bolghan insanlarla emes, belki oxshash bir irqi, oxshash bir millettin bolghan insanlar, hetta oxshash bir ata anidin bolghan qirindashlarmu periqliq qilip yaritilghan. Inasanlarning yalghuz chirayi periqliq bolup qalmastin, belki ularning mijez xulqi, xaraktiri, turmush aditi, mediniyet sapasi, exlap peziliti, qizziqishi, tepekkur qilish we ish bijirish usullirimu periqliq. Dunyada yüz biriwatqan nurgun güzellikler, yaxshi ishlar we terqqiyatlar bu periqliq tüpeldin dunyagha kiliwatqinigha oxshash, barliq talash tartishlar, urush jideller we toqunushlarmu del mushu periqler tüpeylidin bolidu.

Undaqta Allah nime üchün barliq insanlarni oxshash qilip yaratmaydu? Allahning insanlarni shundaq periqliq qilip yartishining mexset muddasi nime? Ularni urush jidelge silip toqunush peyda qilishmu? Yaq, hergüz undaq emes. Dunya del shu periq we zidiyetler tüpeylidin üzlüksiz tereqqi qilidu; dunya del shu rengga rengliki bilen tiximu güzel bolidu. Biz del shu periqler tüpeylidin, nimining yaxshi, nimining yamanliqini, nimining güzel, nimining rezillikini, nimining ras, nimining yalghanliqini, nimining itipaqliq, nimining itipaqsizliq ikenligini, nimining birlik, nimining bölünüsh ikenligini, nimining berpa qilish / yasash, nimining buzush ikenligini, nimining urush, nimining tinchliq ikenligini bilimiz. Nimining qul bolush, nimining öz özige xoja bolush ikenilikini, nimining musteqqilliq, nimining mustemlike ikenligini bilimiz. Wetendin ayrilghanda, wetensizlikning derdini taza tartqanda, andin wetenning qedirige yitimiz. Bu periq we zidiyetler yalghuz silishturma xarektirliq bir muhit yaritip, bizning dunyani tonushimizgha yardem birip qalmastin, belkim riqabetlik bir muhit hasil qilip, bizning bashqilardin periqliq tepekkur qilip özimizni üzlüksiz tereqqi qildurup turishimizgha türtke bolidu.
  

Ezeldin dingizni körüp baqmighan adem, dingizgha shundaq hewes qilidu. Eger ezeldin dingizni körüp baqmighan bir adem, tunji qitim parxot bilen dingizni sayahet qilghanda, bek hajanlinidu, biraq eger dingiz shundaq tinch bolsa,  parxotta qilghidek bashqa ish, körgüdek bashqa nerse bolmisa, u ademning dingizgha bolghan hayajini qanche uzun dawam qilar? Bir nechche saet? Bir nechche kün? Buning jawabi hemmimizge ayan. Uning sewebi dingizda köp özgürüsh we periqning bolmasliqi. Undaqta biz dunyaning rengga renglikidin, insanlarning bir biridin periqliqidin nimishqa shikayet qilimiz? Insanlarning oy pikir, tepekkur qilish we ish bijirishtiki periqni nime üchün her bir insanning özgüche bir insan bolushidiki muqererlik we zörüriyet dep chüshenmeymiz? Uni insanlarning bir birini toluqlashtiki ewzellik dep bilmeymiz? Biz nime üchün bashqilarning özimizge oxshash oylishini ümüd qilimiz, yaki özimizning köz qarishini bashqilargha mejbure tangimiz?

Eger shu qorashturush oyuning her bir parchisi oxshash bolsa, qanchilik adem uni oynashqa qizziqar? Eger barliq insanlar bir birige tamamen oxshash qilip yartilsa, oxshash oylaydighan, oxshash tepekkur qilidighan bolsa, bu dunyda qandaq bir dunya bolar idi? Bu dunyada zidiyet we ixtilap tugep qalarmidi? 

Ozgurush ozimizdin bashlansun

Dunyani (bashqilarni) özgertimen diyishtin burun ewel özimizni özgerteyli!

Bir adem 20 yash waxtida dunyani özgertmekchi boptu, biraq 30 yashqa barghanda dunyani özgertmekning nahayti qiyin ikenligini his qiptu, shuning bilen 30 yashtin bashlap özi yashawatqan döwletni özgertmekchi boptu. Emma 40 yaxshqa barghanda özi yalghuz bir döwletni özgertishning mümkin emeslikini his qiptu. Shuning bilen 40 yashtin kiyin özi turiwatqan sheherni özgertmekchi boptu. 50 yashqa barghanda özi turiwatqan sheherni özgertishkimu chammisi yetmeptu. Shuning bilen u kishi hemmidin waz kichip öz ahilisini özgertmekchi boptu, biraq 60 yashqa barghanda balliri chong bolup musteqqil adem boptu, netijide ahilisidikilerni özgertishmu mümkin bolmaptu. 70 yaxshqa barghanda esli özgertishke tigishlikining özi ikenligini bayqaptu. U adem öz özige mundaq deptu, eger men 20 yash waxtimda özemni özgertken bolsam, 30 yashqa barghan belkim ahilemni özgertelishim mümkin ikenduq. 40 yashqa barghanda özem yashighan sheherni özgertsem, we uning tesiri bilen 50 yashqa barghanda öz döwlitimni özgertishke purset bolar ikenduq. Netijide 60 yashqa barghanda belkim döwlitimning tesiri bilen dunyaghs tesir körsitishim mümkin ikenduq.

Shunga bashqilargha qolimizni shiltishtin burun, ewel eynekke bir qarap biqip, ishni özimizni özgertishtin bashlishimiz kirek.

دۇنيانى (باشقىلارنى) ئۆزگەرتىمەن دىيىشتىن بۇرۇن ئەۋەل ئۆزمىزنى ئۆزگەرتەيلى!

بىر ئادەم 20 ياش ۋاختىدا دۇنيانى ئۆزگەرتمەكچى بوپتۇ، بىراق 30 ياشقا بارغاندا دۇنيانى ئۆزگەرتمەكنىڭ ناھايتى قىيىن ئىكەنلىگىنى ھىس قىپتۇ، شۇنىڭ بىلەن 30 ياشتىن باشلاپ ئۆزى ياشاۋاتقان دۆۋلەتنى ئۆزگەرتمەكچى بوپتۇ. ئەمما 40 ياخشقا بارغاندا ئۆزى يالغۇز بىر دۆۋلەتنى ئۆزگەرتىشنىڭ مۈمكىن ئەمەسلىكىنى ھىس قىپتۇ. شۇنىڭ بىلەن 40 ياشتىن كىيىن ئۆزى تۇرىۋاتقان شەھەرنى ئۆزگەرتمەكچى بوپتۇ. 50 ياشقا بارغاندا ئۆزى تۇرىۋاتقان شەھەرنى ئۆزگەرتىشكىمۇ چاممىسى يەتمەپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇ كىشى ھەممىدىن ۋاز كىچىپ ئۆز ئاھىلىسىنى ئۆزگەرتمەكچى بوپتۇ، بىراق 60 ياشقا بارغاندا باللىرى چوڭ بولۇپ مۇستەققىل ئادەم بوپتۇ، نەتىجىدە ئاھىلىسىدىكىلەرنى ئۆزگەرتىشمۇ مۈمكىن بولماپتۇ. 70 ياخشقا بارغاندا ئەسلى ئۆزگەرتىشكە تىگىشلىكىنىڭ ئۆزى ئىكەنلىگىنى بايقاپتۇ. ئۇ ئادەم ئۆز ئۆزىگە مۇنداق دەپتۇ، ئەگەر مەن 20 ياش ۋاختىمدا ئۆزەمنى ئۆزگەرتكەن بولسام، 30 ياشقا بارغان بەلكىم ئاھىلەمنى ئۆزگەرتەلىشىم مۈمكىن ئىكەندۇق. 40 ياشقا بارغاندا ئۆزەم ياشىغان شەھەرنى ئۆزگەرتسەم، ۋە ئۇنىڭ تەسىرى بىلەن 50 ياشقا بارغاندا ئۆز دۆۋلىتىمنى ئۆزگەرتىشكە پۇرسەت بولار ئىكەندۇق. نەتىجىدە 60 ياشقا بارغاندا بەلكىم دۆۋلىتىمنىڭ تەسىرى بىلەن دۇنياغس تەسىر كۆرسىتىشىم مۈمكىن ئىكەندۇق.

شۇڭا باشقىلارغا قولىمىزنى شىلتىشتىن بۇرۇن، ئەۋەل ئەينەككە بىر قاراپ بىقىپ، ئىشنى ئۆزىمىزنى ئۆزگەرتىشتىن باشلىشىمىز كىرەك.