ئۇيغۇرلار بىلەن تۈركىيە ئارىسىغا چۈشكەن قارا داغلار

ئۇيغۇرلار بىلەن تۈركىيە ئارىسىغا چۈشكەن قارا داغلار
Yingi yiziq nusqisi üchün bu yerni bising
ئاۋازلىق نۇسقىسىنى بۇ يەرنى بىسىپ ئاڭلاڭ

مەمەت ئىمىن

مەن 20 يىلدىن بىرى ئامىرىكىدا ياشاۋاتقان بىر ئۇيغۇر زىيالىسى بولۇش سالاھىتىم بىلەن تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان سىياسىتى توغرسىدا سۆز قىلىشقا ھەقلىق ئەمەسمەن. شۇنداقتىمۇ مەن تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلار دۇچ كەلگەن زۇلۇملارغا نىسبەتەن سۈكۈت قىلىش پوزىتسىيەسى تۇتىۋاتقانلىقىنى سىرىتتىن كۈزىتىۋاتقان بىر ئۇيغۇر بولۇش سالاھىتىم بىلەن، ئۆزۈمنىڭ بۇ ھەقتە ھىس قىلغانلىرىمنى ۋە ئويلىغانلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتمەكچى. توغرا بولمىغان ۋە ياكى خاتا بولۇپ قالغان يەرلەر بولسا، قېرىنداشلارنىڭ توغرا چۈشىنىشىنى ئۈمىت قىلىمەن.

مەن تۈركىيەگە 2010 - يىلى ۋە 2013 - يىلى جەمى ئىككى قىتىم بارغان بولۇپ، جەمىئى 24 كۈن تۇرغان ئىدىم. مەن تۈركىيەدە ئۇزۇن ياشاپ باقمىغانلىقىم ئۈچۈن تۈركىيەنىڭ ئەھۋالىنى تۈركىيەدە ئۇزۇن ياشىغان قېرىنداشلاردەك چۈشىنىپ كىتىشىم ناتايىن. ئەمما شۇ ئىككى قىتىملىق زىيارىتىم جەريانىدا، مىنىڭ تۈركىيەگە بولغان تەسىراتىم، خۇددى مەن يۇرتۇمغا قايىتقان بىلەن ئوخشاش ھىسياتتا بولغان ئىدى. بۇنىڭ سەۋەپلىرى ھەر خىل بولۇپ، مەن ئۇنى بۇ يەردە بىر بىرلەپ سۆزلەپ ئولتۇرمىساممۇ، ئۇيغۇرلار بىلەن تۈركلەر ئارىسىدىكى تارىخى ۋە قان-قېرىنداشلىق باغ ھەممىمىزگە ئايان. ئەپسۇس، يىقىنقى يىللاردىن بىرى، تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلار دۇچ كەلگەن ئادالەتسىزلىك ۋە تەھدىتلەرگە، بولۇپمۇ مىللىيونلىغان ئۇيغۇرلارنىڭ جازا لاگىرلىرىغا سولىنىش مەسىلىسىگە سۈكىت قىلىشى سەۋەبىدىن، ئۇيغۇر ۋە تۈركتىن ئىبارەت ئىككى قېرىنداش مىللەت ئارىسىدا، ئۆز ئارا ئىشەنمەسلىك، ئۆز ئارا خاتا چۈشىنىش، ئۆز ئارا تەنقىت قىلىش ۋە ئۆز ئارا ئەيىپلەشلەر پەيدا بولماقتا. بۇنىڭ ئىپادىلىرى ۋە سەۋەپلىرى ھەر خىل بولۇپ، مەن تۆۋەندە بۇ ھەقتە ئازراق توختۇلۇپ ئۆتمەكچىمەن.

مەن 2018 - يىلى 4 - ئايدا ۋە 12 - ئايدا، توردا ئىككى قىتىم راي سىناش ئىلىپ بارغان ئىدىم. 2018 - يىلى 4 - ئايدا ئىلىپ بارغا راي سىناشقا جەمىئى 871 ئادەم، 12 - ئايدا ئىلىپ بارغان راي سىناشقا جەمىئى 1117 ئادەم قاتناشقان.

راي سىناشقا قاتناشقۇچىلارنىڭ جىنسى:

(1) ئەر

(2) ئايال

(3) جاۋاپ بەرمىگەنلەر

يۇقارىقى گىرافىكتا كۆرگىنىڭىزدەك، ئىككى قىتىملىق (كۆك رەڭلىك 4-ئايدىكى، قىزىل رەڭلىك 12-ئايدىكى) راي سىناشقا قاتناشقۇچىلارنىڭ جىنسىدا چوڭ پەرىق يوق.

راي سىناشقا قاتناشقۇچىلارنىڭ مەدىنىيەت سەۋىيەسى:

(1)  ئالىي مەكتەپ ۋە ئۇنىڭدىن يۇقىرى

(2)  ئوتتۇرا مەكتەپ

(3)  باشلانغۇچ مەكتەپ ۋە ئۇنىڭدىن تۆۋەن

(4)  جاۋاپ بەرمىگەنلەر

يۇقارىقى گىرافىكتا كۆرگىنىڭىزدەك، ئىككى قىتىملىق (كۆك رەڭلىك 4-ئايدىكى، قىزىل رەڭلىك 12-ئايدىكى) راي سىناشقا قاتناشقۇچىلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى ئالىي مەكتەپ ۋە ئۇنىڭدىن يۇقىرى مەلۇماتقا ئىگە.

راي سىناشقا قاتناشقۇچىلار تۇرىۋاتقان دۆلەتلەر:

(1)  شىمالى ئامىرىكا (ئامىرىكا ۋە كانادا)

(2)  ياۋروپا

(3)  ئاۋىسىترالىيە

(4)  ياپونىيە ۋە شەرقى جەنۇبى ئاسىيا

(5)  ئورتا ئاسىيا

(6)  تۈركىيە

(7)  ئەرەپ دۆلەتلىرى

(8)  جاۋاپ بەرمىگەنلەر

يۇقارىقى گىرافىكتا كۆرگىنىڭىزدەك، ئىككى قىتىملىق (كۆك رەڭلىك 4-ئايدىكى، قىزىل رەڭلىك 12-ئايدىكى) راي سىناشقا قاتناشقۇچىلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى تۈركىيەدە ياشايدىغان ئۇيغۇرلار، ئۇندىن قالسا ياۋروپا ۋە شىمالىي ئامىرىكىدا ياشايدىغان ئۇيغۇرلار.

سىزچە بىزگە ئەڭ كۆڭۇل بۆلىدىغان دۆلەتلەر قايسى؟

(1)  تۈركىيە

(2)  ئورتا ئاسىيا

(3)  مۇسۇلمان دۆلەتلىرى

(4)  ئامىرىكا باشچىللىق غەرب دلەتلىرى

(5)  ھىچقايسىسى ئەمەس

(6)  بىلمەيمەن

(7)  جاۋاپ بەرمىگەنلەر

يۇقارىقى گىرافىكتا كۆرگىنىڭىزدەك، بىرىنجى قىتىملىق (كۆك رەڭلىك 4-ئايدىكى) راي سىناشقا قاتناشقۇچىلارنىڭ 52% تۈركىيەنى ئۇيغۇرلارغا ئەڭ كۆڭۈل بۆلىدىغان دۆلەت دەپ قارىغان بولسا، ئىككىنجى قىتىملىق (قىزىل رەڭلىك 12-ئايدىكى) راي سىناشقتا، ئوخشاش قاراشتىكىلەر 10% گە چۈشۈپ قالغان. راي سىناشقا قاتناشقۇچىلار ئىچىدە ئامىرىكا باشلىق غەرب دۆلەتلىرىنى ئۇيغۇرلارغا ئەڭ كۆڭۈل بۆلىدىغان دۆلەت دەپ قارايدىغان ئۇيغۇرلار، بىرىنجى قىتىملىق (كۆك رەڭلىك 4-ئايدىكى) راي سىناشدىكى 12% دىن ئىككىنجى قىتىملىق (قىزىل رەڭلىك 12-ئايدىكى) راي سىناشدىكى 59% گە كۆپەيگەن.

سىزچە ئۇيغۇر مەسىلىسىنى بىر تەرەپ قىلىشتا قايسى دۆلەت ئەڭ مۇھىم ۋە ئەڭ چوڭ رول ئوينايدۇ؟

(1)  تۈركىيە

(2)  ئورتا ئاسىيا

(3)  مۇسۇلمان دۆلەتلىرى

(4)  ئامىرىكا باشچىللىق غەرب دۆلەتلىرى

(5)  ھىچقايسىسى ئەمەس

(6)  بىلمەيمەن

(7)  جاۋاپ بەرمىگەنلەر

يۇقارىقى گىرافىكتا كۆرگىنىڭىزدەك، بىرىنجى قىتىملىق (كۆك رەڭلىك 4-ئايدىكى) راي سىناشقا قاتناشقۇچىلارنىڭ 23% تۈركىيەنى ئۇيغۇر مەسىلىسىنى ھەل قىلىشتا ئەڭ مۇھىم ۋە ئەڭ چوڭ رول ئوينايدۇ دەپ قارىغان بولسا، ئىككىنجى قىتىملىق (قىزىل رەڭلىك 12-ئايدىكى) راي سىناشقتا، ئوخشاش قاراشتىكىلەر 8% گە چۈشۈپ قالغان. راي سىناشقا قاتناشقۇچىلار ئىچىدە ئامىرىكا باشلىق غەرب دۆلەتلىرىنى ئۇيغۇرلار مەسىلىسىنى ھەل قىلىشتا ئەڭ مۇھىم ۋە ئەڭ چوڭ رول ئوينايدۇ دەپ قارايدىغان ئۇيغۇرلار، بىرىنجى قىتىملىق (كۆك رەڭلىك 4-ئايدىكى) راي سىناشدىكى 44% دىن ئىككىنجى قىتىملىق (قىزىل رەڭلىك 12-ئايدىكى) راي سىناشدىكى 72% گە كۆپەيگەن.

يۇقارقى ئىككى قىتىملىق راي سىناش نەتىجىسىدىكى ئۆزگۈرۈشلەردىن باشقا، بەزى ئۇيغۇرلار، تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇر سىياسىتىنى ۋە تۈركىيەدىكى بەزى شەخىسلەرنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىگە بولغان پوزىتسىيەسىنى تەنقىت قىلىپ، ھەر خىل ئۇسۇللار بىلەن ئۆز نارازىلىقىنى بىلدۈرمەكتە ۋە ئىجتىمائىي تاراتقۇلاردا ئۆز كۆز قاراشلىرىنى ئىپادىلىمەكتە. بۇ ئۆزگۈرۈشلەرنى، تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىگە تۇتقان پوزىتسىيەسى ۋە بەزى تۈرك سىياسىيۇن، بىلىم ئادەملىرى ۋە ئاخبارات ئورۇنلىرىنىڭ ئۇيغۇرلار مەسىلىسىگە بولغان خاتا چۈشەنچىسى ۋە خاتا تەشۋىقاتى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك دەپ قاراشقا بولىدۇ.

بىزدە "ئاياقنىڭ قانداقلىقىنى پۇت بىلىدۇ" دەيدىغان ئاتا سۆزى بار. ئاسارەت ئاستىدا ياشاپ باقمىغان ئىنسانلار، ئاسارەت ئاستىدا ئۇزۇن ياشىغان بىر  خەلقنىڭ پىسخىلوگىيەسىدە قانداق ئۆزگۈرۈشلەر بولىدىغانلىقىنى تەسەۋۇر قىلالىشى مۈمكىن ئەمەس.  تۈركىيەدىكى تۈرك قىرىنداشلار ئۇيغۇرلارنىڭ ھاياتىدا ياشاپ باقمىغانلىقى ئۈچۈن، ئۇيغۇرلار دۇچ كىلىۋاتقان مەسىلىلەرنى ئۇيغۇرلاردەك ھىس قىلالماسلىقى، ئۇيغۇرلاردەك تولۇق چۈشۈنۈپ كىتەلمەسلىكى، ھەتتا خاتا چۈشىنىپ قىلىشى تامامەن مۈمكىن. ۋەتەن ئىچىدىكى خەلق خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ قاتمۇ قات تەھدىت ئىچىدە ياشاۋاتقانلىقى ئۈچۈن، باشقىلارغا كۆڭلىدىكى سۆزلەرنى قىلالىشى بەك قىيىن. ۋەتەن سىرتىدىكى بەزى ئۇيغۇر قىرىنداشلار، ۋەتەندىن ئىسپاتلىق ئۇچۇر ئىلىش قىيىن بولغانلىقى سەۋەبىدىن، تورلاردا ئىقىپ يۈرگەن، كىلىش مەنبەسى ئىنىق بولمىغان بەزى رەسسىم ۋە سىن فىلىملەرنى تارقىتىپ، باشقىلارغا يالغان ئۇچۇر تارقاتقان تۇيغىنى بىرىپ قويغان، ۋە ياكى بەزىلەردە خاتا چۈشەنچە پەيدا قىلىپ قويغان بولىشى مۈمكىن. مەيلى قانداق بولۇشتىن قەتتى نەزەر، ھازىر ئۇيغۇرلار دۇچ كەلگەن زۇلۇم ۋە ئىرقى يوقۇلۇش تەھدىتى ئەسلا كۆز يۇمغىلى بولمايدىغان بىر ھەقىقەت.

ئۇيغۇرلار دۇچ كەلگەن ئىغىر ۋەزىيەتنى تۈرك قىرىنداشلارغا ۋە دۇنيا جامائەتىگە توغۇرا ئاڭلىتىش بىزنىڭ ۋەزىپىمىز. چۈشەنمىگەن تەرەپلەر ۋە ياكى خاتا چۈشەنچە پەيدا قىلىپ قويغان ئەھۋاللار بولسا، بىز چۈشەندۈرسەك، خاتا قاراشلار بولسا، ئۆز ئارا تۈزەتسەك بولىدۇ. بىراق تۈركىيە ھۆكۈمىتى ئىچىدىكى بەزى سىياسىيۇن ۋە بىلىم ئادەملىرىنىڭ پۈتۈن ئۇيغۇر خەلقى دۇچ كەلگەن ۋە كىلىۋاتقان بۇ ئىغىر كىرزىسنى كۆرمەسكە سىلىپ، ئۇنىنغا ئىنسانى نۇقتىدىن ئىپادە بىلدۈرمەسلىكى، ھەتتا بەزى تۈرك ئاخباراتلىرىنىڭ ھىچ خىجىل بولماستىن، شەرىقى تۈركىستاندا ھىچقاندا كىرزىسىنىڭ يوقلىقىنى ئوتۇرغا قويۇپ، "ئۇ ئىنسان ھەق ھوقۇقلىرى كىرزىسى" بولسا  ئامىرىكا باشلىق غەرىپ دۆلۋەتلىرى ئويدۇرۇپ چىقارغان سۇنئى كىرزىس دەپ تەشۋىق قىلىشى، مەن ۋە ماڭا ئوخشاش كۆپلىگەن ئۇيغۇر زىيالىلارنى بەكمۇ ئەپسۇسلاندۇردى. بىزدە "بالا كەلسە قىرىنداشتىن" دەيدىغان بىر ئاتا سۆزى بار بولۇپ، ھىچ بىر ئۇيغۇر، تۈرك ئاخباراتلىرىدا بۇنداق بىر خەۋەرلەرنىڭ ئوتۇرغا چىقىشىنى ئويلاپ باقمىغان ئىدى. بۇ چەتەللەردە ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلارنىڭ روھىي كەيپىياتىغا ئىغىر تەسىر كۆرسەتمەكتە.

مەن بىر بىلىم ئادىمى بولۇپ، 20 يىلدىن بىرى ئامىرىكىدا ئىلمى تەتقىقات بىلەن شۇغۇللۇنۇپ كەلدىم. مەن ھازىرغا قەدەر ھىچ بىر دۆلەتنىڭ قانۇنىغا خىلاپ بولغان ئىش بىلەن شۇغۇللۇنۇپ باقمىدىم. ھىچقانداق بىر سىياسى تەشكىلاتتا ۋەزىپە ئۆتىمىدىم. شۇنداق تۇرۇقلۇق 2017 – يىلى 4 – ئايدىن ئىتىبارەن مىنىڭ يۇرتۇمدىكى قېرىنداشلىرىم، دوستلىرىم ۋە كەسىپداشلىرىم بىلەن بولغان ئالاقەم پۈتۈنلەي ئۈزۈلدى. ئۇلارنىڭ ھەممىسى مەن بىلەن ئالاقە قىلغانلىق سەۋەبىدىن جازاغا تارتىلىشىدىن ئەندىشە قىلىپ، مىنى دوستلۇق ئالاقىسىدىن چىقىرىپ تاشلىدى.

مەن 2018 - يىلى 12- ئايدا ئىلىپ بارغان راي سىناشتا، "تۇققانلىرىڭىز ئىچىدە لاگىر ياكى تۈرمىگە سولانغانلارمۇ بارمۇ؟" دەيدىغان بىر سوئال بار ئىدى. ئۇنىڭغا بىرىلگەن جاۋاب:

(1)  بىر نەچچە كىشى بار

(2)  كەم دىگەندە بىر كىشى بار

(3)  بىلمەيمەن

(4)  يوق

(5)  جاۋاب بەرمىگەنلەر

يۇقارىقى گىرافىكتا كۆرگىنىڭىزدەك، راي سىناشقا قاتناشقۇچىلارنىڭ 56% تى، ئائىلىسىدە بىر نەچچە ئادەمنىڭ لاگىردا ئىكەنلىگىنى، 15% تى ئائىلىسىدىن كەم دىگەندە بىر ئادەمنىڭ لاگىردا ئىكەنلىگىنى، يەنى جەمى 71% ئادەمنىڭ ئائىلىسىدە بىر ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق ئادەمنىڭ لاگىردا ئىكەنلىكىنى بىلدۇرگەن. ئۇندىن باشقا راي سىناشقا قاتناشقۇچىلارنىڭ 24% تى ئائىلىسى بىلەن ئالاقە قىلالماسلىق سەۋەبىدىن ئائىلىسىدە تۇتۇلغانلارنىڭ بار يوقلىقىنى بىلمەيدىكەن. راي سىناشقا قاتناشقۇچىلارنىڭ پەقەت 4% ئائىلىسىدە تۇتۇلغانلارنىڭ يوق ئىكەنلىكى بىلدۇرگەن. بۇلارنىڭ ھىچ بىر ئامىرىكا تەرەپ ئويدۇرۇپ چىقارغان ئىش ئەمەس ئىدى.

بېيجىڭدىكى مەركىزى مىللەتلەر ئۇنىۋىرسىتېتىدا، ئىقتىساد پەنلىرى پروفىسسورى بولۇپ ئىشلەۋاتقان ئىلھام توختى، خىتاي قانۇنىنى ئاساس قىلىپ ئۇيغۇر خەلقى ئۈچۈن ئادالەت تەلەپ قىلغىنى ئۈچۈن مۇددەتسىز قاماق جازاسى بىرىلدى. ئىلىھام توختى ھىچ بىر يەردە ۋە ھىچ بىر سۆزىدە ئۇيغۇرلارغا مۇستەقىللىق تەلەپ قىلمىغان،  خىتاينىڭ زىمىن پۈتۈنلىكىنى پارچىلاشقا ئۇرۇنمىغان، ھىچ بىر زامان تېرورلۇق تەشەببۇسىدا بولمىغان ئىدى. ئىلھام توختى دۇچ كەلگەن پاجىئە ھەممىمىزگە ئايان بولغان ھەقىقى مەۋجۇت بىر پاجىئە ئىدى.

ئامىرىكىدا ياشاۋاتقان تاھىر ھامۇت بىلەن تۈركىيەدە ياشاۋاتقان ئابدۇۋەلى ئايۇپ، يىقىنقى 2 يىل ئىچىدە قولغا ئېلىنغان ئۇيغۇرلار ئىچىدە ئالاھىدە كۆزگە كۆرۇنگەن 200 دىن ئارتۇق بىلىم ئادەملىرى، جامائەت ئەربابى، سەنئەتچىلەرنىڭ تىزىملىكىنى تىزىملاپ چىقىپتۇ [1]. ئۇلارنىڭ ئىچىدە بۇرۇنقى شىنجاڭ تىببى ئۇنىۋىرسىتېتىنىڭ مۇدىرى دوكتور خالمۇرات غوپۇر، شىنجاڭ ئۇنىۋىرسىتېتىنىڭ مۇدىرى دوكتور تاشپولات تىيىپ، دوكتور راھىلە داۋۇت قاتارلىق پروفىسسۇرلار بار بولۇپ، ئۇلار ھەرگىزمۇ ئامېرىكا ئويدۇرۇپ چىقارغان ئويدۇرما ئەمەس ئىدى.

قازاقىستاندا ياشاۋاتقان موسكوۋالىق ژۇرنالىست ۋە بىلىم ئادىمى گەنە بۇنىن ياساپ چىققان شاھىت بىز [2] دىگەن تور بەتتە، 2019 – يىلى 1 – ئاينىڭ 13 – كۈنىگە قەدەر 2100 ئەتىراپىدا سەۋەبسىز تۇتۇلغان ياكى ئىز دىرەكسىز يوقاپ  كەتكەنلەرنىڭ ئۇچۇرلىرى ئارخىپلاشتۇرۇلغان بولۇپ، ئۇلارمۇ ئامىرىكا ئويدۇرۇپ چىقارغان ئويدۇرما ئەمەس ئىدى.

كانادادا ئوقۇۋاتقان خىتاي ئوقۇغۇچى شاۋن جاڭ، 2018 - يىلى 12 - ئاينىڭ 24 - كۈنىگە قەدەر سۈنئى ھەمرا رەسسىمىگە ئاساسەن 70 ئەتىراپىدىكى جازا لاگىرلىرىنىڭ ئورنىنى ئىنىقلاپ چىققان [3]. ئاۋىستىرالىيە ئا ب س قانىلىنىڭ 2018 - يىلى 11 - ئاينىڭ 1 - كۈنىدىكى خەۋىرىدە شەرقىي تۈركىستاندىكى لاگىر سانىنى 181 - 1200 ئارىسىدا بولۇشى مۈمكىن دەپ تەخمىن قىلغان [4]. كۆپۈنچە مۇتەخەسىسلەر بۇ لاگىرلەرنىڭ ھەر بىرىگە 10 مىڭ ئەتىراپىدا ئادەم قامالغانلىقىنى تەخمىن قىلماقتا. بۇلارنى قانداقىسىگە ئامېرىكا تەرەپ ئويدۇرۇپ چىقارغان ئويدۇرما دىگىلى بولسۇن؟

ئەمدى سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار مەسىلىسىگە كەلسەك، ئۇ بىر مۈرەككەپ مەسىلە بولۇپ، ئۇ ئۇيغۇرلارنىڭ سۈرىيەگە قانداق بىرىپ قالغانلىقىنىڭ كونكىرىت سەۋەپلىرى ماڭا ئايان ئەمەس، بىراق ماڭا ئايان بولغىنى شۇكى، 2008 – يىللىق بېيجىڭ ئولىمپىكنىڭ ئالدىدىن باشلاپ، بولۇپمۇ 2009 – يىلىدىكى 5 – ئىيۇل ئۈرۈمچى قىرغىنچىلىقى [5] دىن كىيىن خىتاينىڭ ئىچكىرى ئۆلكىلىرىدىكى ئۇيغۇرلار ئۆز يۇرتلىرىغا ھەيدىۋىتىلگەن ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ خىتاي ئىچكىرى ئۆلكىلىرىگە كىرىش قاتتىق كونتۇرۇل قىلىنغان. ھەتتا شەرقىي تۈركىستاننىڭ ئۆزىدە، ئۇيغۇرلار بىر شەھەردىن يەنە بىر شەھەرگە، بىر كەنىتتىن يەنە بىر كەنىتكە بىرىشى ئۈچۈنمۇ ساقچىدىن تەستىق ئىلىش تۈزىمى يولغا قويۇلغان. ئۇيغۇرلارنىڭ پاسپورت ئىلىش مەسىلىسىمۇ قات قات شەرتلەرنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچراپ كەلگەن. بۇنداق بىر ئەھۋال ئاستىدا، "رادىكال ئىدىيەسى بار" دەپ قارالغان ئۇ ئۇيغۇرلارنىڭ، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ رۇخسىتىسىز پاسپورت ئىلىپ چەتئەلگە چىقىشى ۋە ياكى خىتاينىڭ ئىچكىرى ئۆلكىلىرىگە بىرىپ، ئىنسان قاچاقچىلىرىنىڭ ياردىمى ئارقىلىق كامبودىيە ۋە تايلانت قاتارلىق دۆلەتلىرىگە چىقالىشى ئاساسەن مۈمكىن بولمىغان بىر ئىش ئىدى. چۈنكى ئۇيغۇرلارنىڭ چىرايى خىتاي خەلقىدىن ئالاھىدە پەرىقلىق  بولغاچقا، ئۇ ئۇيغۇرلار ئۆز يۇرتلىرى بىلەن خىتاينىڭ كامبودىيە ۋە تايلانت چىگىرسىغىچە بولغان بىر نەچچە مىڭ كىلومىتىر مۇساپىنى بىسىپ، چىگىراغا بارغىچە، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ كۆزىدىن قېچىپ قۇتۇلالىشى مۈمكىن ئەمەس ئىدى. بىراق ناھايىتى ئەپسۇس، مۈمكىن بولمىغان ئۇ ئىشلار مۈمكىن بولۇپ، "رادىكال ئىدىيەسى بار" دەپ قارالغان ئۇ ئۇيغۇرلار مەيلى قانۇنلۇق يول بىلەن بولسۇن ۋە ياكى قانۇنسىز يوللار ئارقىلىق بولسۇن، ئاخىردا تۈركىيە ئارقىلىق سۈرىيەگە بىرىپ توختىدى.

2012-يىلدىن ئىتىبارەن ئۇيغۇرلارغا پاسپورت بىرىش بۇرۇنقىغا نىسبەتەن ئاسانلاشتۇرۇلدى. بىر قىسىم ئۇيغۇرلار پاسپورت ئىلىش پۇرسىتىگە ئىرىشىپ، قانۇنلۇق يوللار بىلەن تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەرگە بارغان بولسا، يەنە بىر قىسىم پاسپورت ئالالمىغان ئۇيغۇرلار، خىتاي ھۆكۈمىتىگە تۇيدۇرمىغان ھالدا خىتاي ئىچكىرى ئۆلكىلىرىدە نەچچە مىڭ كىلومىتىرلىق مۇساپىنى بىسىپ، كامبودىيە ۋە تايلانتلارغا يىتىپ كەلدى. كىيىن ئۇ ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قىسمى، تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ قېرىنداشلارچە قىلغان ياردىمى [6]، [7] ئارقىلىق تۈركىيەگە ئېلىپ كىتىلدى. يەنىمۇ كىيىن ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ "رادىكال ئىدىيەسى" تۈپەيلىدىن سۈرىيەگە بېرىپ ھاياتىنى دوغا تىكىشنى تاللىدى.

ئەمدى تۈركىيە ھۆكۈمىتى بىلەن خىتاي ھۆكۈمىتى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنىڭ يىقىنقى يىللاردىن بۇيانقى تەرەققىياتىغا قارايدىغان بولساق، تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ 2009 – يىلقى ئۈرۈمچى قىرغىنچىلىقىغا بىلدۈرگەن كەسكىن پوزىتسىيەسى [8]، [9] دىن كىيىن تۈركىيە – خىتاي مۇناسىۋىتىدە دىراماتىك ئۆزگۈرۈش بولغانلىقىنى كۆرىۋىلىش ئۇنچە قىيىن ئەمەس. ئەۋۋەل ئىككى ھۆكۈمەتنىڭ بىر بىرىنى ئەيىپلىشى، ئاندىن تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستاننى زىيارەت قىلىشى [10] ۋە شەرقى تۈركىستان خەلقىگە زور ئۈمۈت بىرىشى، ئاندىن ئىككى دۆلەت ئارىسىدىكى ۋىزىنى ئاسانلاشتۇرۇپ، باردى كەلدىنى كۇچەيتىشى، ئاندىن ئۇيغۇرلارنىڭ سىرتىدا خىتاي بىلەن بولغان ھەر ئالاقىنى كۇچەيتىشى، ئەڭ ئاخىردا تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا تۇتقان پوزىتسىيەسىنىڭ 180 گىرادۇس ئۆزگۈرىشى، ئۇيغۇرلار دۇچ كەلگەن پاجىيەلەرگە كۆز يۇمۇپ، ئۇنى ئامىرىكا ئويدۇرۇپ چىقارغان ئويۇن دەپ قاراپ، ئۇيغۇر مەسىلىسىگە سۈكۈت قىلىشى. ئەجىبا بۇلارنىڭ ھەممىسى بىر تاسادىبىلىقمۇ؟

ئاسىيا كۈزۈتۈش گىزىتىنىڭ 2018 – يىلى 8 – ئاينىڭ 22 – كۈنىدىكى خەۋىرىگە ئاساسلانغاندا خىتاي ھۆكۈمىتى، كىرزىسقا ئۇچرىغان تۇركىيەگە 3.6 مىلىيارت دوللار ياردەم بەرگەن [11]. ئەلۋەتتە بۇ ياردەم ئەمىلىلەشتىمۇ، ئەگەر ئەمىلىيلەشكەن بولسا قانچىلىك ئەمىلىيلەشتى، بۇنىسى بىزگە نامەلۇم.

ساباھ گىزىتىنىڭ 2018 – يىلى 6 – ئاينىڭ 30 كۈنىدىكى خەۋىرىگە ئاساسلانغاندا تۈركىيەگە مەبلەغ سالغان خىتاي شىركەتلىرىنىڭ سانى 1000 گە يىقىنلاشقان بولۇپ، مەبلەغ سالغان تۈرلەر ئىنىرگىيە، پۇل مۇئامىلە، ئالاقە ۋە ساياھەتچىلىك قاتارلىق نۇرغۇن ساھەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىكەن [12]. يەنە ساباھ گىزىتىنىڭ 2018 – يىلى 11 – ئاينىڭ 7 – كۈنىدىكى خەۋىرىگە ئاساسلانغاندا 2017 – يىلى خىتاينىڭ تۈركىيەگە سالغان مەبلىغى 124 مىلىيارت دوللارگە يەتكەن [13]. ئەمما "خەلقئارا پۇل مۇئامىلە قانۇن كۈزۈتۈش (International Financial Law Review)  نىڭ 2018 – يىلى 4 – ئاينىڭ 26 – كۈنىدىكى دوكىلاتىغا ئاساسلانغاندا خىتاينىڭ ھازىرغا قەدەر تۈركىيەگە سالغان ئەڭ كۆپ مەبلىغى 940 مىلىيون دوللارغا يەتكەن. بۇ سان يۇقارىدا ساباھ گېزىتى تىلغا ئالغان 124 مىلىيارت دوللاردىن 125 ھەسسە ئاز. ساباھ گېزىتى خىتاينىڭ تۈركىيەگە سالغان مەبلىغىنى نىمىگە ئاساسەن 124 مىلىيارت دوللار دەپ خەۋەر قىلىدۇ، سەۋەبى بىزگە نەمەلۇم. ئۇندىن باشقا ئۇ دوكىلاتتا 2017 – يىلى تۈركىيەنىڭ خىتايدىن ئىمپورت قىلغان ماللارنىڭ قىممىتى 23.4 مىلىيارت دوللار بولۇپ، تۈركىيەنىڭ خىتايغا ئىكىسپورت قىلغان ماللارنىڭ قىممىتى 2.1 مىلىيارت دوللار بولغان. يەنى تۇركىيە بىلەن خىتتاي ئارىسىدىكى سودا پەرىقى 1 دە 11 بولغان .[14]

بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى سودا ۋە تەرەققىيات مەجىلىسىنىڭ 2018 – يىللىق خەلقئارا مەبلەغ سىلىش دوكىلاتىغا ئاساسلانغاندا، 2017- يىلى تۈركىيە سىلىنغان بىۋاستە چەتئەل مەبلىغى 10864 مىلىيون (يەنى 10.864 مىليارت) دوللار بولۇپ، بۇ 2016 – يىلدىكى 12942 مىلىيون (12.942 مىلىيارت) ۋە 2015 – يىلدىكى 17717 مىلىيون (17.717 مىلىيارت) دوللاردىن ئايرىم ئايرىم ھالدا 16% ۋە 38.24% تۆۋەنلىگەن [15]، .[16]

تۈركىيەگە سىلىنغان چەتەل بىۋاستە مەبلىغى (مىلىيون دوللار)

2017 - يىلى تۈركىيەگە مەبلەغ سالغان دۆۋلەتلەر ئىچىدە ئەڭ كۆپ مەبلەغ سالغان دۆۋلەت گوللاندىيە بولۇپ، گوللاندىيەنىڭ 2017 - يىلى تۇركىيەگە سالغان مەبلىغى چەتەلنىڭ تۈركىيەگە سالغان ئومۇمى مەبلەغىنىڭ  23.8% ئىگەللەيدىكەن. ئۇندىن قالسا ئىسپانىيە بولۇپ، ئۇنىڭ سالغان مەبلىغى ئومۇمى مەبلەغنىڭ 19.5% نى، ئازەربەيجاننىڭ سالغان مەبلىغى ئومۇمى مەبلەغنىڭ 13.6% نى ئىگەللەيدىكەن. خىتتاي ھۆكۈمىتى تۈركىيەگە ئەڭ كۆپ مەبلەغ سالغان 9 دۆۋلەتنىڭ قاتارىدا يوق.

2017-يىلى تۈركىيەگە ئەڭ كۆپ مەبلەغ سالغان 9 دۆلەت ۋە ئۇلار سالغان مەبلەغنىڭ ئومۇمى مەبلەغ ئىچىدىكى پىرسەنتى (%)

ئەلۋەتتە تۈركىيەنىڭ خەلقارا مۇناسىۋەت قائىدەلىرى بويىچە خىتاي ھۆكۈمىتى بىلەن نورمال دىپلوماتىك مۇناسىۋەت ئورنۇتۇشى ۋە خىتاي ھۆكۈمىتى بىلەن سودا كېلىشىم تۈزۈشى، دۆلەرلەر ئارىسىدا بولىدىغان نورمال ئالاقە؛ بىراق ئۇ چوقۇم باراۋەرلىك ئاساسىدا بولۇشى كىرەك؛ يوشۇرۇن غەرەز ياكى شەخسى مەنپەت ئارلاشماسلىقى كىرەك. ئۇ كىلىشىملەر ھەرگىزمۇ تۈرك خەلقىنىڭ جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ مەنپەتىنى قۇربان قىلىش ئاساسىدا بولماسلىقى كىرەك.

ئەگەر خىتاي ھۆكۈمىتى خەلقئارا قانۇن تۈزۈمگە ۋە ئۆزىنىڭ قانۇنىغا خىلاپ ھالدا ئۇيغۇرلارنىڭ ھەق ھوقۇقىنى ئىغىر دەرىجىدە دەپسەندە قىلسا، ئۇيغۇر خەلقىگە نىسبەتەن ئىرقى قىرغىنىچىلىق ئىلىپ بارماقچى بولسا، تۈركىيە ھۆكۈمىتى ئۇنىڭغا قارىتا سۈكۈتتە تۇرسا، ئۇ يالغۇز ئۆزىنىڭ مۇسۇلمانلىق ۋە تۈركلۈك قېرىنداشلىق بۇرچىنى ئادا قىلمىغانلىق بولۇپ قالماستىن، بەلكى تۇركىيە ئۆزىنىڭ ئىنسانلىق بۇرچىنىمۇ ئادا قىلمىغانلىق بولىدۇ.

ئۇيغۇر - تۈرك مۇناسىۋىتى قان قېرىنداشلىق مۇناسىۋەت بولۇپ، ئۇ ھەرگىزمۇ "ساتسا سىتىلىدىغان، ئاتسا ئېتىلىدىغان" بىر مۇناسىۋەت ئەمەس. ئۇيغۇر مەسىلىسى، خىتاي - تۈركىيە ھۆكۈمىتى ئارىسىدىكى موھىم مەسىلىنىڭ بىرى. تۈركىيە ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر مەسىلىسىدىن ۋاز كىچەلمەيدۇ، ۋە شۇنداقلا خىتاي ھۆكۈمىتى بىلەن مۇناسىۋەت قىلغاندا، ئۇيغۇر مەسىلىسىنى ئاتلاپ ئۆتۈپ كىتەلمەيدۇ. ئۇيغۇرلارمۇ ئۆز مەسىلىمىزنى تۈرك خەلقى ۋە تۈركىيە ھۆكۈمىتىدىن ئايرىم تۇتالمايمىز. بۇلارنى ئىككى دۆلەت ھۆكۈمىتى ئوبدان بىلىدۇ، ئۇيغۇرلارمۇ ئوبدان بىلىدۇ.

ئۇيغۇرلار تارىختىن بۇيان يالغۇز شەرقىي تۈركىستاندا ئەمەس، بەلكى پۈتكۈل ئورتا ئاسىيادا موھىم رول ئوينىغان تۈركىي مىللەتلەردىن بىرى ھىساپلىنىدۇ. ئۇيغۇرلار، مانجۇ ئىمپىرىيەسىنىڭ ئىشخالىتىگە ئۆتكەندىن بۇيان، بولۇپمۇ خىتاي كومىنىست ھاكىمىيىتىنىڭ كونتۇرۇللىقىغا ئۆتكەن 70 يىلدىن بۇيان، نۇرغۇن ھەق ھوقۇقلىرىدىن مەھرۇم قىلىندى. ئالدى بىلەن ئۆز تارىخىنى ئۈگۈنۈش ھوقۇقىدىن مەھرۇم قىلىندى. ئۆزىگە تەۋە قىممەت قارىشى ۋە ھايات پەلسەپىسى بىلەن پەرزەنتلىرىنى تەربىيەلەش ھەق ھوقۇقلىرى قاتتىق چەكلىمىگە ئۇچۇردى، ياكى ئۇلاردىن مەھرۇم قالدى. ئەنئەنىۋى ئۆرپ-ئادەت، ئەخلاق پەزىلەت ۋە دىنى ئىتىقاد ئىغىر دەرىجىدە بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىدى. كۆزگە كۆرۈنگەن تارىخچىلار، ئەدىبلەر، پەيلوسوپلار ۋە دىننى زاتلار، ئوخشىمىغان دەۋردە ئوخشىمىغان جىنايەتلەر بىلەن جازالاندى ۋە ھەتتا ئۆلتۈرۈلدى. ئومۇمى خەلق نادان ۋە كەمبەغەل قىلىشقا مەجبۇرلاندى. خەلق ئۆز ئارا ئىشەنمەيدىغان، كۆڭۈلدىكى سۆزنى سۆزلەشكە، راست گەپ قىلىشقا پىتىنالمايدىغان ھالغا كەلتۈرۈلدى. خىتاي ھۆكۈمىتى ئۆزىنىڭ ئۇيغۇرلارغا يۈرگۈزگەن بۇ قاتتىق  سىياسەتلىرىنى ناھايىتى ئۇستۇلۇق بىلەن خەلقئارادىن يوشۇرۇپ كەلدى. ھەتتا ئۆزىمىزنىڭ كۆپلىگەن ئادەملىرىمۇ بۇنى سىزەلمىگىدەك ھالغا چۈشۈپ قالدى.

ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ 2015 – يىللىق سىتاستىكىسىغا ئاساسلانغاندا 11.3 مىلىيۇن بولۇپ، چەتئەللەردە پائالىيەت ئىلىپ بىرىۋاتقان ئوخشىمىغان ئۇيغۇر تەشكىلاتلىرى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنى 20 مىلىيۇن بىلەن 35 مىلىيۇن ئارىسىدا دەپ مۆلچەرلىمەكتە. ئۇيغۇرلار، تۈرك ۋە مۇسۇلمان بولۇشتىن بۇرۇن، ئالدى بىلەن ئۇلارمۇ بىر ئىنسان. ئۇيغۇرلارمۇ باشقا مىللەتلەرگە ئوخشاش ئۆزىگە ئۆزى خوجا بولۇپ، ئۆز تىلى ۋە مەدەنىيىتى بىلەن ئەركىن ياشاشقا ھەقلىق بىر مىللەتتۇر.

تۈركىيە ھۆكۈمىتى، ئۇيغۇرلارغا قېرىنداشلىق يۈزسىدىن كۆڭۈل بۆلمىگەن تەقدىردىمۇ، ھىچ بولمىغاندا ئۇيغۇرلارنى ئىنسان كۆرۈپ، ئۇيغۇرلارغا ئىنسانىي نۇقتىدىن مۇئامىلە قىلىشى، ھەققانىيەت تەرەپتە تۇرىشى كىرەك. مەيلى تۈركىيە ھۆكۈمىتى ئىچىدىكى شۇ بىر قىسىم سىساسەتچىلەر ياكى بىلىم ئادەملىرى بولسۇن، مەيلى ئاخبارات ئورگانلىرى بولسۇن، ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرلار دۇچ كەلگەن ئادالەتسىزلىكە كۆز يۇمۇش، ئۇلارنى ئىنكار قىلىش ۋە ياكى ئۇلارنى ئامىركا ئويدۇرۇپ چىقارغان ئويۇن دەپ قارىلاش ھەققى يوق. ئۇلارنىڭ ئۇنداق قىلىشى ھىچ قاچان تۈرك مىللىتىنىڭ ئىنسانلىق شەرىپىگە، مىللى تۇيغۇسىغا ۋە دىننى ئىتىقادىغا ماس كەلمەيدۇ.

تۈركىيە ھۆكۈمەت ئەربابلىرى، جۈملىدىن تۈركىيەدىكى بەزى سىياسىيۇنلار ۋە بىلىم ئادەملىرى كۆزىنى ئىچىپ ھەقىقەتنى كۆرىشى، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئويۇنىغا كەلمەسلىكى، خىتتاي ھۆكۈمىتى بىلەن بولغان ئىقتىسادى مەنپەئەت تۈپەيلىدىن، تۈركىيە ۋە مۇسۇلمان دۆلەتلىرى بىلەن ئامىرىكا قاتارلىق غەرب دۆلەتلىرى ئارىسىدىكى بەزى مەسىلىلەر سەۋەبىدىن، ئۇيغۇرلار دۇچ كەلگەن مەسىلىلەرنى كۆرمەسكە سىلىپ، ئۇنى ئامىرىكا ئويدۇرۇپ چىقارغان دەپ قاراشنىڭ ئورنىغا، ئۆز ئەقلىنى ئىشقا سىلىپ، ۋەزىيەتنى توغرا ئانالىز قىلىشى ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ مەنپەتىنى قۇربان قىلماسلىقى كىرەك.

پايدىلانغان مەنبەلەر:

[1] List of Uyghur intellectuals imprisoned in China from 2016 to the present (Last up-dated on January 17th, 2019) 

https://www.facebook.com/100000777053688/posts/2350341208335091/

[2] Shahit.biz:  https://www.shahit.biz/eng/%20

[3] Shawn Zhang: https://medium.com/@shawnwzhang

[4] China’s frontier of fear

https://www.abc.net.au/news/2018-11-01/satellite-images-expose-chinas-network-of-re-education-camps/10432924

[5] July 2009 Ürümqi riots:

https://en.wikipedia.org/wiki/July_2009_Ürümqi_riots

[6] Turkish help for Uighur refugees looms over Erdogan visit to Beijing

https://www.reuters.com/article/us-turkey-china-uighurs-insight/turkish-help-for-uighur-refugees-looms-over-erdogan-visit-to-beijing-idUSKCN0Q10PM20150727

[7] China-Turkey relationship strained over Uighurs

https://www.bbc.com/news/world-asia-china-33440998

[8] Turkey attacks China 'genocide

http://news.bbc.co.uk/2/hi/8145451.stm

[9] Turks criticize Chinese treatment of Uyghurs

http://www.cnn.com/2009/WORLD/europe/07/11/turkey.china.uyghurs/

[10] Erdogan Visits Xinjiang:

https://thediplomat.com/2012/04/erdogan-visits-xinjiang/

[11] China money flows into Turkey as crisis creates opening:

https://asia.nikkei.com/Politics/International-Relations/China-money-flows-into-Turkey-as-crisis-creates-opening

[12] Turkey sees a sudden spike in Chinese investments through ‘Belt and Road Initiative

https://www.dailysabah.com/economy/2018/06/30/turkey-sees-a-sudden-spike-in-chinese-investments-through-belt-and-road-initiative

[13] Turkey eyes larger share of China's overseas investments, import market:

https://www.dailysabah.com/economy/2018/11/08/turkey-eyes-larger-share-of-chinas-overseas-investments-import-market

[14] Chinese Outbound Investment Guide 2018: Turkey | IFLR.com

http://www.iflr.com/Article/3803006/Chinese-Outbound-Investment-Guide-2018-Turkey.html

[15] TURKEY: FOREIGN INVESTMENT

https://en.portal.santandertrade.com/establish-overseas/turkey/foreign-investment

[16] (UNITED NATIONS CONFERENCE ON TRADE AND DEVELOPMENT) UNCTAD 2018 World Investment Report

https://unctad.org/en/PublicationsLibrary/wir2018_en.pdf

Uyghurlar bilen Türkiye arisigha chüshken qara daghlar

Uyghurlar bilen Türkiye arisigha chüshken qara daghlar

كونا يىزىق نۇسقىسى ئۈچۈن بۇ يەرنى بىسىڭ

https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/01/blog-post.html

Awazliq nusqisini anglash üchün bu yerni bising

Memet Emin

Men 20 yildin biri Amirkida yashawatqan bir Uyghur ziyalisi bolush salahitim bilen Türkiye hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasiti toghursida söz qilishqa heqliq emesmen. Shundaqtimu men Türkiye hökümitining Uyghurlar duch kelgen zulumlargha nisbeten süküt qilish pozitsiyesi tutiwatqanliqini sirittin küzitiwatwan bir Uyghur bolush salahitim bilen, özümning bu heqte his qilghanlirimni we oylighanlirimni oturgha qoyup ötmekchi. Toghra bolmighan we yaki xata bolup qalghan yerler bolsa, qirindashlarning toghura chüshinishini ümüt qilimen.

Men Türkiyege 2010 - yili we 2013 - yili jemi ikki qitim barghan bolup, jemi 24 kün turghan idim. Men Türkiyede uzun yashap baqmighanliqim üchün Türkiyening ehwalini Türkiyede uzun yashighan qirindashlardek chüshinip kitishim natayin. Emma shu ikki qitimliq ziyaritim jeryanida, mining Türkiyege bolghan tesiratim, xuddi men yurtumgha qayitqan bilen oxshash hisyatta bolghan idi. Buning sewepliri her xil bolup, men uni bu yerde bir birlep sözlep olturmisammu, Uyghurlar bilen Türkler arisidiki tarixi we qan qirindashliq bagh hemmimizge ayan. Epsus, yiqinqi yillardin biri, Türkiye hökümitining Uyghurlar duch kelgen adaletsizlik we tehditlerge, bolupmu milliyonlighan Uyghurlarning jaza lagirlirigha solinish mesilisige sükit qilishi sewebidin, Uyghur we Türktin ibaret ikki qirindash millet arisida, öz ara ishenmeslik, öz ara xata chüshinish, öz ara tenqit qilish we öz ara eyipleshler peyda bolmaqta. Buning ipadiliri we sewepliri her xil bolup, men töwende bu heqet azraq toxtulup ötmekchimen.

Men 2018 - yili 4 - ayda we 12 - ayda, torda ikki qitim ray sinash ilip barghan idim. 2018 - yili 4 - ayda ilip bargha ray sinashqa jemi 871 adem, 12 - ayda ilip barghan ray sinashqa jemi 1117 adem qatnashqan.

Ray sinashqa qatnashquchilarning jinsi:

(1) Er

(2) Ayal

(3) Jawap bermigenler

Yuqarqi girafikta körginingizdek, ikki qitimliq (kök renglik 4-aydiki, qizil renglik 12-aydiki) ray sinashqa qatnashquchilarning jinsida chong periq yoq.

Ray sinashqa qatnashquchilarning mediniyet sewiyesi:

(1) Ali mektep we uningdin yuquri

(2) Otura mektep

(3) Bashlan'ghuch mektep we uningdin töwen

(4) Jawap bermigenler

Yuqarqi girafikta körginingizdek, ikki qitimliq (kök renglik 4-aydiki, qizil renglik 12-aydiki) ray sinashqa qatnashquchilarning mutleq köp qismi ali mektep we uningdin yuquri melumatqa ige.

Ray sinashqa qatnashquchilar turiwatqan döwletler:

(1) Shimali Amirika (Amirika we Kanada)

(2) Yawropa

(3) Awisitraliye

(4) Yaponiye we Sherqi Jenubi Asiya

(5) Orta Asiya

(6) Türkiye

(7) Erep döwletliri

(8) Jawap bermigenler

Yuqarqi girafikta körginingizdek, ikki qitimliq (kök renglik 4-aydiki, qizil renglik 12-aydiki) ray sinashqa qatnashquchilarning mutleq köp qismi Türkiyede yashaydighan Uyghurlar, undin qalsa Yawropa we Shimali Amirkida yashaydighan Uyghurlar.

Sizche bizge eng köngul bölidighan döwletler qaysi?

(1) Türkiye

(2) Orta Asiya

(3) Musulman döwletliri

(4) Amirika bashchilliq gherip döwletliri

(5) Hichqaysisi emes

(6) Bilmeymen

(7) Jawap bermigenler

Yuqarqi girafikta körginingizdek, birinji qitimliq (kök renglik 4-aydiki) ray sinashqa qatnashquchilarning 52% Türkiyeni Uyghurlargha eng köngül bölidighan döwlet dep qarighan bolsa, ikkinji qitimliq (qizil renglik 12-aydiki) ray sinashqta, oxshash qarashtikiler 10% ge chüshüp qalghan. Ray sinashqa qatnashquchilar ichide Amirika bashliq gherip döwletlirini Uyghurlargha eng köngül bölidighan döwlet dep qaraydighan Uyghurlar, birinji qitimliq (kök renglik 4-aydiki) ray sinashdiki 12% din ikkinji qitimliq (qizil renglik 12-aydiki) ray sinashdiki 59% ge köpeygen.

Sizche Uyghur mesilisini bir terep qilishta qaysi döwlet eng muhim we eng chong rol oynaydu?

(1) Türkiye

(2) Orta Asiya

(3) Musulman döwletliri

(4) Amirika bashchilliq gherip döwletliri

(5) Hichqaysisi emes

(6) Bilmeymen

(7) Jawap bermigenler

Yuqarqi girafikta körginingizdek, birinji qitimliq (kök renglik 4-aydiki) ray sinashqa qatnashquchilarning 23% Türkiyeni Uyghur mesilisini hel qilishta eng muhim we eng chong rol oynaydu dep qarighan bolsa, ikkinji qitimliq (qizil renglik 12-aydiki) ray sinashqta, oxshash qarashtikiler 8% ge chüshüp qalghan. Ray sinashqa qatnashquchilar ichide Amirika bashliq gherip döwletlirini Uyghurlar mesilisini hel qilishta eng muhim we eng chong rol oynaydu dep qaraydighan Uyghurlar, birinji qitimliq (kök renglik 4-aydiki) ray sinashdiki 44% din ikkinji qitimliq (qizil renglik 12-aydiki) ray sinashdiki 72% ge köpeygen.

Yuqarqi ikki qitimliq ray sinash netijisidiki özgürüshlerdin bashqa, bezi Uyghurlar, Türkiye hökümitining Uyghur siyasitini we Türkiyediki bezi shexislerning Uyghur mesilisige bolghan pozitsiyesini tenqit qilip, her xil usullar bilen öz naraziliqini bildürmekte we ijtimayi taratqularda öz köz qarashlirini ipadilimekte. Bu özgürüshlerni, Türkiye hökümitining Uyghur mesilisige tutqan pozitsiyesi we bezi Türk siyasiyun, bilim ademliri we axbarat orunlirining Uyghurlar mesilisige bolghan xata chüshenchisi we xata trshwiqati bilen zich munasiwetlik dep qarashqa bolidu.

Bizde “ayaqning qandaqliqini put bilidu” deydighan ata sözi bar. Asaret astida yashap baqmighan insanlar, asaret astida uzun yashighan bir  xelqning pisxilogiyeside qandaq özgürüshler bolidighanliqni tesewur qilalishi mümkin emes.  Türkiyediki Türk qirindashlar Uyghurlarning hayatida yashap baqmighanliqi üchün, Uyghurlar duch kiliwatqan mesililerni Uyghurlardek his qilalmasliqi, Uyghurlardek toluq chüshünüp kitelmesliki, hetta xata chüshinip qilishi tamamen mümkin. Weten ichidiki xelq Xittay hökümitining qatmu qat tehdit ichide yashawatqanliqi üchün, bashqilargha könglidiki sözlerni qilalishi bek qiyin. Weten sirtidiki bezi Uyghur qirindashlar, wetendin ispatliq uchur ilish qiyin bolghanliqi sewebidin, torlarda iqip yürgen, kilish menbesi iniq bolmighan bezi ressim we sin filimlerni tarqitip, bashqilargha yalghan uchur tarqatqan tuyghini birip qoyghan, we yaki bezilerde xata chüshenche peyda qilip qoyghan bolishi mümkin. Meyli qandaq bolushtin qetti nezer, hazir Uyghurlar duch kelgen zulum we irqi yoqulush tehditi esla köz yumghili bolmaydighan bir heqiqet.

Uyghurlar duch kelgen ighir weziyetni Türk qirindashlargha we dunya jamaetige toghura anglitish bizning wezipimiz. Chüshenmigen terepler we yaki xata chüshenche peyda qilip qoyghan ehwallar bolsa, biz chüshendürsek, xata qarashlar bolsa, öz ara tüzetsek bolidu. Biraq Türkiye hökümiti ichidiki bezi siyasiyun we bilim ademlirining pütün Uyghur xelqi duch kelgen we kiliwatqan bu ighir kirzisni körmeske silip, uningha insani nuqtidin ipade bildürmesliki, hetta bezi Türk axbaratlirining hich xijil bolmastin, Sheriqi Türkistanda hichqanda kirzisining yoqliqini oturgha qoyup, "u insan heq hoquqliri kirzisi" bolsa  Amirika bashliq gherip dölwetliri oydurup chiqarghan sun'i kirzis dep teshwiq qilishi, men we manga oxshash köpligen Uyghur ziyalilarni bekmu epsuslandurdi. Bizde "bala kelse qirindashtin" deydighan bir ata sözi bar bolup, hich bir Uyghur, Türk axbaratlirida bundaq bir xewerlerning oturgha chiqishini oylap baqmighan idi. Bu chetellerde yashawatqan Uyghurlarning rohiy keypiyatigha ighir tesir körsetmekte.

Men bir bilim adimi bolup, 20 yildin biri Amirkida ilmi tetqitqat bilen shughullunup keldim. Men hazirgha qeder hich bir döwletning qanunigha xilap bolghan ish bilen shughullunup baqmidim. Hichqandaq bir siyasi teshkilatta wezipe ötimidim. Shundaq turuqluq 2017 – yili 4 – aydin itiwaren mining yurtumdiki qirindashlirim, dostlirim we kesipdashlirim bilen bolghan alaqem pütünley üzüldi. Ularning hemmisi men bilen alaqe qilghanliq sewebidin jazagha tartilishidin endishe qilip, mini dostluq alaqisidin chiqirip tashlidi.

Men 2018 - yili 12- ayda ilip barghan ray sinashta, "tuqqanliringiz ichide lagir yaki türmige solan'ghanlarmu barmu?" deydighan bir soal bar idi. Uninggha birilgen jawab:

(1) Bir nechche kishi bar

(2) Kem digende bir kishi bar

(3) Bilmeymen

(4) Yoq

(5) Jawap bermigenler

Yuqarqi girafikta körginingizdek, ray sinashqa qatnashquchilarning 56% ti, ailiside bir nechche ademning lagirda ikenligini, 15% ti ailisidin kem digende bir ademning lagirda ikenligini, yeni jemi 71% ademning ailiside bir yaki uningdin artuq ademning lagirda ikenlikini bildurgen. Undin bashqa ray sinashqa qatnashquchilarning 24% ti ailisi bilen alaqe qilalmasliq sewebidin ailiside tutulghanlarning bar yoqliqini bilmeydiken. Ray sinashqa qatnashquchilarning peqet 4% ailiside tutulghanlarning yoq ikenliki bildurgen. Bularning hich bir Amirika terep oydurup chiqarghan ish emes idi.

Beyjingdiki merkizi milletler universitida, iqtizad penliri porapisuri bolup ishlewatqan Ilham Toxti, Xittay qanunini asas qilip Uyghur xelqi üchün adalet telep qilghini üchün muddetsiz qamaq jazasi birildi. Iiham Toxti hich bir yerde we hich bir sözide Uyghurlargha musteqqilliq telep qilmighan,  Xittayning zimin pütünlikini parchilashqa urunmighan, hich bir zaman terorluq teshebbusida bolmighan idi. Ilham Toxti duch kelgen pajiye hemmimizge ayan bolghan heqiqi mewjut bir pajiye idi.

Amirkida yashawatqan Tahir Hamut bilen Türkiyede yashawatqan Abduweli Ayup, yiqinqi 2 yil ichide qolgha ilin'ghan Uyghurlar ichide alahide közge körun'gen 200 din artuq bilim ademliri, jamaet erbabi, senetchilerning tizimlikini tizimlap chiqiptu [1]. Ularning ichide burunqi Shinjiang Tibbi Universitning mudiri Xalmurat Ghopur, Shinjiang Universitining mudiri Tashpolat Teyip, Rahile Dawut qatarliq pirapisur we doktorlar bar bolup, ular hergizmu Amirika oydurup chiqarghan oydurma emes idi.

Qazaqistanda yashawatqan Moskowaliq jornalist we bilim ademi Gene Bunin yasap chiqqan shahit biz [2] digen tor bette, 2019 – yili 1 – ayning 13 – künige qeder 2100 etirapida sewepsiz tutulghan yaki iz direksiz yoqap  ketkenlerning uchurliri arxiplashturulghan bolup, ularmu Amirika oydurup chiqarghan oydurma emes idi.

Kanadada oquwatqan Xittay oqughuchi Shawn Zhang, 2018 - yili 12 - ayning 24 - künige qeder sün’i hemra ressimige asasen 70 etirapidiki jaza lagirlirining ornini iniqlap chiqqan [3]. Awustiraliye ABC qanilining 2018 - yili 11 - ayning 1 - künidiki xewiride Sheriqi Türkistandiki lagir sanini 181 - 1200 arisida bolushi mümkin dep texmin qilghan [4]. Köpunche mutixesisler bu lagirlerning her birige 10 ming etirapida adem qamalghanliqini texmin qilmaqta. Bularni qandaqqisige Amirika terep oydurup chiqarghan oydurma digili bolsun?

Emdi Shüriyediki Uyghurlar mesilisige kelsek, u bir mürekkep mesile bolup, u Uyghurlarning Shüriyege qandaq birip qalghanliqining konkirit sewepliri manga ayan emes, biraq manga ayan bolghini shuki, 2008 – yilliq Beyjing Olimpikning aldidin bashlap, bolupmu 2009 – yilidiki 5 – iyul  Ürümqi qirghinchiliqi [5] din kiyin Xittayning ichkir ölkiliridiki Uyghurlar öz yurtlirigha heydiwitilgen we Uyghurlarning Xittay ichki ölkilirige kirish qattiq konturul qilin’ghan. Hetta Sheriqi Türkistanning özide, Uyghurlar bir sheherdin yene bir sheherge, bir kenittin yene bir kenitke birishi üchünmu saqchidin testiq ilish tüzimi yolgha qoyulghan. Uyghurlarning pasport ilish mesilisimu qat qat shertlerning cheklimisige uchurap kelgen. Bundaq bir ehwal astida, “radikal idiyesi bar” dep qaralghan u Uyghurlarning, Xittay hökümitining ruxsitisiz pasport ilip chetelge chiqishi we yaki Xittayning ichkir ölkilirige birip, insan qachaqchilirining yardim arqiliq Kambodija, Taylant qatarliq döwletlirige chiqalishi asasen mümkin bolmighan bir ish idi. Chünki Uyghurlarning chirayi Xittay xelqidin alahide periqliq  bolghachqa, u Uyghurlar, öz yurtliri bilen Xittayning Kambodija, Taylant chigirsighiche bolghan bir nechche ming kilomitir musapini bisip, chigirgha barghiche, Xittay hökimitining közidin qichip qutlalishi mümkin emes idi. Biraq nahayti epsus, mümkin bolmighan u ishlar mümkin bolup, “radikal idiyesi bar” dep qaralghan u Uyghurlar meyli qanunluq yol bilen bolsun we yaki qanunsiz yollar arqiliq bolsun, axirda Türkiye arqiliq Süriyege birip toxtidi.

2012 – yildin itiwaren Uyghurlargha pasport birish burunqigha nisbeten asanlashturuldi. Bir qisim Uyghurlar pasport ilish pursitige iriship, qanunluq yollar bilen Türkiye qatarliq döwletlerge barghan bolsa, yene bir qisim pasport alalmighan Uyghurlar, Xittay hökümitige tuydurmighan halda Xittay ichkir ölkiliride nechche ming kilomitirliq musapini bisip, Kambodija we Taylantlargha yitip keldi. Kiyin u Uyghurlarning bir qismi, Türkiye hökümitining qirindashlarche qilghan yardimi [6], [7] arqiliq Türkiyege ilip kitildi. Yenimu kiyin ular özlirining “radikal idiyesi” tüpeylidin Shüriyege birip hayatini dogha tikishni tallidi.

Emdi Türkiye hökümiti bilen Xittay hökümiti arisidiki munasiwetning yiqinqi yillardin buyanqi tereqqiyatigha qaraydighan bolsaq, Türkiye hökümitining 2009 – yilqi Ürümqi qirghinchiliqigha bildürgen keskin pozitsiyesi [8], [9] din kiyin Türkiye – Xittay munasiwitide diramatik özgürüsh bolghanliqini köriwilish unche qiyin emes. Ewel ikki hökümetning bir birini eyiplishi, andin Türkiye hökümitining Sherqi Türkistanni ziyaret qilishi [10] we Sherqi Türkistan xelqige zor ümüt birishi, andin ikki döwlet arisidiki vizini asanlashturup, bardi keldini kuchaytishi, andin Uyghurlarning sirtida Xittay bilen bolghan her alaqini kucheytishi, eng axirda Türkiye hökümitining Uyghurlargha tutqan pozitsiyesining 180 giradus özgürishi, Uyghurlar duch kelgen pajiyelerge köz yumup, uni Amirka oydurup chiqargha oyun dep qarap, Uyghur mesilisige süküt qilishi. Ejiba bularning hemmisi bir tasadipiliqmu?

Asiya Küzütish gizitining 2018 – yili 8 – ayning 22 – künidiki xewirige asaslan’ghanda Xittay hökümiti, kirzisqa uchurghan Turkiyege 3.6 miliyart dollar yardem bergen [11]. Elwette bu yardem emilleshtimu, eger emilleshken bolsa qanchilik emilleshti, bunisi bizge namelum.

Sabah gizitining 2018 – yili 6 – ayning 30 künidiki xewirige asaslan’ghanda Türkiyege meblex salghan Xittay shirketlirining sani 1000 ge yiqinlashqan bolup, meblex salghan türler inirgiye, pul muamile, alaqe, sayahetchilik qatarliq nurghun sahelerni öz ichige alidiken [12]. Yene Sabah gizitining 2018 – yili 11 – ayning 7 – künidiki xewerige asaslan’ghanda 2017 – yili Xittayning Türkiyege salghan meblixi 124 miliyart dollarge yetken [13]. Emma “Xelqara pul muamile qanun küzitish” (International Financial Law Review) ning 2018 – yili 4 – ayning 26 – künidiki dokilatigha asaslan’ghanda Xittayning hazirgha qeder Türkiyege salghan eng köp meblixi 940 miliyon dollargha yetken. Bu san yuqarda Sahah tilgha alghan 124 miliyart dollardin 125 hesse az. Sabah, Xittayning Türkiyege salghan meblixini nimige asasen 124 miliyart dollar dep xewer qilidu, sewebi bizge nemelum. Undin bashqa u dokilatta 2017 – yili Türkiyening Xittaydin import qilghan mallarning qimmiti 23.4 miliyart dollar bolup, Türkiyening Xittaygha ikisport qilghan mallarning qimmiti 2.1 miliyart dollar bolghan. Yeni Turkiye bilen Xittay arisidiki soda periqi 1 de 11 bolghan [14]

Birleshken döwletler teshkilati soda we terqiyat mejilisi (UNCTAD) ning 2018 – yilliq Xelqara meblex silish dokilatigha asaslan’ghanda, 2017- yili Türkiyege silin’ghan biwaste chetel meblixi 10864 miliyon (yeni 10.864 milyart) dollar bolup, bu 2016 – yildiki 12942 miliyon (12.942 miliyart) we 2015 – yildiki 17717 miliyon (17.717 miliyart) dollardin ayrim ayrim halda 16% we 38.24% töwenligen [15], [16].

Türkiyege silin’ghan chetel biwaste meblixi (miliyon dollar)

2017 - yili Türkiyege meblegh salghan döwletler ichide eng köp meblegh salghan döwlet Gollandiye bolup, Gollandiyening 2017 - yili Turkiyege salghan meblighi chetelning Türkiyege salghan omumi mebleghining  23.8% igelleydiken. Undin qalsa Ispaniye bolup, uning salghan meblighi omumi mebleghning 19.5% ni, Azerbeyjanning salghan meblighi omumi mebleghning 13.6% ni igelleydiken. Xittay hökümiti Türkiyege eng köp meblegh salghan 9 döwletning qatarida yoq.

2017 – yili Türkiyege eng köp meblegh salghan 9 döwlet we ular salghan meblexning omumi meblex ichidiki persenti (%)

Elwette Türkiyening xelqara munasiwet qaideliri boyiche Xitay hökümiti bilen normal diplomatik munasiwet ornutushi we Xittay hökümiti bilen soda kelishim tüzüshi, döwlerler arisida bolidighan normal alaqe; biraq u choqum barawerlik asasida bolushi kirek; yoshurun gherez yaki shexsi menpet arlashmasliqi kirek. U kilishimler hergüzmu Türk xelqining jümlidin Uyghurlarning menpetini qurban qilish asasida bolmasliqi kirek.

Eger Xittay hökümiti xelqara qanun tüzümge we özining qanunigha xilap halda Uyghurlarning heq hoquqini ighir derijide depsende qilsa, Uyghur xelqige nisbeten irqi qirghinichiliq ilip barmaqchi bolsa, Türkiye hökümiti uninggha qarita sükütte tursa, u yalghuz özining musulmanliq we Türklük qirindashliq burchini ada qilmighanliq bolup qalmastin, belki Turkiye özining insanliq burchinimu ada qilmighanliq bolidu.

Uyghur - Türk munasiwiti qan qirindashliq munasiwet bolup, u hergüzmu “satsa sitilidighan, atsa itilidighan” bir munasiwet emes. Uyghur mesilisi, Xittay - Türkiye hökümiti arisidiki mohim mesilining biri. Türkiye hökümiti Uyghur mesilisidin waz kichelmeydu, we shundaqla Xittay hökümiti bilen munasiwet qilghanda, Uyghur mesilisini atlap ötüp kitelmeydu. Uyghurlarmu öz mesilimizni Türk xelqi we Türkiye hökümitidin ayrim tutalmaymiz. Bularni ikki döwlet hökümiti obdan bilidu, Uyghurlarmu obdan bilidu.

Uyghurlar tarixtin buyan yalghuz Sheriqi Türkistanda emes, belki pütkül Orta Asiyada mohim rol oynighan Türki milletlerdin biri hisaplinidu. Uyghurlar, Manchu impiryesining ishxalitige ötkendin buyan, bolupmu Xittay kominist hakimiyitining konturulliqigha ötken 70 yildin buyan, nurghun heq hoquqliridin mehrum qilindi. Aldi bilen öz tarixini ügünüsh hoquqidin mehrum qilindi. Özige tewe qimmet qarishi we hayat pelsepisi bilen perzentlirini terbilesh heq hoquqliri qattiq cheklimige uchurdi, yaki ulardin mehrum qaldi. Eneniwi örpe adet, exlaq pezilet we dini itiqad ighir derijide buzghunchiliqqa uchurdi. Közge körün’gen tarixchilar, edipler, peylosoplar we dinni zatlar, oxshimighan dewirde oxshimighan jinayetler bilen jazalandi, we hetta öltürüldi. Omumi xelq nadan we kembighel qilishqa mejburlandi. Xelq öz ara ishenmeydighan, köngeldiki sözni sözleshke, ras gep qilishqa pitinalmaydighan halgha keltürüldi. Xittay hökümiti özining Uyghurlargha yürgüzgen bu qattiq  siyasetlirini nahayti ustuluq bilen xelqaradin yoshurup keldi. Hetta özimizning köpligen ademlirimu buni sizelmigidek halgha chüshüp qaldi.

Uyghurlarning nopusi, Xittay hökümitining 2015 – yilliq sitastikisigha asaslan’ghanda 11.30 milyun bolup, chetellerde paliyet ilip biriwatqan oxshimighan Uyghur teshkilatliri, Uyghurlarning nopusini 20 miliyun bilen 35 miliyun arisida dep mölcherlimekte. Uyghurlar, Türk we musulman bolushtin burun, aldi bilen ularmu bir insan. Uyghurlarmu bashqa milletlerge oxshash özige özi xoja bolup, öz tili we mediniyiti bilen erkin yashashqa heq etidighan bir millettur.

Türkiye hökümiti, Uyghurlargha qirindashliq yüzsidin köngel bölmigen teqdirdimu, hich bolmighanda Uyghurlarni insan körüp, Uyghurlargha insani nuqtidin muamile qilishi, heqqaniyet terepte turishi kirek. Türkiye hökümiti we yaki hökümet ichidiki bir qisim siyasetchıler öz menpeti üchün Uyghurlarning menpetini qurban qilmasliqi kirek. Meyli Türkiye hökümiti ichidiki shu bir qisim sisasetchiler yaki bilim ademliri bolsun, meyli axbarat organliri bolsun, ularning Uyghurlar duch kelgen adaletsizlike köz yumush, ularni inkar qilish we yaki ularni Amirka oydurup chiqarghan oyun dep qarilash heqqi yoq. Ularning undaq qilishi hich qachan Türk millitining insanliq sheripige, milli tuyghusigha we dinni itiqadigha mas kelmeydu.

Türkiye hökümet erbabliri, jümlidin Türkiyediki  bezi siyasunlar we bilim ademliri, közini ichip heqiqetni körishi, Xittay hökümitining oyunigha kelmesliki, Xittay hökümiti bilen bolghan ixtizadi menpet tüpeylidin, Türkiye we musulman döwletliri bilen Amirika qatarliq gherip döwletliri arisidiki bezi mesililer sewebidin, Uyghurlar duch kelgen mesililerni körmeske silip, uni Amirika oydurup chiqarghan dep qarashning ornigha, öz eqlini ishqa silip, weziyetni toghura analiz qilishi we Uyghurlarning menpetini qurban qilmasliqi kirek.

Paydilan’ghan menbeler

[1] List of Uyghur intellectuals imprisoned in China from 2016 to the present (Last up-dated on January 17th, 2019) 

https://www.facebook.com/100000777053688/posts/2350341208335091/

[2] Shahit.biz:  https://www.shahit.biz/eng/%20

[3] Shawn Zhang: https://medium.com/@shawnwzhang

[4] China’s frontier of fear

https://www.abc.net.au/news/2018-11-01/satellite-images-expose-chinas-network-of-re-education-camps/10432924

[5] July 2009 Ürümqi riots:

https://en.wikipedia.org/wiki/July_2009_Ürümqi_riots

[6] Turkish help for Uighur refugees looms over Erdogan visit to Beijing

https://www.reuters.com/article/us-turkey-china-uighurs-insight/turkish-help-for-uighur-refugees-looms-over-erdogan-visit-to-beijing-idUSKCN0Q10PM20150727

[7] China-Turkey relationship strained over Uighurs

https://www.bbc.com/news/world-asia-china-33440998

[8] Turkey attacks China 'genocide

http://news.bbc.co.uk/2/hi/8145451.stm

[9] Turks criticize Chinese treatment of Uyghurs

http://www.cnn.com/2009/WORLD/europe/07/11/turkey.china.uyghurs/

[10] Erdogan Visits Xinjiang:

https://thediplomat.com/2012/04/erdogan-visits-xinjiang/

[11] China money flows into Turkey as crisis creates opening:

https://asia.nikkei.com/Politics/International-Relations/China-money-flows-into-Turkey-as-crisis-creates-opening

[12] Turkey sees a sudden spike in Chinese investments through ‘Belt and Road Initiative

https://www.dailysabah.com/economy/2018/06/30/turkey-sees-a-sudden-spike-in-chinese-investments-through-belt-and-road-initiative

[13] Turkey eyes larger share of China's overseas investments, import market:

https://www.dailysabah.com/economy/2018/11/08/turkey-eyes-larger-share-of-chinas-overseas-investments-import-market

[14] Chinese Outbound Investment Guide 2018: Turkey | IFLR.com

http://www.iflr.com/Article/3803006/Chinese-Outbound-Investment-Guide-2018-Turkey.html

[15] TURKEY: FOREIGN INVESTMENT

https://en.portal.santandertrade.com/establish-overseas/turkey/foreign-investment

[16] (UNITED NATIONS CONFERENCE ON TRADE AND DEVELOPMENT) UNCTAD 2018 World Investment Report

https://unctad.org/en/PublicationsLibrary/wir2018_en.pdf

2019 - yili 1- ayning 18 - kuni