Biz özimizning xatirisige ishineleymizmu?
Bizning “öz közüm bilen kördüm” dep sözligen sözimizning yaki guwaliqimizning xata yaki yalghan bolup qilish nisbiti qanchilik? Yiqinda Germaniyening DW qanili ishligen bir höjjetlik filimde bayan qilishiche Amerika we Kanadada DNA tekshurushke asasen qanun orunlirining burun chiqarghan hökümining xata bolup qalghanliqi melum bolghan 350 dilo ichide, 70% guwachining xata guwaliq bergenliki oturgha chiqqandin kiyin u 70% xata guwaliq berguchi özining xatalashqanliqigha ishenmey qalghan. Mexsus insanlarning xatirsi we este saqlash qabilyitini tetqiq qilidighan mutixesislerning 20 yilliq tetqiqat netijisige asaslan’ghanda, neq meydan guwachilirining guwahlirining ishenchilik derijisi eslide insanlar oylighandin köp töwen bolup, qanun sistimisida DNA tekshürüsh yolgha qoyulghandin kiyin, bu nuqta bara bara ispatlinishqa bashlighan.
Mutixesisler mundaq bir tetqitqat ilip barghan. Aydurumda bir adem özining chamdini bilen bashqa bir ademning chamdanini almashturiwalghan bir körünüshk 90 sikinutluq bir sin filimini, sinaq qilmaqchi bolghan ademlerge körsetken. Undin kiyin sinaq qilghuchidin, u chamdan alamshturiwalghan ademning chirayini teswirlep birish telep qilin’ghan. Andin sinaq qilghuchidin gumanliq dep hisaplighan 6 ademning ressimi ichidin, aydurumda chamdan alamshturiwalghan u ademning ressimini tonushni telep qilghan. Netijide gerche chamdan alamshturiwalghan ademning ressimi u 6 ademning ressimi ichide bolmisimu, biraq sinaq qilghuchilarning hemmisi xata ademni chamdan almashturiwalghan adem dep guwaliq bergen.
Mutixesisler yene mundaq bir tejirbe ishligen. 11 – Sintebir weqesi yüz bergen künning etisi 3000 ademdin, “11 – sintebir weqesi yüz bergende, siz kim bilen birge, nede we nime ish qiliwatattingiz” digendek soallarni sorighan we ularning jawabining hemmisini tepsile xatirliwalghan. Andin 1 yil, 3 yil we 10 yil ötkendin kiyin u 3000 ademdin oxshash soallarni sorighan. Netijide kem digende 50% ademning jawabi her qitimda periqliq bolghan. Undaqta insanlarning melum ishqa bolghan xatirsi qandaq shekillinidu? Mutixesislerning qarishiche insanlarning xatirsi insan körgen melum weqeliktin emes, belki özi körgen u weqelikni qayta qayta teswirlesh arqiliq peyda bolidiken. Mundaqche eyitqanda insan melum weqelikni körgendin kiyin, u weqelikke nisbeten eng axirda xatire bolup iside qalidighini, u weqelikning eyneni we yaki u weqelikke bolghan tunji qitimliq teswirleshtin emes, belki eng kop tekrarlighan teswirleshidin shekillinidiken. Yeni insanlarning melum weqelikke bolghan teswirlishide deslepki mezgilde eng köp özgürüsh bolidiken; insanlar weqelikning tepsilatining bir qismini unutup, uning ornigha özliri toghra dep qarighan teswirleshlerni toluqlap, qayta qayta tekrarlighandin kiyin, turaqliq bir teswirlesh shekillinidiken. Andin u mengguluk xatire bolup saqlinip qalidiken. Insanning turaqliq xatirsi shekillinish jeryanida shundaq bir boshluq bolghachqa, insanlar meqsetsiz halda xatirsidiki u boshluqni toshquzidiken. Shu seweptin insanlar xatirside xataliq peyda bolidiken.
Insanlarning xatirside “memory illusion” yeni “xiyali xatire” dep atilidighan bir hadise bolup, insanning melum weqelikke bolghan xatirsi weqelikning özidin emes belki u weqelikni qayta qayta esligende andin shekillinidiken; netijide bezi özgürüshler yüz biridiken. Yeni oxshash bir weqelikni melum waqittin kiyin qayta qayta esligende, kiyinki qitimqisi aldinqi qitimqisidin azraq periqlinip mangidiken. Her qitimliq eslimide melum qismi qayta qayta tekrerlinidiken, bezi qismi özgürep mangidiken. Waqitning otushige egiship, özgermey eng köp tekrarlan’ghan teswirler eng deslepte mengguluk xatire bolup shekillinidiken; özgürep turghan qismi özgermey qayta tekrarlan’ghan andin turaqliq xatirge aylinidiken. Netijide insanlarning eng axirqi turaqliq xatirsi, gerchi eslidiki weqeliktin chong periqliq bolsimu, biraq u qayta qayta tekrarlinishtin shekillen’gen turaqliq xatire bolghachqa, insanlar uninggha shek shöhbisiz ishinidiken.
Insanlar, 11 – sintebirge oxshash chong weqelikni asan untup qalmisimu, biraq insanlarning chong weqelikke yandash bolghan konkirit ishlargha bolghan xatirsi waqitning ötüshige egiship özgürep turidiken. Insanlarning yeshining we hayat tejirbisining artip berishigha egiship, ularning özige bolghan ishenchisi artip mangidiken, biraq es xatirsining toghriliq derijisi töwenlep mangidiken. Yeni insanlarning melum weqelik toghrisidiki xatirsige bolghan ishenchisi qanche yuquri bolsa, ularning toghra bolush ihtimalliqi shunche töwen bolidiken. MIT diki tetqitqatchilar xatirni peyda qilghili bolidighanliqini chashqanda we insanlarda ilip barghan tejirbe arqiliq ispatlap chiqqan. Tetqitqatchilar bir qepezge solaghliq chashqanning putigha tok tepküzüp, uningda qorqush peyda qilghandin kiyin, u chashqanni bashqa bir qepezge yötkigende, u chashqan u qepezni putigha tok tepküzgen qepez dep xata tonup qalghan. Tetqitqatchilar yalghan toshqan qochaq hikayisini toqup chiqip, Disney baghchisigha barghanlardin toshqan qochaq toghrisida sorighanda, gerche Disney baghchisida ezeldin toshqan qochaq bolup baqmighan bolsimu, biraq kishiler toshqan qochaqning özliri bilen qol iliship körüshkenlikini, özlirining toshqan qochaqning quyriqini silighanliqini teswirlep bergen. Bu insalardiki “memory illusion” yeni “xiyali xatire” bolup, uning peyda bolushida yalghandin toqulghan toshqan qochaq hikayisi sewep bolghan.
Bu höjjetlik filim insanlar tarixida ichilmighan bir sirni we
hayatimizda nahayti mohim bolghan bir heqiqetni aldimizgha tashlighan bolup, u
bolsimu bizning toghra dep bilgen xatirmizning xata bolup qilish pursitining
qanchiliq chong ikenlikidur. Undaqta insan öz xatirisige qanchilik ishinish
kérek? Yeni bizning xatirmiz her zaman ishenchlikmu? Miningche bu gerche qobul
qilishimiz asan bolmighan bir ehwal bolsimu, biraq u bir heqiqet, yeni ilmi
tejirbiler arqiliq delillen’gen heqiqet. Eger insan öz xatirsidiki
yétersizlikni perq etmise we yaki uni tonup yetmise, özi sezmigen halda nurghun
köngelsizliklerge we naheqchiliqqa sewep bolup qilishi mumkin.
