Chirkawni meschitke özgertish dawagha rastinla selbi tesir körsitemdu?

Chirkawni meschitke özgertish dawagha rastinla selbi tesir körsitemdu?

كونا يىزىق نۇسقىسى

https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2021/03/blog-post.html

Köpünchimizning xewri bolghandek, Kanadadiki qirindashlarning uzun muddetlik térishchanliqi we pédakarliqi bilen esli Chirkaw bolghan bir binani sitiwilip uni meschitke aylandurush we uninggha iane toplash ilani ilan qilin’ghandin kiyin, oxshimighan inkaslar oturgha chiqti we héli hem u inkaslar dawam qiliwatidu. Ular ichidiki tépik we bir qeder omumluqqa ige bolghan inkaslarni töwendikidek ikki türge yighinchaqlash mumkin; uning béri uni qollash, uninggha ijabi köz bilen qarash we iqtizadi jehette akitip iane qilish; yene béri bolsa uninggha selbi köz bilen qarash we uni tenqitlesh; bolupmu chirkawni meschitke aylandurush yaki u orunning ismini Uyghur Meschiti dep atashning, gheribte künsayin qollashqa irishiwatqan dawagha selbi tesir keltürüshidin endishe qilish we shu seweptin u orunning ismini “Uyghur Meschiti” emes, belki “Uyghur Merkizi” dep atashni teshebbus qilish. Meyli qaysi xildiki köz qarashtiki qirindashlar bolsun, ularning milletning menpetini oylap, bu ishqa köngül böliwatqanliqi iniq. 

Emdi bu ishqa selbi qarashta bolup, u chirkawni meschitke özgertishning dawagha selbi tesir körsitishidin endishe qiliwatqan qirindashlargha kelsek, ularning endishe qilishida töwendikidek sewepler bolushi mumkin. Aldi bilen, 11- Sintebir weqesidin kiyinki xelqara özgürüsh, bolupmu Islam dinigha itiqad qilidighan bir qisim kishilerning Islam yaki Allahning nami bilen gheribte bigunah insanlarni öltürishi, we gheribtiki  medialarda térorluqni, Islam yaki musulmanlar bilen baghlap teshwiq qilishi netijiside shekillen’gen Islam qorqunchisi. Undin qalsa, Xitayning gheribte shekillen’gen bu iqimni purset bilip, bizni térorist qilip körsitish arqiliq, bizni xelqara térorizimgha qarshi köreshning bir parchisi qatarida basturshi, hem shundaqla Süriyediki Uyghurlar sewebidin, eger musulmanliq kimlikimizni bek tekitlisek, gheribliklerge yaxshi tesir bermeslikimizdin, hetta gheribte térorizim bilen baghlinip qilishimizdin endishe qilish.

Elwette bu endishiler pütünley asassizmu emes; biraq shuni bilishimiz kirekki yalghuz endishe qilish bilen bizdiki asasi mesile hel bolmaydu. Mohim bolghini bizning mesilining tashqi körnishidin endishe qilishimiz emes, belki bizning mesilining mahitini tonup yitip, uningda özgürüsh peyda qilishimizda. Radikalliq, meschitte yaki u orunning ismining nime dep atashta emes, belki konkirit insanda. Radikalliq meschitke kirgenlerde bolushi mumkin, 5 yultuzluq mihmanxanida yétip qopidighanlar arisida bolushimu mumkin; sawatsizlar ichidinmu chiqishi mumkin; ali mektepteplerde xizmet qilidighanlar ichidin chiqishimu mumkin. Eger biz bashqilargha yaman tesir bérishtin endishe qilsaq, meschittin we yaki u orunning nime dep atilishidin emes, belki konkirit insanlardin, bolupmu radikal iddiyesi bar insanlardin endishe qilishimiz kirek. Eger özgetimiz disek u yerning ismini emes, belki konkirit insanlarni, bolupmu radikal iddiyesi bar insanlarni özgertishimiz kirek. Insanlar we radikal iddiyeler özgermey, u yerning ismini nime dep özgertkenning hemmisi békar. Insanlar radical bolmisa yaki radical iddiyeler bolmisa, ular baridighan yerning ismi nime bolushi chong mesile bolmaydu. 

Xitay hökümiti radikalliqni Uyghurlarning ismigha, kéyim kichekliri we saqal burutléri bilen baghlap, Uyghurlarning erkinlikini boghushni aldi bilen bezi isimlarni cheklesh yaki bezilerning ismini mejburi özgertishtin, kéyim kichek we saqal burutlargha cheklime qoyushtin bashlidi. Eger bizmu sewenlikni isimdin, tashqi körnüshtin izdep, quyulghan isimdin endishe qilip yürsek, bizning bizge cheklime qoyghanlardin, Islamni tehdit dep teshwiq qilghanlardin nime perqimiz bolidu? Uyghurlar gheribte musulman dep tonuldi. Gherib Uyghurlarni musulman dep bilip turup yardem qiliwatidu. Hem shundaqla Musulmanlarning meschiti bolushi hemmige ayan. Xuddi gheriblikning ismi bilen bizning ismimiz periqliq bolghandek, gheriblikning namaz oqidighan yérini chirkaw dep atisa, musulmanlar u yerning ismini meschit dep ataydighanliqi hemmige ayan. Bundaq bir ehwal astida, biz özimizning musulmanliqidin, u chirkawni meschitke özgertishtin we shu seweptin gheripliklerning bizge yaman közi bilen qarashtin bek endishe qilishimiz artuqche bolsa kirek. Bashqilarning bizge bolghan tesiri elwette mohim; biraq yalghuz bashqilarning bizge bolghan tesir bizning teqdirimizni özgertishke yetmeydu; bizning teqdirimiz, meyli u shexsi nuqtidin bolsun yaki pütün bir millet nuqtisidin bolsun, u özimizning térishchanliqigha baghliq. Gheribte, biz baridighan pütün meschitning namini tamamen özgertsekmu, uningliq bilen bizning milletning omumi sapasi özgürep qalmaydu. Biz endishe qilghan idiyeler biraqla yoqap qalmaydu; gheriblikerning bizge bolghan tesiri biraqla özgürep kitishi natayin. Eger biz gheribte yaxshi tesir qaldurimiz deydikenmiz, biz shekilde we yaki isimda emes, belki xelqimizning universal sapasini yuquri kötürush we özimizning tinchliq söyer bir millet ikenlikimizni ispatlash arqiliq öz obrazimiz tiklishimiz kirek. 

Ziyali, bir milletning yol bashchisi, xelqni yitekligüchi. Ziyalining wezipisi yalghuz yuqur sewiyelik ilmi maqalilarni ilan qilish emes; ziyalining wezipisi yalghuz milletni tenqit qilish we yaki könglige yaqmighan ishlarni eyiplep, uni inkar qilish emes. Ziyalining wezipisi xelqning emili ehwali nedin negiche we xelq nimige ihtiyajliq digenni tonup yitip, xelq ihtiyajliq bolghan bilimlerni, ular chüshen’gidek til bilen ulargha yetküzüshni bilish yaki uning zörüryitini tonup yitish. Xelqimiz ichidiki ziyalilar qoshuni gerche künsayin zoriwatqan bolsimu, biraq xelqimizning ichide otura we töwen qatlam sewiyedikiler yenila köp sanda. Ular del terbilinishke we özgürüsh hasil qilishqa eng ihtiyajliqlar. Ularning terbilinishi we özliride özgürüsh peyda qilishi, yalghuz bizning ulargha qanchiliq “isil” yazma, terbiye yaki tenqitlerni sunishimizgha baghliq bolup qalmastin, belki ularning némini tallishigha, némeni anglashni xalishigha baghliq. Her qandaq insan, némini yaxshi körüshni, némini qobul qilishni, özlirining sewiyesige, özining qizziqishi we ihtiyajigha qarap tallaydu. Terbilinishke we özgürüsh peyda qilishqa eng ihtiyajliq bolghan insanlar, bizning isil ilmi maqalalirimizgha yaki liksiyelirimizge emes belkim özliri ihtiyajliq bolghan témilarda  telimat ilishqa téximu qizziqishi mumkin; ular katta merkezlerge emes belkim meschitlargha bérishni téximu xalishi mumkin. Eger biz ular eng ihtiyaliq bolghan we eng ünüm biridighan usulda, ularni terbiyelmisek we ularda özgürüsh peyda qilalmisaq, ularning uniwirsal sapasini yuquri kötreshke yardem birelmisek, biz u yerning ismini néme dep atishimizdn qetti nezer, biz ümüt qilghan netijige irishelmeslikimiz mumkin. Eger biz arimizdiki dunyagha periqliq közi bilen qaraydighan, dunyani peqet musulman-kapir dep ikkigila ayridighan, peqet musulmanliqni tonup, Uyghurluqigha itiwar bermeydighan Uyghurlarni yenimizgha tartalmisaq, we ularda Uyghurluq rohiy berpa qilalmisaq, u chaghda dawagha heqiqi türde zerar yitishi mumkin. Bizde özimizge tewe meschit bolghanda, arimizdiki peqet meschitke baridighan, bashqa sorun’gha barmaydighan bir qisim kishilerning, Uyghur jamaetliridin yiraqliship, Uyghurluqni untup qilishining aldini alghili bolushi mumkin.

Elwette men bu yerde u yerning ismini choqum meschit dep atash kirek, Uyghur öyi yaki Uyghur merkizi dep atimasliq kirek dimekchi emesmen. Eger Kanadadiki u ishqa ejir singdürgen qirindashlar özlirining emili ehwaligha asasen u orunning ismini Uyghur meschiti dep atashni muwapiq körgen bolsa, bizge chüshken wezipe, ularning tallishigha hörmet qilip, semimi teklip we tenqitlerni birish, uning xeyrilik bolushi üchün ularni qollash we ulargha emili yardemde bolushtur.

2021 - yili 3 - ayning 24 - küni

چېركاۋنى مەسچىتكە ئۆزگەرتىش داۋاغا راستىنلا سەلبىي تەسىر كۆرسىتەمدۇ؟

چېركاۋنى مەسچىتكە ئۆزگەرتىش داۋاغا راستىنلا سەلبىي تەسىر كۆرسىتەمدۇ؟ 

 

مەمەت ئېمىن

 

كۆپىنچىمىزنىڭ خەۋىرى بولغاندەك، كانادادىكى قېرىنداشلارنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك تىرىشچانلىقى ۋە پىداكارلىقى بىلەن ئەسلى چېركاۋ بولغان بىر بىنانى سېتىۋېلىپ ئۇنى مەسچىتكە ئايلاندۇرۇش ۋە ئۇنىڭغا ئىئانە توپلاش ئېلانى ئېلان قىلىنغاندىن كىيىن، ئوخشىمىغان ئىنكاسلار ئورتىغا چىقتى ۋە ھېلى ھەم ئۇ ئىنكاسلار داۋام قىلىۋاتىدۇ. ئۇلار ئىچىدىكى تېپىك ۋە بىر قەدەر ئومۇملۇققا ئىگە بولغان ئىنكاسلارنى تۆۋەندىكىدەك ئىككى تۈرگە يىغىنچاقلاش مۇمكىن؛ ئۇنىڭ بېرى ئۇنى قوللاش، ئۇنىڭغا ئىجابىي كۆز بىلەن قاراش ۋە ئىقتىسادى جەھەتتە ئاكىتىپ ئىئانە قىلىش؛ يەنە بېرى بولسا ئۇنىڭغا سەلبىي كۆز بىلەن قاراش ۋە ئۇنى تەنقىدلەش؛ بولۇپمۇ چېركاۋنى مەسچىتكە ئايلاندۇرۇش ياكى ئۇ ئورۇننىڭ ئىسمىنى ئۇيغۇر مەسچىتى دەپ ئاتاشنىڭ، غەربتە كۈنسايىن قوللاشقا ئېرىشىۋاتقان داۋاغا سەلبىي تەسىر كەلتۈرۈشتىن ئەندىشە قىلىش ۋە شۇ سەۋەپتىن ئۇ ئورۇننىڭ ئىسمىنى “ئۇيغۇر مەسچىتى” ئەمەس، بەلكى “ئۇيغۇر مەركىزى” دەپ ئاتاشنى تەشەببۇس قىلىش. مەيلى قايسى خىلدىكى كۆز قاراشتىكى قېرىنداشلار بولسۇن، ئۇلارنىڭ مىللەتنىڭ مەنپەتنى ئويلاپ، بۇ ئىشقا كۆڭۈل بۆلىۋاتقانلىقى ئېنىق.

 

ئەمدى بۇ ئىشقا سەلبىي قاراشتا بولۇپ، ئۇ چېركاۋنى مەسچىتكە ئۆزگەرتىشنىڭ داۋاغا سەلبىي تەسىر كۆرسىتىشىدىن ئەندىشە قىلىۋاتقان قېرىنداشلارغا كەلسەك، ئۇلارنىڭ ئەندىشە قىلىشىدا تۆۋەندىكىدەك سەۋەبلەر بولۇشى مۇمكىن. ئالدى بىلەن، 11- سېنتەبىر ۋەقەسىدىن كىيىنكى خەلقارا ئۆزگىرىش، بولۇپمۇ ئىسلام دىنىغا ئىتىقاد قىلىدىغان بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ ئىسلام ياكى ئاللاھنىڭ نامى بىلەن غەربتە بىگۇناھ ئىنسانلارنى ئۆلتۈرۈشى، ۋە غەربتىكى  مىدىئالاردا تېرورلۇقنى، ئىسلام ياكى مۇسۇلمانلار بىلەن باغلاپ تەشۋىق قىلىشى نەتىجىسىدە شەكىللەنگەن ئىسلام قورقۇنچىسى. ئۇندىن قالسا، خىتاينىڭ غەربتە شەكىللەنگەن بۇ ئېقىمنى پۇرسەت بىلىپ، بىزنى تېرورىست قىلىپ كۆرسىتىش ئارقىلىق، بىزنى خەلقارا تېررورىزمغا قارشى كۈرەشنىڭ بىر پارچىسى قاتارىدا باستۇرۇشى، ھەم شۇنداقلا سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار سەۋەبىدىن، ئەگەر مۇسۇلمانلىق كىملىكىمىزنى بەك تەكىتلىسەك، غەرىبلىكلەرگە ياخشى تەسىر بەرمەسلىكىمىزدىن، ھەتتا غەربتە تېررورىزم بىلەن باغلىنىپ قىلىشىمىزدىن ئەندىشە قىلىش.

 

ئەلۋەتتە بۇ ئەندىشىلەر پۈتۈنلەي ئاساسسىزمۇ ئەمەس؛ بىراق شۇنى بىلىشىمىز كېرەككى يالغۇز ئەندىشە قىلىش بىلەن بىزدىكى ئاساسى مەسىلە ھەل بولمايدۇ. مۇھىم بولغىنى بىزنىڭ مەسىلىنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشىدىن ئەندىشە قىلىشىمىز ئەمەس، بەلكى بىزنىڭ مەسىلىنىڭ ماھىيىتىنى تونۇپ يىتىپ، ئۇنىڭدا ئۆزگىرىش پەيدا قىلىشىمىزدا. رادىكاللىق، مەسچىتتە ياكى ئۇ ئورۇننىڭ ئىسمىنىڭ نېمە دەپ ئاتاشتا ئەمەس، بەلكى كونكرېت ئىنساندا. رادىكاللىق مەسچىتكە كىرگەنلەردە بولۇشى مۇمكىن، 5 يۇلتۇزلۇق مېھمانخانىدا يېتىپ قوپىدىغانلار ئارىسىدا بولۇشىمۇ مۇمكىن؛ ساۋاتسىزلار ئىچىدىنمۇ چىقىشى مۇمكىن؛ ئالى مەكتەپتەپلەردە خىزمەت قىلىدىغانلار ئىچىدىن چىقىشىمۇ مۇمكىن. ئەگەر بىز باشقىلارغا يامان تەسىر بېرىشتىن ئەندىشە قىلساق، مەسچىتتىن ۋە ياكى ئۇ ئورۇننىڭ نېمە دەپ ئاتىلىشىدىن ئەمەس، بەلكى كونكرېت ئىنسانلاردىن، بولۇپمۇ رادىكال ئىدىيىسى بار ئىنسانلاردىن ئەندىشە قىلىشىمىز كېرەك. ئەگەر ئۆزگەرتىمىز دېسەك ئۇ يەرنىڭ ئىسمىنى ئەمەس، بەلكى كونكرېت ئىنسانلارنى، بولۇپمۇ رادىكال ئىدىيىسى بار ئىنسانلارنى ئۆزگەرتىشىمىز كېرەك. ئىنسانلار ۋە رادىكال ئىددىيەلەر ئۆزگەرمەي، ئۇ يەرنىڭ ئىسمىنى نېمە دەپ ئۆزگەرتكەننىڭ ھەممىسى بېكار. ئىنسانلار رادىكال بولمىسا ياكى رادىكال ئىددىيەلەر بولمىسا، ئۇلار بارىدىغان يەرنىڭ ئىسمى نېمە بولۇشى چوڭ مەسىلە بولمايدۇ.

 

خىتاي ھۆكۈمىتى رادىكاللىقنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسمىغا، كېيىم كېچەكلىرى ۋە ساقال بۇرۇتلىرى بىلەن باغلاپ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئەركىنلىكىنى بوغۇشىنى ئالدى بىلەن بەزى ئىسىملارنى چەكلەش ياكى بەزىلەرنىڭ ئىسمىنى مەجبۇرى ئۆزگەرتىشتىن، كېيىم كېچەك ۋە ساقال بۇرۇتلىرىغا چەكلىمە قويۇشتىن باشلىدى. ئەگەر بىزمۇ سەۋەنلىكنى ئىسىمدىن، تاشقى كۆرۈنۈشتىن ئىزدەپ، قۇيۇلغان ئىسىمدىن ئەندىشە قىلىپ يۈرسەك، بىزنىڭ بىزگە چەكلىمە قويغانلاردىن، ئىسلامنى تەھدىت دەپ تەشۋىق قىلغانلاردىن نېمە پەرقىمىز بولىدۇ؟ ئۇيغۇرلار غەربتە مۇسۇلمان دەپ تونۇلدى. غەرب ئۇيغۇرلارنى مۇسۇلمان دەپ بىلىپ تۇرۇپ ياردەم قىلىۋاتىدۇ. ھەم شۇنداقلا مۇسۇلمانلارنىڭ مەسچىتى بولۇشى ھەممىگە ئايان. خۇددى غەرىپلىكنىڭ ئىسمى بىلەن بىزنىڭ ئىسمىمىز پەرقلىق بولغاندەك، غەرىبلىكنىڭ ناماز ئۇقىدىغان يېرىنى چېركاۋ دەپ ئاتىسا، مۇسۇلمانلار ئۇ يەرنىڭ ئىسمىنى مەسچىت دەپ ئاتايدىغانلىقى ھەممىگە ئايان. بۇنداق بىر ئەھۋال ئاستىدا، بىز ئۆزىمىزنىڭ مۇسۇلمانلىقىدىن، ئۇ چېركاۋنى مەسچىتكە ئۆزگەرتىشتىن ۋە شۇ سەۋەپتىن غەرىبلىكلەرنىڭ بىزگە يامان كۆزى بىلەن قاراشتىن بەك ئەندىشە قىلىشىمىز ئارتۇقچە بولسا كېرەك. باشقىلارنىڭ بىزگە بولغان تەسىرى ئەلۋەتتە موھىم؛ بىراق يالغۇز باشقىلارنىڭ بىزگە بولغان تەسىر بىزنىڭ تەقدىرىمىزنى ئۆزگەرتىشكە يەتمەيدۇ؛ بىزنىڭ تەقدىرىمىز، مەيلى ئۇ شەخسى نۇقتىدىن بولسۇن ياكى پۈتۈن بىر مىللەت نۇقتىسىدىن بولسۇن، ئۇ ئۆزىمىزنىڭ تىرىشچانلىقىغا باغلىق. غەربتە، بىز بارىدىغان پۈتۈن مەسچىتنىڭ نامىنى تامامەن ئۆزگەرتسەكمۇ، ئۇنىڭلىق بىلەن بىزنىڭ مىللەتنىڭ ئومۇمى ساپاسى ئۆزگىرىپ قالمايدۇ. بىز ئەندىشە قىلغان ئىدىيەلەر بىراقلا يوقاپ قالمايدۇ؛ غەرىبلىكەرنىڭ بىزگە بولغان تەسىرى بىراقلا ئۆزگىرىپ كېتىشى ناتايىن. ئەگەر بىز غەربتە ياخشى تەسىر قالدۇرىمىز دەيدىكەنمىز، بىز شەكىلدە ۋە ياكى ئىسىمدا ئەمەس، بەلكى خەلقىمىزنىڭ ئۇنىۋېرسال ساپاسىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش ۋە ئۆزىمىزنىڭ تىنچلىق سۆيەر بىر مىللەت ئىكەنلىكىمىزنى ئىسپاتلاش ئارقىلىق ئۆز ئوبرازىمىز تىكلىشىمىزگە كېرەك.

 

زىيالىي، بىر مىللەتنىڭ يول باشچىسى، خەلقنى يېتەكلىگۈچى. زىيالىينىڭ ۋەزىپىسى يالغۇز يۇقىرى سەۋىيىلىك ئىلمى ماقالىلارنى ئېلان قىلىش ئەمەس؛ زىيالىينىڭ ۋەزىپىسى يالغۇز مىللەتنى تەنقىت قىلىش ۋە ياكى كۆڭلىگە ياقمىغان ئىشلارنى ئەيىبلەپ، ئۇنى ئىنكار قىلىش ئەمەس. زىيالىينىڭ ۋەزىپىسى خەلقنىڭ ئەمىلى ئەھۋالى نەدىن نەگىچە ۋە خەلق نېمىگە ئېھتىياجلىق دېگەننى تونۇپ يىتىپ، خەلق ئېھتىياجلىق بولغان بىلىملەرنى، ئۇلار چۈشەنگۈدەك تىل بىلەن ئۇلارغا يەتكۈزۈشنى بىلىش ياكى ئۇنىڭ زۆرۈريىتىنى تونۇپ يىتىش. خەلقىمىز ئىچىدىكى زىيالىيلار قوشۇنى گەرچە كۈنسايىن زورىيىۋاتقان بولسىمۇ، بىراق خەلقىمىزنىڭ ئىچىدە ئوتتۇرا ۋە تۆۋەن قاتلام سەۋىيەدىكىلەر يەنىلا كۆپ ساندا. ئۇلار دەل تەربىيىلىنىشكە ۋە ئۆزگىرىش ھاسىل قىلىشقا ئەڭ ئىھتىياجلىقلار. ئۇلارنىڭ تەربىيىلىنىشى ۋە ئۆزلىرىدە ئۆزگىرىش پەيدا قىلىشى، يالغۇز بىزنىڭ ئۇلارغا قانچىلىق “ئېسىل” يازما، تەربىيە ياكى تەنقىدلەشنى سۇنىشىمىزغا باغلىق بولۇپ قالماستىن، بەلكى ئۇلارنىڭ نېمىنى تاللىشىغا، نېمىنى ئاڭلاشنى خالىشىغا باغلىق. ھەر قانداق ئىنسان، نېمىنى ياخشى كۆرۈشنى، نېمىنى قوبۇل قىلىشنى، ئۆزلىرىنىڭ سەۋىيىسىگە، ئۆزىنىڭ قىزىقىشى ۋە ئېھتىياجىغا قاراپ تاللايدۇ. تەربىيىلىنىشكە ۋە ئۆزگىرىش پەيدا قىلىشقا ئەڭ ئېھتىياجلىق بولغان ئىنسانلار، بىزنىڭ ئېسىل ئىلمى ماقالالىرىمىزغا ياكى لىكسىيەلىرىمىزگە ئەمەس بەلكىم ئۆزلىرى ئېھتىياجلىق بولغان تېمىلاردا  تەلىمات ئىلىشقا تېخىمۇ قىزىقىشى مۇمكىن؛ ئۇلار كاتتا مەركەزلەرگە ئەمەس بەلكىم مەسچىتلارغا بېرىشنى تېخىمۇ خالىشى مۇمكىن. ئەگەر بىز ئۇلار ئەڭ ئېھتىياجلىق بولغان ۋە ئەڭ ئۈنۈم بېرىدىغان ئۇسۇلدا، ئۇلارنى تەربىيەلمىسەك ۋە ئۇلاردا ئۆزگىرىش پەيدا قىلالمىساق، ئۇلارنىڭ ئۇنىۋېرسال ساپاسىنى يۇقىرى كۆتۈرۈشكە ياردەم بېرەلمسەك، بىز ئۇ يەرنىڭ ئىسمىنى نېمە دەپ ئاتىشىمىزدن قەتئىي نەزەر، بىز ئۈمىت قىلغان نەتىجىگە ئىرىشەلمەسلىكىمىز مۇمكىن. ئەگەر بىز ئارىمىزدىكى دۇنياغا پەرقلىق كۆزى بىلەن قارايدىغان، دۇنيانى پەقەت مۇسۇلمان-كاپىر دەپ ئىككىگىلا ئايرىيدىغان، پەقەت مۇسۇلمانلىقنى تونۇپ، ئۇيغۇرلۇقىغا ئېتىبار بەرمەيدىغان ئۇيغۇرلارنى يېنىمىزغا تارتالمىساق، ۋە ئۇلاردا ئۇيغۇرلۇق روھىي بەرپا قىلالمىساق، ئۇ چاغدا داۋاغا ھەقىقى تۈردە زەرار يېتىشى مۇمكىن. بىزدە ئۆزىمىزگە تەۋە مەسچىت بولغاندا، ئارىمىزدىكى پەقەت مەسچىتكە بارىدىغان، باشقا سورۇنغا بارمايدىغان بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ، ئۇيغۇر جامائەتلەرىدىن يىراقلىشىپ، ئۇيغۇرلۇقنى ئۇنتۇپ قىلىشىنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولۇشى مۇمكىن.

 

ئەلۋەتتە مەن بۇ يەردە ئۇ يەرنىڭ ئىسمىنى چوقۇم مەسچىت دەپ ئاتاش كېرەك، ئۇيغۇر ئۆيى ياكى ئۇيغۇر مەركىزى دەپ ئاتىماسلىق كېرەك دېمەكچى ئەمەسمەن. ئەگەر كانادادىكى ئۇ ئىشقا ئەجىر سىڭدۈرگەن قېرىنداشلار ئۆزلىرىنىڭ ئەمىلى ئەھۋالىغا ئاساسەن ئۇ ئورۇننىڭ ئىسمىنى ئۇيغۇر مەسچىتى دەپ ئاتاشنى مۇۋاپىق كۆرگەن بولسا، بىزگە چۈشكەن ۋەزىپە، ئۇلارنىڭ تاللىشىغا ھۆرمەت قىلىپ، سەمىمى تەكلىپ ۋە تەنقىدلەرنى بېرىش، ئۇنىڭ خەيرلىك بولۇشى ئۈچۈن ئۇلارنى قوللاش ۋە ئۇلارغا ئەمىلى ياردەمدە بولۇشتۇر.

 

2021 – يىلى 3 – ئاينىڭ 24 - كۈنى

ئادەم نىمگە ئاساسەن مەلۇم نەرسىگە ئىشىنىدۇ؟

 ئادەم نىمگە ئاساسەن مەلۇم نەرسىگە ئىشىنىدۇ؟

 مەمەت ئېمىن

بىر ئادەمنىڭ نىمىگە ئىشىنىشى، نىمىنىڭ راسلىقى ۋە ياكى نىمىنىڭ ھەققانىيەت ئىكەنلىكىگە باغلىق بولۇپ قالماستىن، بەلكى ھەر ئادەمنىڭ نىمىنى راس دەپ تاللىشىغا، يەنى نىمىگە ئىشىنىشنى خالىشىغا باغلىق. نورمالدا ھەممىمىز ئۆزىمىز ئىشەنگەن نەرسىنى ھەق ياكى ھەققانىيەت دەپ قارايمىز. ئەمىلىيەتتە دۇنيادا ھەممە ئادەم ئورتاق قوبۇل قىلغان مۇتلەق ھەققانىيەت يوق. ھەر ئادەمنىڭ ئۆزىنى مەركەز قىلغان ھەققانىيە ئۆلچىمى بولۇپ، ئورتاق مەنپەتكە ئىگە بىر توپ كىشىلەرنىڭ، بىر مىللەتنىڭ ھەققانىيەت ئۆلچىمىدە بەزى ئورتاقلىق بولىدۇ؛ لىكىن ئۇ دىگەنلىق ئۇ ھەممە ئادەمگە ئورتاق بولغان ئۇنىۋىرسال ھەققانىيەت دىگەنلىك بولمايدۇ. مۇنداقچە ئەيىتقاندا ھەققانىيەتنىڭ ھەممىگە ماس كىلىدىغان ئۆلچىمى يوق. پەقەت مەلۇم جەمىيەت ياكى مەلۇم توپلۇم ئارىسىدىكى كۆپ ساندا كىشىلەر قوبۇل قىلغان نىسپى ھەققانىيەت ئۆلچىمى بار.

 

بىر ئادەمنىڭ نىمىگە ئىشىنىشىدە تۆۋەندىكى بىر نەچچە ئامىل ناھايتى موھىم رول ئوينايدۇ.

 

1. ئىنساننىڭ ئۆز ئۆزىدە قانائەت ھاسىل قىلىشى؛ ئىنسان ھەر خىل سەۋەپلەردىن بولۇپمۇ ئۆز سەۋەبىدىن ئىشلىرى روناق تاپمىغاندا ياكى پىشكەنلىككە ئۇچۇرغاندا، سەۋەبىنى تاشقى ئامىللاردىن ئىزدەپ، ئۆز كۆڭلىنى راھەتلەندۈرۈشكە، ئۆزىنى ئەيىپلەشتىن قۇتۇلۇپ، قانائەت ھاسىل قىلىش ئىھتىياجى بار. بۇ ئۇ ئادەمنىڭ نىمىگە ئىشىنىشنى تاللىشىدا  ناھايتى موھىم رول ئوينايدۇ.

 

2. ئىنساننىڭ نىمىنى ئۆزىگە ئەڭ پايدىلىق دەپ قارىشى؛ گەرچە ھەممە ئىنسان ئۆزى ئىشەنگەن نەرسىنى ھەققانىيەت دەپ ئىشىنىدىغان بولسىمۇ، بىراق ئەمىلىيەتتە ئۇ ھەر بىر ئىنسان ۋە ياكى مەلۇم بىر ھەۋىم ئۆز مەنپەتىنى مەركەز قىلغان بىتەرەپلىمىلىك ھەققانىيەت بولۇپ، ئۇ ئىنساننىڭ رىياللىقنى ئەينەن تونۇپ يىتىشىگە ئەڭ چوڭ توسالغۇ بولۇشى مۇمكىن؛ئىنسان كۆز ئالدىدىكى مەنپەھەت ۋە ياكى باشقىلار تاشلاپ بەرگەن يەم ئىنساننىڭ كۆزىنى كۆرمەس قىلىپ قويۇشى مۇمكىن. نەتىجىدە ئىنسان رىياللىقتىن ئايرىلىپ، كۆز ئالدىدا كۆرۈنۈپ تۇرغان، بىراق ئىرىشىش ئىمكانىيىتى بولمىغان مەنپەھەتنىڭ ئارقىسىدىن كىتىپ قالىىشى مۇمكىن.

 

 

3. قارشى تەرەپكە بولغان پوزىتسىيەرىمىز؛ يەنى دۈشمىنىمنىڭ دۈشمىنى دوستۇمدۇر نەزىريەسىنىڭ تەسىرى. دۈشمىنىمىزنىڭ دۈشمىنى ھەر دايىم دوستىمىز بولۇشى ناتايىن. ئەگەر بىر ئىنسان، دۈشمىنىمنىڭ دۈشمىنى چوقۇم دوستۇم دەپ قاراپ، ئۇنىڭ قولى بىلەن دۈشمىنىدىن ئىنتىقام ئىلىش ئىستىكى بەك كۈچلۈك بولسا، ئۇ ئۇ ئادەمنىڭ نىمىگە ئىشىنىشىگە چوڭ تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن.

 

ھەرقانداق جەمىيەتتە ئىشەندۈرگۈچىلىك رول ئوينايدىغانلارنىڭ سانى ئاز، ئىشەنگۈچىلەرنىڭ سانى كۆپ بولۇپ، ئىشەندۈرگۈچىلەر ئۆزى تەشەببۇس قىلىۋاتقان نەرسىگە ئىشىنىشىمۇ مۇمكىن، ئىشەنمەسلىكىمۇ مۇمكىن. ئۆزى ئىشەنمىگەن نەرسىگە باشقىلارنى ئىشەندۈرۈش ھىلىمىكىرلىك بولۇپ، ئۇ دۇنيانى كونتۇرۇل قىلماقچى بولغانلارنىڭ ھەم شۇنداقلا دىكتارتۇرلۇق تۈزۈمدىكى ھاكىمىيەتنىڭ ئورتاق ئالاھىدىلىكىدۇر. ئەلۋەتتە دېموكىراتىك تۈزۈمدىمۇ ھاكىمىيەت ئۈستىگە چىقماقچى بولغانلار، خەلقنىڭ قوللىشىغا ئىرىشىش ئۈچۈن، ئىنسانلارنىڭ يۇقارقى پىسخىكىسىدىن پايدىلىنىپ، ھەر خىل چارە تەدبىر ۋە ۋاستىلار ئارقىلىق ئىنسانلارنى ئىشەندۈرۈشكە ئۇرۇنىشى مۇمكىن.

مەيلى قايسى سەۋەبتىن ۋە ياكى قانداق سەۋەبتىن بولسۇن، ئەگەر ئىشەندۇرگۈچىنىڭ نىيىتى دۇرۇس بولمىسا، ياكى ئىشەندۈرگۈچى ۋەزىيەتنى توغرا تونۇپ يەتمىگەن بولسا، نۇرغۇن يامان ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى، بىر مىللەتكە، بىر دۆلەتكە ھەتتا پۈتۈن ئىنسانىيەتكە بالايى ئاپەت ئىلىپ كىلىشى مۇمكىن. مەسىلەن تارىختا ئۆتكەن نۇرغۇنلىغان پادىشاھلار، ئۆزلىرىنىڭ پادىشاھ بولۇشىنى ئاللاھنىڭ تاللىشى دەپ تەشۋىق قىلىش ئارقىلىق، ئىنسانلارنى ئۆزىگە ئىشەندۈرۈشكە ۋە شۇ ئارقىلىق ئۆز ھاكىمىيىتىنى مۇستەھكەملەشكە ئۇرۇنۇپ كەلگەن. كومىنىست پارتىيەسى بولسا، يوقسۇللارنى جەمىيەتكە خوجا قىلىپ، باراۋەرسىزلىكنى يوقۇتۇش شۇئارى بىلەن ئىنسانلارنى ئىشەندۈرۈشكە ئۇرۇنغان.

خىتاي كومىنىست پارتىيەسى 1921 - يىلى 7 – ئايدا، ئۆزىنىڭ تۆۋەندىكىدەك ئىنقىلاب نىزامنامىسىنى ئىلان قىلغان بولۇپ، خىتاي كومىنىستك پارتىيەسى بۇ گۈزەل ئالدامچىلىق سۆزلىرى ئارقىلىق، خىتاي خەلقىنى ئىشەندۈرۈپ، ئەسلى ئۆزىدىن خىلى كۈچلۈك بولغان ھاكىمىيەت ئۈستىدىكى گومىنداڭ پارتىيەسىنى يىڭىپ، ھاكىمىيەتنى قولغا ئالغان ۋە ئۇ ھاكىمىيەتنى 70 يىلدىن ئارتۇق داۋام قىلغان.

 1. پرولتارىياتلار (يوقسۇللار) بىلەن بىرلىكتە ئىنقىلاب ئىلىپ بىرىپ، كاپىتالىستىك ھاكىمىيەتنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش،  ئىشچىلار سىنىپىنى قوللاش، ئىنقىلابنى جەمئىيەتتىكى سىنىپلار پەرقى ئاخىرلاشقىچە داۋام قىلىش.

2. پرولېتارىياتلار (يوقسۇللار)  قۇرۇپ چىققان ھاكىمىيەتنى سىنىپىي كۈرەش ئاخىرلاشقۇچە ، جەمىيەتتىكى سىنىپ پەرق تۈگۈگىچە ئېتىراپ قىلىش؛

3. كاپىتالىستىك شەخسىي ئىگىدارلىق ھوقۇقىنى يوقىتىش، ئۇلارنىڭ ماشىنا، يەر ، سېخ ۋە يېرىم تەييار مەھسۇلات قاتارلىق ئىشلەپچىقىرىش ماتېرىياللىرىنى مۇسادىرە قىلىش ۋە ئۇنىڭغا ئامما ئىگىدارچىلىق قىلىش.

4. ئۈچىنچى دۇنيا ئەللىرىنى بىرلەشتۈرۈش.

بىز گەرچە ھازىر خىتاي كومىنىست پارتىيەسىنىڭ ئۇ تەشۋىقاتلىرىغا ھەرگۈز ئىشەنمىسەكمۇ، بىراق بىز بۇرۇن ئىشەنگەن؛ كەم دىگەندە بىر قىسىم ئادەملىرىمىز ئىشەنگەن. گەرچە بىز نۇرغۇن بەدەللەرنى تۆلىگەندىن كىيىن، ئۇلارغا ئىشەنمەيدىغان بولغان بولساقمۇ، بىراق يەنىلا ئۇنىڭغا ئىشىنىدىغانلار بار. دىمەك ئىنساننىڭ نىمىگە ئىشىنىشى نىمىنىڭ ھەققانىيەت ئىكەنلىكىگە باغلىق بولماستىن، بەلكى ئىنساننىڭ نىمىگە ئىشىنىشنى تاللىشىغا باغلىق.

2021 - يىلى 1 - ئاينىڭ 9 - كۈنى 

Biz özimizning xatirisige ishineleymizmu?

Biz özimizning xatirisige ishineleymizmu?

Memet Emin 

Bizning “öz közüm bilen kördüm” dep sözligen sözimizning yaki guwaliqimizning xata yaki yalghan bolup qilish nisbiti qanchilik? Yiqinda Germaniyening DW qanili ishligen bir höjjetlik filimde bayan qilishiche Amerika we Kanadada DNA tekshurushke asasen qanun orunlirining burun chiqarghan hökümining xata bolup qalghanliqi melum bolghan 350 dilo ichide, 70% guwachining xata guwaliq bergenliki oturgha chiqqandin kiyin u 70% xata guwaliq berguchi özining xatalashqanliqigha ishenmey qalghan. Mexsus insanlarning xatirsi we este saqlash qabilyitini tetqiq qilidighan mutixesislerning 20 yilliq tetqiqat netijisige asaslan’ghanda, neq meydan guwachilirining guwahlirining ishenchilik derijisi eslide insanlar oylighandin köp töwen bolup, qanun sistimisida DNA tekshürüsh yolgha qoyulghandin kiyin, bu nuqta bara bara ispatlinishqa bashlighan.

Mutixesisler mundaq bir tetqitqat ilip barghan. Aydurumda bir adem özining chamdini bilen bashqa bir ademning chamdanini almashturiwalghan bir körünüshk 90 sikinutluq bir sin filimini, sinaq qilmaqchi bolghan ademlerge körsetken. Undin kiyin sinaq qilghuchidin, u chamdan alamshturiwalghan ademning chirayini teswirlep birish telep qilin’ghan. Andin sinaq qilghuchidin gumanliq dep hisaplighan 6 ademning ressimi ichidin,  aydurumda chamdan alamshturiwalghan u ademning ressimini tonushni telep qilghan. Netijide gerche chamdan alamshturiwalghan ademning ressimi u 6 ademning ressimi ichide bolmisimu, biraq sinaq qilghuchilarning hemmisi xata ademni chamdan almashturiwalghan adem dep guwaliq bergen.

Mutixesisler yene mundaq bir tejirbe ishligen. 11 – Sintebir weqesi yüz bergen künning etisi 3000 ademdin, “11 – sintebir weqesi yüz bergende, siz kim bilen birge, nede we nime ish qiliwatattingiz” digendek soallarni sorighan we ularning jawabining hemmisini tepsile xatirliwalghan. Andin 1 yil, 3 yil we 10 yil ötkendin kiyin u 3000 ademdin oxshash soallarni sorighan. Netijide kem digende 50% ademning jawabi her qitimda periqliq bolghan. Undaqta insanlarning melum ishqa bolghan xatirsi qandaq shekillinidu? Mutixesislerning qarishiche insanlarning xatirsi insan körgen melum weqeliktin emes, belki özi körgen u weqelikni qayta qayta teswirlesh arqiliq peyda bolidiken. Mundaqche eyitqanda insan melum weqelikni körgendin kiyin, u weqelikke nisbeten eng axirda xatire bolup iside qalidighini, u weqelikning eyneni we yaki u weqelikke bolghan tunji qitimliq teswirleshtin emes, belki eng kop tekrarlighan teswirleshidin shekillinidiken. Yeni insanlarning melum weqelikke bolghan teswirlishide deslepki mezgilde eng köp özgürüsh bolidiken; insanlar weqelikning tepsilatining bir qismini unutup, uning ornigha özliri toghra dep qarighan teswirleshlerni toluqlap, qayta qayta tekrarlighandin kiyin, turaqliq bir teswirlesh shekillinidiken. Andin u mengguluk xatire bolup saqlinip qalidiken. Insanning turaqliq xatirsi shekillinish jeryanida  shundaq bir boshluq bolghachqa,  insanlar meqsetsiz halda xatirsidiki u boshluqni toshquzidiken. Shu seweptin insanlar xatirside xataliq peyda bolidiken.

Insanlarning xatirside “memory illusion” yeni “xiyali xatire” dep atilidighan bir hadise bolup, insanning melum weqelikke bolghan xatirsi weqelikning özidin emes belki u weqelikni qayta qayta esligende andin shekillinidiken; netijide bezi özgürüshler yüz biridiken. Yeni oxshash bir weqelikni melum waqittin kiyin qayta qayta esligende, kiyinki qitimqisi aldinqi qitimqisidin azraq periqlinip mangidiken. Her qitimliq eslimide melum qismi qayta qayta tekrerlinidiken, bezi qismi özgürep mangidiken. Waqitning otushige egiship, özgermey eng köp tekrarlan’ghan teswirler eng deslepte mengguluk xatire bolup shekillinidiken; özgürep turghan qismi özgermey qayta tekrarlan’ghan andin turaqliq xatirge aylinidiken. Netijide insanlarning eng axirqi turaqliq xatirsi, gerchi eslidiki weqeliktin chong periqliq bolsimu, biraq u qayta qayta tekrarlinishtin shekillen’gen turaqliq xatire bolghachqa, insanlar uninggha shek shöhbisiz ishinidiken.

Insanlar, 11 – sintebirge oxshash chong weqelikni asan untup qalmisimu, biraq insanlarning chong weqelikke yandash bolghan konkirit ishlargha bolghan xatirsi waqitning ötüshige egiship özgürep turidiken. Insanlarning yeshining we hayat tejirbisining artip berishigha egiship, ularning özige bolghan ishenchisi artip mangidiken, biraq es xatirsining toghriliq derijisi töwenlep mangidiken. Yeni insanlarning melum weqelik toghrisidiki xatirsige bolghan ishenchisi qanche yuquri bolsa, ularning toghra bolush ihtimalliqi shunche töwen bolidiken. MIT diki tetqitqatchilar xatirni peyda qilghili bolidighanliqini chashqanda we insanlarda ilip barghan tejirbe arqiliq ispatlap chiqqan. Tetqitqatchilar bir qepezge solaghliq chashqanning putigha tok tepküzüp, uningda qorqush peyda qilghandin kiyin, u chashqanni bashqa bir qepezge yötkigende, u chashqan u qepezni putigha tok tepküzgen qepez dep xata tonup qalghan. Tetqitqatchilar yalghan toshqan qochaq hikayisini toqup chiqip, Disney baghchisigha barghanlardin toshqan qochaq toghrisida sorighanda, gerche Disney baghchisida ezeldin toshqan qochaq bolup baqmighan bolsimu, biraq kishiler toshqan qochaqning özliri bilen qol iliship körüshkenlikini, özlirining toshqan qochaqning quyriqini silighanliqini teswirlep bergen. Bu insalardiki “memory illusion” yeni “xiyali xatire” bolup, uning peyda bolushida yalghandin toqulghan toshqan qochaq hikayisi sewep bolghan.

Bu höjjetlik filim insanlar tarixida ichilmighan bir sirni we hayatimizda nahayti mohim bolghan bir heqiqetni aldimizgha tashlighan bolup, u bolsimu bizning toghra dep bilgen xatirmizning xata bolup qilish pursitining qanchiliq chong ikenlikidur. Undaqta insan öz xatirisige qanchilik ishinish kérek? Yeni bizning xatirmiz her zaman ishenchlikmu? Miningche bu gerche qobul qilishimiz asan bolmighan bir ehwal bolsimu, biraq u bir heqiqet, yeni ilmi tejirbiler arqiliq delillen’gen heqiqet. Eger insan öz xatirsidiki yétersizlikni perq etmise we yaki uni tonup yetmise, özi sezmigen halda nurghun köngelsizliklerge we naheqchiliqqa sewep bolup qilishi mumkin.

 

2020 - yili 12 - ayning 21 - kuni

ئىنسانلارنى ھەرىكەتلەندۈرۈش ۋە رىغبەتلەندۈرۈش

ئىنسانلارنى ھەرىكەتلەندۈرۈش ۋە رىغبەتلەندۈرۈشتە مۇھىم بولغان پىسخىكىلىق ئاددى ساۋات

ئەگەر رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنسان ھەر جەھەتتە ئالاھىدە ئەۋزەل شارائىتقا ئىگە بولغان بولسا،  ھەر جەھەتتە قارشى تەرەپكە ۋە ياكى رىقابەتچىسىگە (دۈشمەنگە) نىسبەتەن ئۈستۈنلىكنى ئېگەلەيدىغان بولسا، ئۇ چاغدا رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنساننى تەنقىدلەش، ئۇنىڭ كەمچىللىك ۋە ئاجىزلىقىنى كۆپلەپ ئوتتۇرىغا قويۇش بىلەن بىرگە قارشى تەرەپ (دۈشمەن تەرەپ) نىڭ ئارتۇقچىلىقى ۋە كۈچىنى كۆپلەپ تەكىتلەش،  قارشى تەرەپ (دۈشمەن تەرەپ) نى تەھلىكىلىك قىلىپ كۆرسىتىش، رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنساننى ھەرىكەتكە كەلتۈرۈشتە تېخىمۇ ئىجابىي رول ئوينىشى مۇمكىن.

ئەگەر رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنسان ھەر جەھەتتە نورمال شارائىتقا ئىگە بولغان بولسا،  كۈچ سېلىشتۇرمىسى جەھەتتە قارشى تەرەپ ۋە ياكى رىقابەتچى (دۈشمەن) بىلەن باراۋەر بولسا، ئۇ چاغدا رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنساننى تەنقىدلەش بىلەن ماختاشنى بەلگىلىك دەرىجىدە تەڭپۇڭلاشتۇرۇش، كەمچىللىك، ئاجىزلىق، ئارتۇقچىلىق ۋە ئەۋزەللىكلىرىنى باراۋەر ئوتتۇرىغا قويۇش، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا قارشى تەرەپ (دۈشمەن تەرەپ) نىڭ ئارتۇقچىلىقىنى ۋە كۈچىنى ھەم بەك كۆپتۈرمەسلىك، ھەم  بەك ئىنكار قىلماسلىق، رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنساننى ھەرىكەتكە كەلتۈرۈشتە تېخىمۇ ئىجابىي رول ئوينىشى مۇمكىن.

ئەگەر رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنسان ھەر جەھەتتە ئالاھىدە ناچار شارائىتتا بولسا،  كۈچ سىېلىشتۇرما جەھەتتە قارشى تەرەپكە ۋە ياكى رىقابەتچىسىگە (دۈشمەنگە)  نىسبەتەن ئاجىز ئورۇندا بولسا، ئۈمىتسىزلىك، چۈشكۈنلۈك ئېغىر بولسا، ئۇ چاغدا رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنساننىڭ ئارتۇقچىلىقىنى ۋە ئەۋزەللىكىنى كۆپرەك ئوتتۇرىغا قويۇپ، ئۇنىڭغا كۆيۈنۈش،  ياردەم قىلىش، ئۇنى تەقدىرلەش، مۇكاپاتلاش بىلەن بىرگە قارشى تەرەپ (دۈشمەن تەرەپ) نىڭ ئاجىزلىقىنى كۆپرەك تەكىتلەش، رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنساننى ھەرىكەتكە كەلتۈرۈشتە تېخىمۇ ئىجابىي رول ئوينىشى مۇمكىن.

رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنسان ھەر جەھەتتە ئالاھىدە ناچار ئەھۋالدا بولسا، كۈچ سىېلىشتۇرما جەھەتتە قارشى تەرەپكە ۋە ياكى رىقابەتچىسىگە (دۈشمەنگە) نىسبەتەن ئاجىز بولسا، ئۈمىتسىزلىك ۋە چۈشكۈنلۈك ئېغىر بولسا، بىز رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنساننى تەنقىدلەپ، ئۇنىڭ كەمچىللىك ۋە ئاجىزلىقىنى كۆپلەپ ئوتتۇرىغا قويساق، سەلبى نەرسىلەرنى بەك تەكىتلىسەك، قارشى تەرەپ (دۈشمەن تەرەپ) نىڭ كۈچىنى كۆپلەپ تەكىتلەپ ۋە ياكى ئۇنى كۈچلۈك قىلىپ كۆرسىتىشكە تىرىشساق،  ئۇنى  (دۈشمەننى) بەك تەھلىكىلىك قىلىپ كۆرسەتسەك، قورقۇنچ ۋە ۋەھىمە پەيدا قىلىدىغان ئۇچۇرلارنى كۆپلەپ تارقاتساق، ئۇ چاغدا بىز رىغبەتلەندۈرمەكچى بولغان ئىنساننى ھەرىكەتكە كەلتۈرۈش ئەمەس، بەلكى ئۇنى تېخىمۇ ئۈمىتسىزلەندۈرۈپ، ئۇنى ئورنىدىن قوپالماس ھالغا چۈشۈرۈپ قويۇشىمىز مۇمكىن.

بىزدە “ئاغرىغان يەرگە تۇز چاچما” دەيدىغان ئەقلىيە سۆز بار. تۇز ئاغرىغان جاراھەتنى تىخىمۇ ئاغرىتقىنى ئۈچۈن، بىز باشقىلارنىڭ ئاغرىقىنى پەسەيتىشكە ياردەم قىلالمىساقمۇ، لېكىن كەم دېگەندە جاراھەتكە تۇز چاچماسلىقىمىز، باشقىلارنىڭ ئاغرىقىنى تېخىمۇ كۈچەيتىۋەتمەسلىكىمىز كېرەك. 

 

ئېغىر دەرىجىدە روھىي چۈشكۈنلەشكەن، كەلگۈسىگە نىسبەتەن ئۈمىتىنى يوقاتقان بىر ئادەمگە نىسبەتەن، ئەڭ كېرەكلىك بولغىنى تەنقىت، ئەيىبلەش، ۋەھىمە، ئەندىشە پەيدا قىلىش ئەمەس، بەلكى رىغبەت، سۆيگۈ، ياردەم، دەستەك ۋە ئۈمىت.

ئۇخلاپ قالغان روھنى، قامچىلاش ئارقىلىق ئويغىتىش مۇمكىن؛ لېكىن سۇنغان روھقا زەربە بېرىش ئارقىلىق، ئۇنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش مۇمكىن ئەمەس.

مەنپىيگە مەنپىي قوشۇلسا، مۇسىبەتكە ئايلانغىنى بىلەن، دەرد ئەلەم ۋە ھەسرەتكە دەرد ئەلەم ۋە ھەسرەت قوشۇلسا، ئۇنىڭدىن خوشاللىق ۋە بەخت چىقمايدۇ. 

مەۋجۇت مەسىلىنى تونۇپ يىتىش يەنى كېسەللىكنى بايقاپ ئۇنىڭغا توغرا دىئاگنۇز قويۇش كېسەللىكنى داۋالاشتا بەك مۇھىم، بىراق ئەگەر مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ چارىسى بولمىسا، كېسەلگە داۋا بولمىسا، ئۇ قويۇلغان دىئاگنۇزنىڭ ئەمىلى ئەھمىيىتى بولماي قالىدۇ.

بىزدە ھازىر ئېنىق دىئاگنۇز قويۇلغان كېسەللىك كەم ئەمەس، ئەكسىنچە خىلى كۆپ؛ شۇڭا ھازىر بىزگە جىددى كېرەكلىك بولغىنى تېخىمۇ كۆپ كېسەللىكنى ئىزدەپ تېپىش ئەمەس، بەلكى ئالدى بىلەن ئاللا بۇرۇن ئېنىق دىئاگنۇز قويۇلغان كېسەللىكلەرگە شىپا بولىدىغان داۋالاش ئۇسۇللىرى تېپىش؛ ئۈنۈملۈك دورا تېپىشتۇر 

ئىنسانلارنى توغرا چۈشىنىش

 بىز قانداق قىلىپ ئەتراپىمىزدىكى ئىنسانلارنى توغرا چۈشىنەلەيمىز ۋە زۆرۈر بولمىغان ئۇقۇشماسلىقلاردىن خالى بولالايمىز؟ 

(كەيپىيات ۋە روھىي ساغلاملىق بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئاددى ساۋات)

ئەگەر بىر ئادەم ھەددىدىن زىيادە كۈلسە، بولۇپمۇ كۈلمەيدىغان  كەلسە كەلمەس ئىشلار ئۈچۈنمۇ كۈلسە،  ئۇ ئۇ ئىنساننىڭ  ئىچكى دۇنياسىنىڭ ئالاھىدە يالغۇزلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.

ئەگەر بىر ئىنسان ھەددىدىن زىيادە كۆپ ئۇخلىسا، ئۇ ئۇ ئادەمنىڭ كۆڭلىنىڭ يېرىملىقىدىن، قايغۇرىۋاتقانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.

ئەگەر بىر ئىنسان ھەددىدىن زىيادە گەپنى ئاز ۋە تىز قىلسا، ئۇ ئۇ ئادەمنىڭ بىرەر سىر ساقلاۋاتقانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.

ئەگەر بىر ئىنسان يىغلىيالمىسا، ئۇ ئۇ ئىنساننىڭ ئاجىزلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ (ئۇنداق ئادەم باشقىلارنىڭ ئۆزىنى ئاجىزكەن دەپ قىلىشىدىن ياكى باشقىلارنىڭ ئۆزىنىڭ ئاجىزلىقىنى بىلىپ قىلىشىدىن ئەندىشە قىلىپ، يىغلاشقا پېتىنالمايدۇ).

ئەگەر بىر ئادەم ھەددىدىن زىيادە كۆپ يېسە، ئۇ ئۇ ئادەمنىڭ جىددىلىشىۋاتقانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.

ئەگەر بىر ئادەم كىچىك ئىشلار ئۈچۈنمۇ ئاسان يىغلىسا، ئۇ ئۇ ئادەمنىڭ كۆڭلىنىڭ سۇنۇقلىقىدىن ۋە ئادالەتسىزلىككە ئۇچرىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.

ئەگەر بىر ئادەم كىچىك ئىشلار ئۈچۈنمۇ ئاسان خاپا بولۇپ، ئاسان ئاچچىقلانسا، ئۇ ئۇ ئادەمنىڭ سۆيگۈ ۋە كۆڭۈل بۆلۈنۈشكە ئىھتىياجى بارلىقىدىن دىرەك بىرىدۇ.

باشقىلارنى ئەيىبلەش ۋە ياكى ھاقارەتلەش ئارقىلىق، ئۇلارغا ئىجابى تەسىر كۆرسىتىش ۋە ئۇلارنى ئۆزگەرتىش مۇمكىنمۇ؟

 باشقىلارنى ئەيىبلەش ۋە ياكى ھاقارەتلەش ئارقىلىق، ئۇلارغا ئىجابى تەسىر كۆرسىتىش ۋە ئۇلارنى ئۆزگەرتىش مۇمكىنمۇ؟

مەمەت ئېمىن

 

ھەممىمىز بىلگەندەك، بىزدىكى بەزى ئايىغى چىقمايدىغان تالاش تارتىش ۋە ئەيىبلەشلەر، خەلقىمىزنىڭ كۆپ ۋاقتىنى ئىلىپ، خەلقىمىزنىڭ ئېنېرگىيىسىنى زۆرۈر بولمىغان ئىشلارغا سەرپ قىلىشقا سەۋەب بولاۋاتىدۇ. بىز بىر تەرەپتىن، ھازىرقى ۋەزىيەتتە ئۇ تالاش تارتىشلارنىڭ چوڭ ئەھمىيىتى يوقلىقىنى بىلىپ تۇرساقمۇ، يەنە بىر تەرەپتىن بىز بىلىپ بىلمەي شۇنداق تالاش تارتىشىشلارغا سەۋەب بولۇۋاتىمىز، ۋە ئايىغى چىقمايدىغان تالاش تارتىش ۋە ئۆز ئارا ئەيىبلەشلەر ئارقىلىق ئۆز ئارا بىر بىرىمىزنى رەنجىتىۋاتىمىز.

 

بىلىشىمىز كېرەككى ئىنسانلار ئارىسىدىكى زىددىيەت ۋە ئىختىلاپ مەڭگۈ تۈگىمەيدۇ. ئۇلار پەقەتلا زامان ئاخىرى بولغاندا تۈگەيدۇ؛ بىراق ئۇنداق دېگەنلىك ئىنسانلار زىددىيەت ۋە ئىختىلاپنى تۈگىتىش ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسەتمىسىمۇ بولىدۇ دېگەنلىك ئەمەس. ئەمەلىيەتتە جەمئىيەتتە دەل شۇ زىددىيەت ۋە ئىختىلاپ بولغانلىقى ئۈچۈن، ئىنسانلار ئۇنى تۈگىتىش ئۈچۈن تىرىشىدۇ؛ نەتىجىدە جەمئىيەت تەرەققى ئالدىغا قاراپ تەرەققى قىلىدۇ؛ تەرەققىيات جەريانىدا كونا زىددىيەت ۋە ئىختىلاپلار ھەل بولۇپ، يىڭى زىددىيەت ۋە ئىختىلاپلار ئۈزلۈكسىز پەيدا بولۇپ تۇرىدۇ؛ ئۇندىن كىيىن ئىنسانلار ئۇ يىڭى زىددىيەت ۋە ئىختىلاپلارنى تۈگىتىش ئۈچۈن تىرىشىدۇ؛ شۇنىڭ بىلەن جەمئىيەت تىخىمۇ تەرەققى قىلىدۇ. يەنى زىددىيەت ۋە ئىختىلاپ مەڭگۈ تۈگىمەيدۇ، پەقەت ئۈزلۈكسىز يېڭىلىنىپ، داۋاملىشىپ تۇرىدۇ. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا زىددىيەت ۋە ئىختىلاپ جەمئىيەت تەرەققىياتىنىڭ ھەل قىلغۇچ ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ ئارقىلىق جەمئىيەت ئالدىغا قاراپ تەرەققى قىلىدۇ.

 

مەسىلەن ھازىر بىزنىڭ ئالدىمىزدىكى ھەل قىلغۇچ مەسىلە خەلقىمىزنى ھۆرلۈككە چىقىرىش ۋە ۋەتەننى مۇستەقىل قىلىش بولۇپ، ئۇنداق دېگەنلىك خەلقىمىز ھۆرلۈككە چىقسا، ۋەتەن مۇستەقىل  بولغاندىن كىيىن زىددىيەت ۋە ئىختىلاپلار تامامەن ھەل بولىدۇ دېگەنلىك ئەمەس. ئۇ چاغدا ھازىرقىدىن پەرقلىق يىڭى زىددىيەت ۋە ئىختىلاپلار ئوتتۇرىغا چىقىشى مۇمكىن. شۇڭا زىددىيەت ۋە ئىختىلاپنى ئىنكار قىلىشنىڭ، ئۇنى يوققا چىقىرۋىتىشنىڭ، ئۇنى يوشۇرۇشنىڭ، ئۇنىڭلىق ئۈچۈن بەك قايغۇرۇپ كېتىشنىڭ ۋە ياكى ئۇنى كۆپتۈرۈپ، ئۇنىڭدىن بەك قورقۇپ كېتىشنىڭ ئورنى يوق. زىددىيەت ۋە ئىختىلاپ يالغۇز بىزدە ئەمەس، ھەممە مىللەتلەردە مەۋجۇت نەرسە. مەسىلە بىزنىڭ ئۇنىڭغا قانداق مۇئامىلە قىلىشىمىزدا ۋە ئۇنى قانداق بىر تەرەپ قىلىشىمىزدا.

 

باشقىلارغا تەسىر كۆرسىتىش ۋە ياكى باشقىلاردا بار يامان ئىللەتلەرنى تۈگىتىپ، ئۇلاردا ئۆزگىرىش پەيدا قىلىش ئۈچۈن، ئالدى بىلەن بىز باشقىلارنى قايىل قىلىشىمىز كېرەك. ئىنساننى قايىل قىلىدىغان ۋە ياكى ئىنسانلارنى گەپ ئاڭلاتۇرىدىغان نەرسە، بىرى سۆيگۈ مۇھەببەت، يەنە بىرى پايدا مەنپەت، ئۈچىنچىسى قانۇن تۈزۈم. بىز باشقىلارنى قايىل قىلىپ، ئۇلارنى گېپىمىزگە كۆندۈرىمەن دەيدىكەنمىز، بىز چوقۇم باشقىلارغا سۆيگۈ مۇھەببەت بېرىشىمىز ياكى ئۇلارغا پايدا مەنپەت يەتكۈزەلىشىمىز كېرەك. بولمىسا، بىز باشقىلارنى ئەيىبلەش، باشقىلارنى ھاقارەت قىلىش ۋە ياكى باشقىلارغا تەھدىت قىلىش ئارقىلىق، ھېچكىمگە ئۆز كۆز قارىشىمىز ۋە ئوي پىكىرلىرىمىزنى زورلاپ تاڭالمايمىز. ئەگەر بىز چىرايلىق گەپ سۆزلەر ۋە ياكى پايدا مەنپەت بىلەن باشقىلارنى ئۆزىمىزگە قارىتالمىساق، بىزنىڭ مۇكەممەل قانۇن تۈزۈمىمىز ۋە جازالاش سىستېمىسىز بولمىغان ئەھۋال ئاستىدا، ھېچكىم بىزنىڭ گىپىمىزگە قۇلاق سالماسلىقى ۋە ياكى سۆزىمىزنى ئېتىبارغا ئالماسلىقى مۇمكىن. بىز ھەرقانچە سۆزلىسەكمۇ، ئۇ سۆزلەر ھېچكىمنىڭ قۇلىقىغا كىرمەسلىكى، سۆزىمىزنىڭ ھېچقانداق ئۈنۈمى بولماسلىقى مۇمكىن.

 

بىز باشقىلارغا تەۋسىيە ۋە ياكى تەربىيە بەرگەندە، باشقىلارغا ئىجابىي تەسىر كۆرسىتەيلى دېگەندە ۋە ياكى ئۆز كۆز قاراشلىرىمىزنى ئوتتۇرىغا قويغاندا، چوقۇم باشقىلارغا بۇيرۇق ۋە تەھدىت تەلەپپۇزىنى قوللىنىشتىن ساقلىنىشىمىز، كۆيۈۋاتقان ئوتنىڭ ئۈستىگە ماي چىچىش ئۇسۇلىنى ئەمەس، بەلكى ئالدى بىلەن باشقىلار قوبۇل قىلغىدەك تەلەپپۇزدا، ھەر ئىككى تەرەپنىڭ تېمپېراتۇرىسىنى تۆۋەنلىتىشىمىز، ئاندىن مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ چارىسىنى ئىزدىشىمىز كېرەك. ئەگەر بىز مەسىلىنى ھەل قىلىدىغان بىر ئامال تاپالمىساق، ئەڭ ياخشىسى تەخىر قىلىشىمىز، ھەرگىزمۇ ئالدىراپ تىنەپ، ئوتنىڭ ئۈستىگە ماي چىچىپ، مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ ئورنىغا، مەسىلىنى تېخىمۇ ئېغىرلاشتۇرۋەتمەسلىكىمىز كېرەك. مەسىلىنى ئۈنۈملۈك ھەل قىلىشتا تەخىر ۋە سەۋر قىلىش بەك مۇھىم. تەخىر ۋە سەۋر قىلىش، بىزنىڭ ئەتراپلىق تەپەككۇر قىلىشىمىزدا، بىزگە ۋاقىت قازاندۇرىدۇ؛ نەتىجىدە بىز سالماقلىق بىلەن تەپەككۇر قىلىپ، مەۋجۇت مەسىلىنى ھەل قىلىشتا ئەڭ توغرا بولغان چارە تەدبىرلەرنى تېپىپ چىقالىشىمىز مۇمكىن. ئادەم ئالدىرىغاندا، ئۆزىنى تۇتىۋالالمىغاندا، ئاچچىقلانغاندا، ئاسانلىقچە توغرا ھۆكۈم چىقىرىش ئىقتىدارىنى يوقىتىپ قويۇشى، نەتىجىدە ئاسان خاتالىشىپ قىلىشى مۇمكىن.