Exlaq toghursida

Exlaq toghursida

ئەخلاق توغۇرسىدا
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/11/blog-post_23.html

Awazliq nusqisini anglash üchün bu yerni bising

Memet Emin

Edep exlaq insanlarning kündilik hayatida nahayti mohim rol oynaydighan bolup, bizning enenimizdimu, meyli ailide bolsun, meyli mektepte bolsun, tarxitin buyan xelqimiz edep exlaq terbiyesige alahide ehmiyet birip kelgen. Epsus yiqinqi zamanlardin buyan bizning eneniwi örpe adetlirimiz we dini itiqadimiz ighir derijide cheklimige uchurap, eneniwi exlaqimizda ighir tewrinish we buzulushlar bolmaqta.

Nurghun yillar ilgiri wetendiki bir yolluchilar aptiwuzida yüz bergen mundaq bir weqe hili hem isimde. Ichide 20 din artuq yoluchi bar bir aptiwuzning shopuri, bir qoli bilen aptiwuzni hedewitip yene bir qoli bilen tamakisigha ot yiqip, aptiwuz ichini is tütekke toldurushqa bashlighan idi. Ezeldin tamaka chekmeydighan men tamakining is tütikige alahide sezgur bolghanliqim üchün rahetsiz his qildim we shopurning yinigha birip, shunche köp adem bar aptiwuzda tamaka chekse adepsizlik bolidighanliqini didim, biraq shopur manga bir qariwitip, tamaka chikish chekmeslik özining erkinliki ikenlikini tekitlep, tamaka chikishni dawam qildi. Hazir her xil ijtimayi taratqulargha qaraydighan bolsaq, oxshashla söz we pikir erkinlikini alahide tekitlep, bashqilarni her xil bolmighur sözler bilen haqaret qilidighan ehwallarni her küni digidek uchurtup turimiz.

Undaqta exlaqning ölchimi nime? Biz erkinlikni tekitligende exlaqni untup qalsaq bolamdu?

Exlaq (morality, ethics) diginimiz insanlarning söz herkiti we qilmishining toghura we xataliqini, yaxshi  we yamanliqini, heq we nahaqliqini, alijanap we peslikini ölcheydighan ölchemdur. Insanlarning exlaq peziliti ularning aile terbiyesi, ijtimayi köchürmishi, semimiyetliki, raschilliqi, itiqadi, qimmet qarishi, uniwirsal sapasi qatarliq amillar bilen zich munasiwetlik.

Amirka fediral hökümet ali sotning burunqi sotchisi Potter Stewart mundaq digen iken: Exlaq dimek, insanlarning nime qilish hoquqining barliqi bilen nime qilishning toghura ikenlikining periqini bilish dimektur

Exlaq dimek bashqilarning nazaret qilishi we qanunning cheklimisi bolmighan ehwal astida, her bir insanning boy sunishi kirek bolghan uniwirsal qaide yosun we ölchemdur. Exlaq insanlarning söz pikirlirige we qilmishigha qoyulghan eng iptidai telep we  uniwirsal cheklime bolup, u qanun tuzumdin ibaret konkirit we mejuburi cheklimige nisbeten tiximu keng we chongqur ehmiyetke ige. Insanlarning söz herkiti we qilmishi exlaqtin ibaret eng uniwirsal qaide yosun dairsidin halqip ketkende, qanundin ibaret mejburiyetning cheklmisige uchuraydu. Erkinlik bolsa Allahning her bir insan’gha ata qilghan eng eqelli heq hoquqliridin biri bolup, u exlaq we qanun tüzüm ölchimi ichide kapalatke ige bolidu. Erkinlik digende, u hergüzmu melum bir insan’gha xas imtiyaz bolup qalmastin belki u pütkül insan’gha ortaq tewe bolghan imtiyazdur. Shu seweptin biz özimizning erkinlikini tekitligen waxtimizda, u erkinlikning bashqilarghimu tewe ikenlikini unutmasliqimiz, hem shundaqla özimizning erkinlikini dep, exlaq we qanun ölchimidin halqip chiqip, bashqilarning erkinliki we heq hoquqigha dexli teriz yetküzmeslikimiz kirek. 

Exlaqni töwendikidek bir nechche türge ayrish mümkin

Xususi exlaq (personal ethics)

Xususi exlaq diginimiz her bir insanning nimining toghura, nimining xata, nimining heq niming naheq, nimining adil nimining adil emes ikenlikige bolghan tonushi we itiqadi bolup, u her bir shexisning söz herkiti we qilmishigha yitekchilik qilidighan ölchemdur. Insanlarning xususi exlaqi bashqa exlaqlarning asasi bolup, xususi exlaq bolmighan insanning etirapidikilerge we jemiyetke köp tohpisi bolmaydu.

Ijtimayi exlaq (Social ethics)

Ijtimayi exlaq diginimiz insanlarning jemiyetke bolghan mesulyitini ölcheydighan ölchem bolup, u insanlarning ijtimayi alaqe we kishilik munasiwet jeryanida yitekchilik rol oynaydu. Ijtimayi exlaq jemiyet inaqliqi we muqimliqining mohim bir kapaletlendürgüchi küchidur. Ijtimayi exlaq mükemmel bolghan jemiyette inaqliq we muqimliq bolidu, ijtimayi mesililer we jinayi qilmishlar köp bolmaydu.

Dinni exlaq (religious ethics)

Dinni exlaq diginimiz insanlar özliri itiqad qilghan dinni itiqadning u insanlar söz herkiti we qilmishigha qoyghan cheklime we ölchemi bolup, u insanlarning kündilik dinni itiqad paliyetliride yitekchilik rolini oynaydu. Dinni exlaq Allah teripidin bikitilgen qanun tüzüm dep qaralghini üchün, u dingha itiqat qilghuchi insanlarning pütün hayatigha zor tesir körsitidu. 

Mohammed peyghemberimiz mundaq digen iken, "Allah shepqetliktur, u herqandaq mihri shepqetni söyidu" 

Kespi exlaq (professional ethics)

Kespi exlaq diginimiz her xil kessip ehlining kespi mesulyetchanliqi asasida oturgha chiqqan we kespi xadimlarning boy sunushqa tigishlik bolghan exlaq ölchimi bolup, u kessip ehlilirining özining kespi jehettiki artuqchiliqidin paydilinip, kessiptin xewiri bolmighan yaki kespi sawadi töwen bolghan adettiki insanlarni aldap, ularning menpetige ziyan yetküzishtin saqlinishta nahayti mohim rol oynaydu. 

Mesilen küchlük kespi exlaqi bolmighan bir adukat belkim erizdar yaki xiridarlarning xususi sirlirini öz menpeti üchün ishlitishi mümkin.  Küchluk kespi exlaqi bolmighan bir doxtur belkim bimarning jismani we rohiy ajizliqini bashqilargha söz chöchek qilip tarqitishi, we yaki ixtizadi menpetni közde tutup, bimargha zörür bolmighan dorilarni birishi, zörür bolmighan tekshürüsh we dawalashlarni ilip birishi mümkin.

Normalda melum bir insan giriptar bolghan melum bir kiselni toghura dawalash üchün, aldi bilen u insan giriptar bolghan kisellikke toghura diyagunuz qoyush kirek. Kiselge toghura diyagunuz qoyush üchün, bimarning kisel tarixi bilen toluq tonushup chiqqandin bashqa bimarning omumi yüzlük ehwalini küzütüsh we tekshurushke, hetta bezi alahide üskünlerni ishlitip bezi alahide tekshürüshlerni ilip birishqa toghura kilidu. Bimar giriptar bolghan kiselge iniq diyagunuz qoymay turup, bimar teminligen üzeki uchurlargha asasen, yenggillik bilen bimargha dawalash tekliwini birish, tibbi kespi exlaqqa uyghun emes. Undin bashqa bilmigen nersilerni we yaki bashqilardin angliwalghan nersilerni öz tejirbisidin ötken heqiqet qatarida sözleshmu kespi exlaqqa uyghun emes.

Bir nechche yil ilgiri bolsa kirek, tordin wetenning uchurlirini izdewitip, wetendiki bir saqliqni saqlash radiyo - tilwiziye porugurammisigha közüm chüshüp qaldi. U saqliqni saqlash meslehet birish porugurammisi bolup, saghlamliqqa munasiwetlik soalliri bar kishiler nex meydan'gha tilfun qilsa, porugurammigha qatnashqan atalmish tibbi mutixesisler soralghan saghlamliq mesililerge meslehet biridiken. Epsuslinarliqi, u atalmash tibbi mutixesisler tibbi mektepni püttürüp normal xizmet tapalmay, dora shirketlerning dora sitish ishi bilen shughulliniwatqan we yaki qoshumche kirim qilish üchün, dora shirketler teripidin yallinilghan alahide tejirbisi yoq yalang ayaq doxturlar bolup, ular oxshimighan kishilerning oxshimighan saghlamliq mesililirige asasen özliri wekilliq qilghan dora shirketlirining dorilirini tewsiye qilidiken. Eng külkilik yiri, bimarlarning kisellik alametlirining qanchilik periqliq bolishidin qetti nezer, özliri wekilliq qilghan dora shirkitining bir yaki ikki xil dorilirini hemmige qadir dora sheklide soal sorighuchilarning hemmisige tewsiye qilidiken. Bu xildiki kespi exlaq mesilisi jemiyetning nurghun saheliride oxshimighan derijide mewjut bolup, hemmimizning diqqet qilishigha erzidu.

Tijari exlaq (business ethics)

Tijari exlaq diginimiz tijaret jeryanida boy sunushqa tighishlik bolghan uniwirsal ölchem bolup, u tijaretning durus, ras we adil bolishining asasi hem kapalitidur. Insanlarda tijari exlaq bolmighanda, oxshimighan tijaretchiler we yaki tijari shirketler arisida adil bolmighan riqabet shekillinishi, istimalchilarning heq hoquqi dexli terizge uchurshi mümkin.

Munazire exlaqi (debating ethics)

Munazire exlaqi bolsa insanlarning oxshimighan köz qarashliri  we pikirlirini oturgha qoyushta boy sunush zörür bolghan ölchem bolup, u insanlar arisidiki köz qarash periqi tüpeylidin kilip chiqqan pikir ixtilapini hel qilishta nahayti mohim rol oynaydu. Köz qarash mutleq toghura we yaki mutleq xata bolmaydu. U peqetla oxshimighan kishilerning oxshash sheyilerge bolghan oxshimighan chüshenchisidin ibaret. Biz özimizning köz qarishini oturgha qoyghanda, bashqilarningmu özgiche köz qarishi bolushining normal ikenlikini tonup yitishimiz we qandaq qilip öz köz qarash we pikirlirimizni toghura yosunda oturgha qoyushta, munazire exlaqigha boy sunush bek moyum.

Munazire exlaqi bizde eng kem bolghan exlaq bolup, biz meyli heqliq bolayli yaki heqsiz bolayli, biz oturgha qoyghan mesile meyli toghura bolsun we yaki xata bolsun, biz öz köz qarashlirimizni qandaq we qaysi xil usul bilen oturgha qoysaq, uning eng muapiq bolidighanliqini we uning eng yaxshi ünüm biridighanliqini anche bilip ketmeymiz. Özimizning heq hoquqi we erkinlikini noqul halda tekitleymiz. Bashqilarning shundaq heq hoquqi we erkinliki barliqini nezerdin saqit qilimiz. Öz köz qarashlirimizni bashqilargha mejburi tangimiz. Eger bashqilar qobul qilmisa, uninggha öchmenlik bilen qaraymiz, yaki uni shexsi alimiz.

Tenqit exlaqi (ethics of criticism / ethical criticism / critics ethics)

Tenqit exlaqi bolsa insanlarning bashqilarni tenqit qilishta boy sunush zörür bolghan ölchem bolup, u insanlarning bashqilarni tenqit qilghanda, tenqitke shexsi öchmenlikni arlashturup, mesilining tenqit qilmaqchi bolghan dairdin halqip, tenqitning shexsi adawet, shexsi haqaret we yaki shexsi hujumgha aylinip qilishning aldini ilishta nahayti mohim rol oynaydu.  

Tenqit dimek hergüzmu aghzigha kelgenni dep, bashqilarning shexsiyitige hujum qilip, bashqilarni haqaret etmek emes. Tenqit dimek pakitqa tayinip, bashqilar sadir qiliwatqan xataliqlar toghursida we yaki jemiyette yüz biriwatqan yaman illetler toghursida tenqidi pikir yürgüzüp, shexis we jemiyette mewjut boliwatqan nachar ehwallarni tüzesh üchün ijabi tesir körsütüsh dimektur.

Bizde "dost yighlitip eytar, düshmen küldürüp eytar" deydighan eqliye söz bar bolup, uningda asasliqi semimi tenqitning dostluqtin kilidighanliqi, dostlarning tenqitining insanlargha ijabi roli bolidighanliqi, eksinche bizni küldurgenlerning hemmisining dost bolushining natayin ikenliki, yeni düshmenning bizni tenqitlimey, küldürüp bixut qilidighanliqi oturgha qoyulghan. Dimek öz ara tenqit melum exlaq ölchimi ichide semimi ilip birilghanda, u insanlar arisidiki dostluqni tiximu küchlendüridu, arimizdiki we jemiyettiki yaman illetlerni azlitishta akitip rol oynaydu.

Epsus arimizdiki bezi insanlar ichide tenqit qilish nami bilen bashqilarning shexsiyitige hujum qilidighan we yaki bashqilargha haqaret qilidighan, exlaqimizgha uyghun bolmighan yaman illetler künsayin köpeymekte. Bularni asasen bizning tentit exlaqimizning kem bolishi we yaki bashqilarni tenqit qilghanda melum exlaq pezilet olchimidin halqim ketmeslikning mohimliqini tonup yetmigenlikimizdin boliwatidu dep qarashqa bolidu.

Firansiyelik peylisop, yazghuchi Albert Kemiyu exlaq toghursida mundaq digen iken, "Exlaq yoq insan meylige qoyiwitilgen yawayi haywandur"

Exlaqning ölchimi hem uniwirsal we izchil bolidu, hem oxshimighan dewir, oxshimighan sharahit we oxshimighan medini arqa körünüshtiki kishiler arisida periqliq, özgiche we nispi bolidu.  Melum dewir we sharahittta exlaqsizliq hisaplanmighan bezi qilmish, melum sharahit we muhitta exlaqsizliq hisaplinishi mümkin. Melum millet arisida exlaqsizliq hisaplanmighan bezi söz herket we qilmishlar  bashqa bir medini arqa körünishi bar milletler ichide exlaqsizliq hisaplinishi mümkin.

Bizning exlaq ölchimimizde bolupmu ijtimayi we kespi exlaq ölchimizde yiqinqi 60-70 yildin biri, bolupmu kiyinki 20-30 yil ichide nahayti zor özgurushler bolup, exlaq ölchimimiz zor derijide töwenlep ketti. Adelet we heqqaniyet tuyghimiz töwen, yawashni bozek itip, yaman'gha yol qoyimiz we yaki adaletsizlikke süküt qilimiz; ispatsiz asasi yoq geplerge ishinip, bashqilargha bohtan chaplaymiz; özimizning söz erkinlikini alahide tekitlep, ighizimizgha kelgenni dep, bashqilarning könglige azar birimiz, bashqilarni haqaretleymiz;  hisyatimizgha tayinip, bilmisekmu bilidighandek sözlep, bashqilargha xata uchur we xata chüshenche birimiz; özimizning kichikkine menpetimizni dep, bashqilargha ziyan silishtin yanmaymiz.

Bizde "Exlaq ademning zinnitidur", "Yaxshi söz tashni iriter" digendek nurghunlighan ata sözliri bar. Bir insanning güzelliki heqiqetenmu uning güzel exlaq peziliti we uniwirsal sapasi bilendur. 

Amirkiliq meshhur tijaretchi, meblex salghuchi we saxawetchi Henri Kiravis (Henry Kravis) mundaq digen iken, "Eger sende semimilik bolmisa, sende hichnime bolmaydu. Sen uni pulgha sitiwalalmaysen. Sen dunyadiki barliq bayliqqa irish, emma eger sen exlaqi yoq bir insan bolsang, sende hichnime bolmaydu"

2018 - yili 11 - ayning 14 - küni New York