Démokiratiye mukapati toghursida oylighanlirim

“2019 - yilliq démokiratiye mukapati” toghursida oylighanlirim
كونا يىزىق نۇسقىسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/06/2019.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=1wWzfqM9TCcpxjv_8b-RehmXVIDSnbCrd

Memet Emin

Hemmimizge melum bolghinidek 2019 - yili 6 - ayning 4 - küni muajirettiki Uyghurlar üchün untulghusiz bir kün boldi. Bu kün,  Amirkining Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) Amirkining paralament binasida Dunya Uyghur Quriltéyigha 2019 - yilliq démokiratiye mukapati (2019 Democratic Award) berdi. Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED), jümlidin Amirka hökümiti, Dunya Uyghur Qurultéyini Uyghurlarning eng küchlük awazi dep tonighanliqi üchün, démokiratiye we erkinlikning sémowuli bolghan bu mukapatni Dunya Uyghur Qurultéyigha berdi. Bu künde, Dunya Uyghur Qurultéyining hem shundaqla pütün Uyghurlarning uzundin biri ilip biriwatqan dawasi, Amirkining Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) ning, jümlidin Amirka hökümitining téximu ilgirligen halda jezmenleshtürishige irishti. Esli bu pütün dunyadiki Uyghurlarni söyündürüshke tigishlik büyük bir ish bolsimu, biraq biz körgen riyalliq tamamen ümüt qilghandek bolmidi. Muajirette yashawatqan köp sandiki kishiler uningdin xosh bolghan we ümütlen’gen bolsa, bir qisim kishiler pursetni qoldin bermey, Dunya Uyghur Qurultéyigha qaratqan hujumni tiximu kücheyitti. Bu hujumlar eger Xittay hökümiti teripidin kelgen bolsa, u ejeplinerlik ish emes idi. Biraq u hujumlarning öz ichimizdiki bezi insanlardin kilishi ademni bek epsuslandurdi. Shu seweptin men özümning bu mukapatqa bolghan chüshenchemni yizip, qérindashlar bilen ortaqlishishni muapiq kördüm.

  

Amirka parlament ezasi James McGovern 2019-yilliq demokiratik mukapatini Dunya Uyghur Qurultéyining reisi Dolqun Eysagha tapshurup bermekte.

Amirka Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) ning 2019 – yilliq Démokirattiye mukapati, yalghuz Dunya Uyghur Qurultéyigha birilgen mukapat bolup qalmastin belki pütün Uyghur dawasigha bérilgen mukapat. Pütün Uyghur dawassigha birilgen u mukapatni Uyghur dawasining eng küchlük awazidin biri bolghan Dunya Uyghur Qurultéyi tapshurup aldi. U mukapat, Dunya Uyghur Qurultéyi we uni qollughuchilarning uzundin buyan xelqara qanunlargha we insaniyetning univirsal qimmet qarishigha uyghun halda ilip barghan dawasining netijisi. U mukapat, dunyaning her qaysi jayliridiki xelqimizning Xittay hakimiyitining wetinimizde yürgüziwatqan mustemlike siyasetlirige qarshi tinchliq bilen ilip biriwatqan her xil paliyetlirining netijisi. U mukapat Amirkidiki, jümlidin dunyaning her qaysi jayliridiki ziyalilarning we munasiwetlik shexislerning Dunya Uyghur Qurultéyining her xil paliyetlirini yiqindin qollap we uninggha maslashqan halda ali mekteplerde, méchitlarda, chirkawlarda we her xil ammawi sorunlarda ilip barghan yighin, körgezme we guwaliq birishining netijisi. Bu mukapatning Dunya Uyghur Qurultéyigha jümlidin pütün Uyghurlargha birilishi, Uyghurlarning uzundin biri ilip biriwatqan dawasining, Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED), hem shundaqla Amirka hökümiti teripidin jezmenleshtürlishi. U mukapat yalghuz demokiratiye we erkinlikning simowuli bolup qalmastin, eng mohimi u Amirka hökümitining Xittay hökümitige “Uyghur xelqining dawasi heqliq dawa, ularni biz qollaymiz” digen küchlük bir signalni birishi hisaplinidu.

Biz oylap baqayli, meyli Dunya Uyghur Qurultéyi bolsun, meyli bashqa teshkilatlar bolsun, meyli Amirkidiki Uyghurlar bolsun, we yaki dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghurlar bolsun, ejiba biz hemmeylen uzundin biri Amirka hökümiti we Amirka xelqige öz derdimizni anglitip, Amirka hökümitining dawayimizni qollishini we Xittay hökümitining xelqimizge yürgiziwatqan mustemlike we irqi qirghinchiliq siyasitini toxtishini telep qilmiduqmu?  Eger Amirka bashliq gherip döletliri biz üchün awaz chiqarmisa, Xittay hökümitige tur dimise, bashqa döletlerning bolupmu bizning dini qirindashlirimiz bolghan musulman döletlirining Xittay hakimiyitige qarshi awaz chiqiralmaydighanliqini tonup yetmiduqmu? Emdilikte Amirkining Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED), shundaqla Amirka hökümiti bizning dawayimizni qollap, Xittay hökümitige “Uyghur xelqining dawasi heqliq dawa, ularni biz qollaymiz” digen signalni birish üchün, Dunya Uyghur Qurultéyigha bu mukapatni berse, biz pexirlinishning we uningdin ümütlinishning ornigha, Dunya Uyghur Qurultéyigha hujum qilsaq, dawaning aldida mangghan shexislerge haqaret qilsaq, biz zadi kimning menpetini chiqish qilimiz? Bizning düshminimiz zadi kim? Ejiba u mukapatni Dunya Uyghur Qurultéyigha bermey, bashqa birsige berse we yaki Uyghurlarni yaxshi basturiwatisile dep Xittay hakimiyitige berse, xosh bolattuqmu?

Men ötken yili ilip barghan ikki qitimliq ray sinashning netijisige asaslan’ghanda, mutleq köp sanda Uyghurlar Amirkining bizning milli dawada hel qilghuch rol oynaydu dep qaraydiken.

Dunya Uyghur Qurultéyining Xittay hökümitining közige tiqilghan mix ikenliki we shu seweptin Xittay hökümiti uzundin biri Dunya Uyghur Qurultéyining bir qisim gholliq ezalirini,  xelqaragha terorchi dep ilan qilip, ularning her xil paliyetlirini we insani heq hoquqlirini, erkinlikini chekleshke urunup kiliwatqanliqi we shu seweptin ularning Xittay hökümiti bilen yiqin munasiwettiki döletlerge we yaki Xittay hökümitini renjitip qoyushtin endishe qilidighan döletlerge kirishi cheklinip kelgenliki hemmimizge ayan. Elwette men bu yerde Dunya Uyghur Qurultéyi dawani nuqsansiz ilip biriwatidu dimeymen, biraq hazirqi mewjut teshkilatlar ichide Dunya Uyghur Qurultéyi dawani nisbeten eng ünümlik ilip biriwatqan teshkilatlarning biri bolup, u xelqaradiki köp sandiki döwletler eng itirap qilghan bir teshkilat; u muajirettiki bolupmu dawaning mohim qollughuchisi bolghan gherip döletliridiki eng köp ziyalilarning qollishigha irishken bir teshkilat.

Beziler belkim Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) shexsi bir organ tursa, u qandaq qilip Amirka hökümitige wekilliq qilidu dep qarishi mümkin. Shundaq, gerche Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED), ixtizadi kérim keltürmeydighan shexsi organ bolsimu, biraq u hergüzmu bizning chüshenchimizdiki shexsi organ emes.  Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) burunqi Amirka pirezidenti Ronald Reaganning teshebbusi bilen 1983-yili qurulghan. Uning ixtizadining köp qismini Amirka parlamenti testiqlaydu. Uning xizmiti, Amirka parlamenti (US Congress) we Amirka tashqi ishlar ministiri (US State Department) teripidin nazaret qilinidu. Amirkida bu xildiki qarimaqqa shexsi organdek körün’gen orunlar xili köp bolup, ular asasliqi ilip barmaqchi bolghan xizmetlerning ünümlük we qolayliq bolishi üchün qurulghan.

Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) ning pirezidenti Carl Gershman ependi

Carl Gershman ependi 1984 – yilidin biri Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) ning pirezidentlik wezipisin ötep kelgen. U bu wezipige kilishtin burun Amirkining Birleshken Döletler Teshkilatida turushluq wekili bolup ishligen. Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) da 30 din artuq idare daimi hey’et (board) ezasi bolup, ularning köpünchisi burunqi parlament ezasi, siyasiyun, yuquri derijilik hökümet erbabliri we diplomatlardur. Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) ning hazirqi idare daimi hey’et reisi (Chairman of the board) Andrew H. Card ependi bolup, u bu wezipini öz üstige ilishtin burun Aq Saray Bölüm Mudiri (White House chief of staff), Aq Saray Iraq gurpisining bashliqi (Head of White House Iraq Group) we Amirka Qatnash Ministirliqining ministiri qatarliq mohim xizmetlerni ötigen. Undin bashqa bezi dangliq universitlarning xelqara munasiwet, tashqi ishlar we siyaset kessipi bilen shughulliniwatqan bir qisim pirapisurlar Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) da meslehetchilik wezipisini ötimekte.

Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) ning reisi Andrew H. Card ependi

Hazir Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED), yiligha 90 din artuq dölettiki köpligen ammawi teshkilat (NGO) largha 1600 din artuq tür (project) arqiliq ixtizadi yardem biridu. Ularning ichide 19 tür (project) Xittay hökümitige qarshi dawa ilip biriwatqan teshkilatlargha birilgen bolup, ularning ichide Dunya Uyghur Qurultéyi, Amirka Uyghur Uyushmisi we yaki Uyghur Insan Heq-hoquqi porajekti (UHRP) qatarliq teshkilatlar bar. Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) ning bu teshkilatlarni qollishi hergüzmu u teshkilat we teshkilat rehberlirining Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED) ge arqa ishik yaki xoshamet qilishidin bolmastin, belki u teshkilatlarning ilip biriwatqan dawalar heqliq dawa bolup, ularning u dawalarni xelqara qanunlar asasida sistimiliq ilip barghanliqidindur.

Belkim beziler Démokiratiyeni Ilgiri Sürush Fondi (NED), Dunya Uyghur Qurultéyi we yuqurqi bashqa teshkilatlargha pul berse, bakargha bermeydu; ular ilip biriwatqan dawani qollisa, mexsetlik qollaydu dep qarishi mümkin. Toghra, bizde “bakargha müshük aptapqa chiqmaydu” deydighan gep bar. Bügünki bu dunyada bakarliq we yaki bedelsiz hich ish yoq. Herqandaq ishning bir bedili bar, biraq shundaqtimu bu dunyada “yalghuz men yashay, mendin bashqilarning hemmisi halak bolsun” deydighan kishilerdin bashqa, yene “birlikte yashayli we kelgüsidin ortaq behriman bolayli” deydighan insanlarmu bar. Tijaret qilay dise desmayi yoq, kündülük turmushi qéyin ehwal astida qalghan bir adem, bankidin we yaki tonush bilishliridin qeriz ilip tijaret qilip, öz ehwalini ongshiwalghandin kiyin, u qeriz alghan pulgha ösimi bilen qoshup qayturidu. Bundaq ehwalda, biz u ademni eyipleymizmu yaki u ademning u qerizge tayinip öz hayatida özgürüsh peyda qilishini aqilane usul dep qollaymizmu? Elwette, bu peqet turmishtiki addi bir misal bolup, men bu yerde Amirka hökümiti bizge qeriz biriwatidu dimekchi emesmen. Méning dimekchi bolghunum, biz hazir bashqa döletlerning bolupmu Amirka qatarliq küchlük döletlerning qollishigha we yardimige muxtaj. Yalghuz hazir emes, biz musteqqil bolghandin kiyinmu küchlük döletlerni asas qilghan xelqaraning qollishigha we itirap qilishigha muxtaj. Ularning qollishi we itirap qilishi bolmay turup, bizning Xittay hakimiyiti üstidin ghalip kilishimiz asan emes; biz Xittay hökümiti üstidin ghalip kelgen teqdirdimu, küchlük döletlerni asas qilghan xelqaraning itirap qilishi we qolishi kem bolsa bolmaydu. Shuni tekitlep ötüshke erziduki, Orta Asiyadiki Türki jemhuryetler, ishinimenki hergüzmu Xittay hökümiti bilen Rosiyege bolghan söygüsi sewebidin hazirqidek siyaset yürgüziwatqini yoq; ular özining dölet menpeti üchün shundaq siyaset tutushqa mejburi. Biz musteqqil bolghandin kiyinmu, ziminimizni bashqa yerge yötkep ilip kitelmeymiz, yenila shu Xittay dölitige chigirdash bolup, etiraptiki döletler bilen tinch yashashqa mejburimiz.

Hemmimizge melum bolghandek, bizning 1933 – yili we 1944 – yili qurulghan ikki jemhuryitimiz, küchlük döletlerni merkez qilghan xelqaraning yiterlik qollishigha we itirap qilishigha irishelmigenliki üchün, Xittay hökümitige yem qilindi. U chaghda meyli bizning wetendiki nopusimiz bolsun we yaki bizning küchimiz bolsun, hazirqidin nisbeten köp we küchlik idi. Xittay hökümitining wetinimizdiki tesiri küchi we xelqaradiki orni hazirqidin nisbeten köp töwen idi. Shundaq bir ehwalda qolimizgha ilip bolghan musteqqilliq qolimizdin ketken yerde, emdilikte biz nimimizge tayinip birini undaq dep tillap, yene birini bundaq dep inkar qilip yürimiz? Eyni waqitta hich bolmisa xelqimizning muntizim eskiri bar idi, qolida qorali bar idi. Emdilikte bolsa xelqimizde qoral emes, hetta öydiki pichaqlargha zenjir silindi. Bundaq bir ehwal astida, kelgüside tölesh ihtimali bolghan u bedeldin qorqap, Amirka hökümiti qiliwatqan yardemni inkar qilip, u dawani quruq shuar towilap qilamduq?

Yéqinqi 100 yilliq dunya tarixigha qaraydighan bolsaq, Amirka, Engiliye we Rosiyening dunyagha qanchilik tesir körsetkenlikini köriwilish unche tes emes. Bolupmu 2 – dunya urushidin kiyin yingi dunya xeritisi asasen mushu üch döletning arzusi bilen qaytidin sizilip chiqti. Amirkining qollishigha irishken Jenubi Koriye, gherip Girmaniye qatarliq döletlerning we Rosiye, Xittay hökümitining qollishida dunyagha kelgende Shimali Koriye we Sheriqi Girmaniye qatarliq döletlerning ehwali hemmimizge ayan. Hazir dunyadiki 70 dölette Amirkining 700 din artuq herbi bazisi bar bolup, ularning mutleq köp qismi Amirka bilen hemkarlashqini we yaki Amirkining qollishigha irishkini üchün öz igilik hoquqini pütünley yoqatqini yoq; u döletlerdiki xelqler bizge oxshash mustemlike astida xarlan’ghini yoq; eksinche xili köp dölet xelqidin bekrek erkin yashap kelmekte. Elwette men bu yerde teslimchilik we biqindichiliqni teshebbus qilmaqchi emesmen. Men almal bolsa öz küchimizge tayinishni, héchkimge biqinda we munqeriz bolmasliqni teshebbus qilidighan birsi; biraq bularning hich biri quruq shuar we sobiktip his tuygha bilen emelge ashidighan ish emes. Biz shuni untimasliqimiz kirekki, bu dunyaning adeliti ajizlarning qolida emes, küchlüklerning qolida. Dunya bichare qiyapette yighlighanlarni, arqigha möküniwilip, gheywet shikayet qilghanlarni emes, belki özning insani heq hoquqini qoghdash üchün dadilliq bilen sepning aldigha ötüp, pidakarliq körsetkenlerni anglaydu.

Amirkining dunyaning herqaysi jayliridiki 70 döletke jaylashqan 700 din artuq herbi bazilirining tarqilish ehwali 

2019 - yili 6 - ayning 18 - kuni