Aldinqi 10 yil we bügünimiz

Aldinqi 10 yil we bügünimiz

ئالدىنقى 10 يىل ۋە بۈەۈنىمىز
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/07/10.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=1vpJMl2LBhxYpwlisY4q9vQgwj76aLXBp

Memet Emin

Buningdin 10 yil ilgiri wetende minglarche insanning ölishi we onminglarche insanlarning tutqin qilinishi yüz bergen bolsa, bügünki künde wetende milliyonlarche gunasiz  insanlarning tutqin qilinishi we sanaqsiz bigunah insanlarning mexpi öltürlishi yüz biriwatidu. 10 yil ilgiri wetende xelqimiz Shawguandiki oyunchuq zawutida öltürülgen bigunah insanlar üchün köchilargha chiqip öz naraziliqini bildüreligen bolsa, bügünki künde wetendiki xelqimiz hetta awazinimu chiqiralmaywatidu. 10 yil ilgiri Xittay hökümiti nuqtiliq jazalash siyasitini qollan’ghan bolsa, bügünki künde Xittay hökümiti omumi yüzlük jazalash we jismani jazalash bilen rohiy jalashni birleshtürüsh siyasitini qolliniwatidu.

Bugünki künde Xittay hökümitining Uyghurlargha qaratqan bu qirghinchiliq siyasiti yalghuz lagir we türme ichidila cheklinip qalmay, lagir we türme sirtidimu keng kölemde ilip biriliwatidu. Lagir we türme ichide jismani we rohiy qirghinchiliq siyasiti yürgiziwatqan bolsa, lagir sirtida medini qirghinchiliq siyasiti yürgiziwatidu. Uyghurlarning milli kimlikini tamamen yoq qilishqa urniwatidu. Omumen qilip eyitqanda Xittay hökümiti Uyghurlargha qarita keng kölemlik pisxikiliq urush ilan qilghan bolup, özining shu qattiq siyasetliri arqiliq Uyghur millitini qaytidin lahilep chiqishqa, qarshiliq körsetkenlerni eng éghir usulda jazalap, hayat qalghan Uyghurlarni rohiy jehettin qinap, ularni nepes alidighan mashina ademge aylandurup, özining arzusi boyiche konturul qilishqa uriniwatidu.

Buningdin 10 yil burun, muhajirettiki xelqimiz burunqigha nisbeten keng kölemde oyghunup, dawa burunqidin bir baltaq yuqıri kötürülgen bolsa, 10 yildin kiyinki bügünki künde muhajirettiki xelqimiz tiximu keng kölemde oyghandi; dawa sipige nurghun yashlar qitildi; teshkilatlar burinqidin köpeydi; dawa tiximu kücheydi we her xillashti. Buningdin 10 yil burun muhajirettiki xelqimiz  5-iyul qirghinchiliqa qarshi naraziliq namayishi ötküzgen we köpünchimiz wetendiki uruq tuqqanlar bilen bolghan tilfun alaqe we öz ara bardi keldining baldurraq eslige kilishini kütken bolsaq, 10 yildin kiyinki bügünki künde biz oxshashla Xittay hökümitige qarshi her xil naraziliq paliyetlirini ötküzüp, lagirning baldurraq taqilishini, lagirgha solan’ghan milliyonlighan uruq tuqqanlirimizning baldurraq erkinlinlikke chiqip, ailisidikiler bilen jem bolushni we normal alaqining eslige kilishini kütiwatimiz.

Metbuatlarda ilan qilin’ghan we Uyghurlar arisida iqip yürgen uchurlargha asaslan’ghanda, lagir ichide ighir derijide jismani we rohiy jaza mewjut bolup, jismani jaza tüpeylidin ölük kitiwatqanlar, rohiy jaza tüpeylidin rohiy saghlamliqi éghir derijide tesirge uchurghan insanlar az emes. Lagirda ölüp ketkenlerni öz jahide köydürüsh üchün, lagirlargha yandash qilip köpligen jeset köydürüsh öyliri silin’ghanliqi melum. Lagirgha solan’ghan yash we saghlam kishilerning qanunsiz örgan almashtushning organ menbesige ayliniwatqanliq xelqaraning alahide diqitini qozghawatqan bir mesilige aylanmaqta. Lagir ichidikilerge her xil sirliq dorilar birilgenliki, lagirdin qoyup birilgendin kiyin bezilerning uzun’gha barmay ölüp ketkenliki, yena bezilerning bolsa eqlini yoqutup bashqa bir ademge aylinip qalghanliqi, ayalarning bolsa heyiz toxtap qalghanliqi oturgha qoyulmaqta.

Undin bashqa lagir ichidiki yash ayallarning pahishliq qilishqa mejburlan’ghanliqi, lagirda yenggigen ayallarning balliri ilip kitilip, ularning sütliri qanunsiz adem süti sodisi üchün ilip kitilgenliki melum. Eng mohimi lagir ichidikilerge birilgen yimek ichmek alahide nachar bolup, igelligen uchurlargha asaslan’ghan lagirda birilgen tamaw terkiwide adem bedinige zörür bolghan bezi özuqluq maddilar bolupmu aqsil maddisi yiterlik bolmasliq ehwali ighir. Adem bedini kündilik yimekliklerdin yiterlik aqsil maddisigha irishelmigende, aqsil kemlik kilip chiqidu. Aqsil kem bolghan kishilerning inkasi we tepekkuri ajizlap kitidu; bedende bolupmu qosaq qismida suluq ishiq kilip chiqidu;  netijide beden oruqlaydu, adem jismani we rohiy jehettin ajizlaydu, qosaq qismi suluq ishish tüpeylidin yoghinaydu.

Lagir sirtida bolsa til yiziq, örpe adet we dinni itiqadimizning éghir derijide cheklimige uchrawatqanliqi, milliyonlighan kitaplirimizning köydürwitilgenliki, köpligen michitlarning chiqiwitilgenliki, xelqimizning mejburi chochqa ghöshi yigüziliwatqanliqi, qizlirimizning mejburi öylendüriliwatqanliqi, milletning kelgüsi bolghan miliyunlarche ballirimizni ata anisidin ayrip, ularni kominizim idiyesi bilen terbilewatqanliqi melum.

Yuqarqilardin shundaq xulase chiqirishqa boliduki, Xittay hökümiti lagir ichide fizikiliq qirghinchiliq ilip biriwatqan bolsa, lagir sirtida medini qirghinchiliq ilip biriwatidu. Eng mohimi keng xelq ammisigha nisbeten pisxikiliq urush qozghap, pütün milletni rohiy jehettin yoq qilishqa uriniwatidu. Adette pisxikiliq urush oq itilmaydighan urush dep atilidighan bolup, u ikki xil jazalash arqiliq ilip birilidu; uning biri biwaste jazalash, yene biri wastiliq jazalash. Biwaste jazalash diginimiz rohiy jahette weyran qilmaqchi bolghan insanni, jismani we rohiy jehettin biwaste jalashni közde tutidighan bolup, u her xil usullar bilen qinash, ten jazasi birish, haqaret qilish, qorqutush, tehdit qilish, inkar qilish qatarliqlarni öz ichige alidu. Wastiliq jazalash diginimiz rohiy jehette weyran qilmaqchi bolghan ademge nisbeten hichqandaq konkirit jaza qollanmastin, ularning yiqin uruq tuqqan we dost buraderlirini jazalash arqiliq, ulargha rohiy azap birishni közde tutidighan bolup, u yiziq, awaz, süret sheklidiki her xil qorqunushluq uchurlarni körsütüsh yaki anglitishlarni öz ichige alidu. Undin bashqa oxshash nersini üzliksiz tekrarlash arqiliq, insanlarning taqitini weyran qilip, ularning iradisini yoq qilish, ten bergüzüsh qatarliqlarnimu öz ichige alidu. Bularning hemmisi insanlarning rohiy keypiyatigha éghir derijide tesir körsitidu; insanlarning rohiy we jismani saghlamliqida éghir mesile peyda bolidu; netijide insanlarning mijez xulqi, xarektiri we tepekur qilish usuli özgüreydu; özige bolghan ishenchisi yoqaydu. Bu xildiki özgürüshler, u jazalashlar tügigendin kiyinmu uzun bir zaman dawam qilidu, hetta kiyinki ewlatlargha tesir körsitidu.

Undaqta biz nime qilishimiz kirek?

Ishinimenki weten milletning teqdiri üchün bash qaturiwatqan we milletning dawasini qiliwatqan her bir insan qolidin kilishche tirishchanliq körsitiwatidu. Oxshimighan teshkilatlar oxshimighan usulda dawa ilip biriwatidu. Her xil qarshiliq namayishlar ötkiziliwatidu. Milletning ehwalini anglitidighan her xil liksiyeler sözliniwatidu. Guwaliq birish we imza toplashlar bolawatidu. Shuning bilen bir waqitta, bir qisim kishiler men toghra sen xata, men musteqqilchi sen aptinomiyechi, men qehriman sen xain digendeklerni taliship, öz ara itipaqsizliq we öz ara köngel aghriqi peyda qiliwatidu. Bular ölmekning üstige tepmek digendek, muhajirettiki xelqimizning rohiy halitige we pisxikisigha selbi tesirlerni körsitiwatidu.

Omumen qilip eyitqanda bizning hazirqi dawa, lagirni merkez qilghan halda wetenning hazirqi weziyitini xelqaragha anglitish arqiliq, xelqaraning hisidashliqi we qollishigha iriship, Xittay hakimiyitige bisim qilishni qolgha keltürüsh arqiliq lagirni taqashqa merkezleshken bolup, bu jehette belgülük netijiler oturgha chiqqan bolsimu, biraq yenila Xittay hökümitige qattiq bisim qilghidek derijide emes. Amirka bashliq gherip döletliri, Yawropa birliki we Birleshken döletlet teshkilat insan heq höquqi komitidiki 22 dölet Xittay hökümitining Uyghurlargha qaratqan qattiq siyasitini eyiplep, Xittay hakimiyitidin lagirni taqashni telep qilghan bolsa, nahayti epsus köp sanda musulman doletlirini öz ichige alghan 37 dölet Xittay hökümitining Uyghurlargha yürgüziwatqan hazirqi siyasitini qollaydighanliqini bildürwatidu.

Amirkining 3 - qitimliq pirezidenti Tomas Jefirsin (Thomas Jefferson)  mundaq digen iken, "Eger siz özingizning qandaq adem ikenlikingizni bilmekchi bolsingiz, sorimang. Bir ish qiling. Sizning qilghan ish herkitingiz sizning qandaq adem ikenlikingizni teswirleydu we sizning qandaq adem ikenlikingizge iniqlima biridu"

Mining qarishimche lagir choqum taqilidu; belkim xelqaraning bisimi bilen taqilishi mümkin; belkim Xittay hökümiti lagir arqiliq yetmekchi bolghan mexsitige yetkende taqilishi mümkin; u peqetla waqit mesilisi. Eger lagir taqalsa, lagir ichidiki jismani we rohiy ishkenje ichide yashawatqan xelqimiz ailisidikiler bilen jem bolup, az tola nepes ilish pürsitige ige bolishi mümkin; bu bizge nisbeten  elwette xoshal bolidighan bir ish; biraq lagirlar taqalsa, bügünki künde xelqimiz yüzlen’gen pisxikiliq urush axirlishamu? Lagir taqalsa xelqimiz yüzlen’gen medini qirghinchiliq axirlishamu? Lagir taqalsa xelqimiz yüzlen’gen milli kimlik weyran bolush tehditi axirlisharmu? Lagir taqalsa biz ötken 70 yildin biri qayta qayta yüzlen’gen her xil mesililer hel bolamu? Men bu jehette burun yazghan bir maqalamdimu öz köz qarashimni we endishelirimni oturgha qoyup ötken idim. Méningche bu hemmimizning etirapliq oyliship biqishigha erzidighan mohim mesile.

Bizning mesilimiz yalghuz ijtimayi taratqularda shuar towlash bilen hel bolidighan mesile emes. Bizning mesilimiz yalghuz bashqilarni inkar qilish we bashqilarni xain, jasus dep haqaretlesh bilen hel bolmaydu. Bizning mesilimiz yalghuz Xittay hakimiyitige qarshi namayish qilish bilenla hel bolmaydu. Bizning mesilimiz yalghuz bashqilargha derdimizni anglitish we bashqilarning hisidashliqini qozghash bilen hel bolmaydu. Bizning mesilimiz yalghuz bashqilardin musteqqilliq telep qilghan’ghila hel bolmaydu. Bizge nisbeten xelqaraning qollishi bek mohim, biraq bizge nisbeten tiximu mohim bolghini xelqimizning omumi yüzlük oyghinishi we xelqimizning omumi yüzlik herketke kilishi.

Wetendiki uruq tuqqanliri bilen alaqisi üzülüp, uruq tuqqanlirining iz dérigini alalmighan we milletning yoqulap kitishidin endishe qilghan her bir wijdan ighisi, mesilini tizdin hel qilish üchün qoldin kilishiche tirishchanliq körsütip kiliwatidu; netijide xelqimizning zihnini we dawayimiz qisqa muddetlik ishlargha merkezliship qiliwatidu. Hemmeylen körüwatqandek ishlar bizning ümüt qilghinimizdek bolmaywatidu. Eger bundaq kétiwerse, xelqimiz kütken netijige iriship bolghiche ümüdini yoqutup, rohiy jehette tiximu tiz tügüshep kitishi mümkin. Shunga bizde choqum qisqa we uzun muddetlik bir pilan bolishi kirek, qiliwatqan ishlarda yiraqni közligen izchilliq bolishi kirek. Oxshimighan teshkilatlar öz ara inkar qilishni toxtutup, keng dairde birlik sep tüzep, öz ara xizmet texsimati ilip birishi kirek.

Xittay hökümitining xelqimizge qarita ilip biriwatqan pisxikiliq urushning tesir dairsini eng yuquri derijide töwenlitish üchün, xelqimiz ichide wehime peyda qilishtin saqlinishimiz kirek.  Kötürelmiseng sanggiltiwal digendek, mewjut mesililerni hel qilishqa charesiz qalghanda, hazir qiliwatqan ishlardin bashqa alahide bir ish qolimizdin kelmigen ehwal astida, xelqimizge mewjut mesililerni qandaq hel qilishning chare tebbirlirini teshwiq qilishning ornigha, kilish menbesi iniq bolmighan we xelqimiz ichide wehime peyda qilidighan uchur xewerlerni köp tarqitish, xelqimiz ichide tiximu éghir rohiy zexme peyda qilishi mümkin. Shunga mesilini oturgha qoyushtin mexset, yalghuz bashqilarni uningdin xewerdar qilip qoyush bilenla cheklenmestin, eng mohimi, mesilini hel qilishqa ortaq chare tipish üchün bolishi kirek. Biz her jehette bir birimizni qollishimiz, bashqilarning oynigha kelmeslikimiz kirek.

2019 - yili 7- ayning 13 - küni