Qoyni qassap soyisun

Qoyni qassap soyisun
قوينى قاسساپ سويىسۇن

https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/08/blog-post_23.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=19X5kEBz9lUfHXhJM4ku32yEX71H234zk

Memet Emin

Bizde “qoyni qassap soyisun” deydighan bir eqliye söz bolup, uning menisi “her ishni shu ishning kessip ehilliri, mutixesisliri qilsun” digen menani bilduridu. Ata bowilirimizdin qalghan bu eqliye söz gerche nahayti toghra söz bolsimu, biraq bizning emili hayatimizda bezi kishiler, bu sözni bashqilarning söz erkinlikini boghush, melum kessipni monupul qilip, özning nopuzini saqlap qilish üchün qalaymiqan ishlitidighan we yaki u sözni süyi istimal qilidighan ehwallar izchil yüz birip kelmekte.

Emiliyette yalghuz qoyni emes, herqandaq haywanni qassap soyash kirek. Shu seweptin biz yashawatqan döletlerde qassaplarningmu qassapliq pirawisi bar. Meningche bu talash tartish qilidighan mohim mesile emes, bu yerde mohim bolghini, u “qassap” ning “qassap” liqining qandaq bikitilishi we kimler teripidin belgilinish mesilisidur. Yeni bir ademning “qassap” bolishi uning pishanisigha pükülgenmu? U bir adem oqighan kessipmu? U bir diplomamu yaki shughullan’ghan kessipmu? “Qassapliq”, bir ademge nisbeten özgermes nersimu? Bir adem öz turmushini qamdash üchün melum bir kessip bilen shughullansa, u adem choqum shu kessipning “qassap” pi hisaplinamdu? Bir adem özi shughullan’ghan kessipning sirtida bashqa bir kessipning “qassap” pi bolalmamdu? Mening qarishimche qassapliq hergüzmu tughma we yaki bir ademning pishanisigha pükülgen nerse emes. Her qandaq adem üzlüksiz izdinish we ügünüsh arqiliq melum kessipning "qassap" pi bolalaydu.

Amirkining 19 - qitimliq pirezidenti Rutherford Hayes mundaq digen iken, "Her bir mutixesis bir chaghlarda yingi ügen'güchi shagrit idi". 

Biz yashawatqan bügünki dunya ata miras kessipler üzliksiz yoqap kitishke yüzliniwatqan bir dunya bolup, u hergüzmu “oghrining balisi oghri, adukatning balisi adukat” bolidighan dunya emes. Nurghunlighan tereqqi qilghan gherip döletlerde ali mektepte oqush peqetla insanlarning öz özini yitildürüsh jeryani bolup, u hergüzmu bir insanning kelgüsi bir ömürlük kessipini belgüleydighan birdin bir waste emes. Amirkida ali mektepni püttürgen oqughuchilarning xizmet tipish ehwali we shughulliniwatqan kessipi toghursida ilip birilghan tekshürüsh netijisige asaslan’ghanda, ali mektepni püttürgen oqughuchilarning peqet 27% ti oqughan kessipi bilen zich munasiwetlik xizmetler bilen shughullinidiken; 30% tidin artuqi oqughan kessip bilen hich munasiwiti bolmighan bashqa kessip bilen shughullinidiken. Köpligen kishiler, yishning chongishigha egiship, özining özige bolghan tonushi üzliksiz mükemmeliship, özining qizziqishi we qabiliyitini qaytidin tonup yitip, bir we yaki bir nechche qitim kessip almashturidiken we eng axirda özi qizziqqan bir yaki bir nechche kessipte muapiqiyet qazinidiken.

Hemmimiz bilgendek hazirqi Amirka pirezidenti Donald Trump, ali mektepte ixtisad kessipide oqughan bolup, u oqush püttürgendin kiyin dadisigha egiship öy mölük tijareti bilen shughullan’ghan. Kiyin bir mezgil tilvizor riyasetchisi bolghan. 70 yashqa kirgende Amirka pirezidentlik saylimigha qatniship, siyaset bilen shughullinishqa bashlighan. Elwette men bu yerde Donald Trumpni siyasetning “qassap” pi dimekchi emesmen. Hazir hemmimiz körüwatqandek, her xil kishilerning uninggha bolghan köz qarishi her xil bolup, beziler uning siyaset bilen shughullinip baqmighanliqi we yaki siyasettin peqet xewiri yoqliqi sewebidin eslide bar bolghan xelqara weziyettiki tengpungliqni qalaymiqan qiliwetti diyishse, yene beziler del shu sewepler tüpeylidin dunya weziyitide özgürüsh peyda qiliwatidu diyishmekte. Meyli qandaq bolushtin qetti nezer uning eneniwi siyasettin periqliq bolghan bashqiche bir usul qolliniwatqanliqi hemmimizge melum. Uning aqiwiti we netijisi qandaq bolidu, waxti kelgende körimiz.

John Glenn, 1962 – yili tunji qitim Ay orbitasigha barghan Amirkaning alem uchquchisi bolup, u universitta ximiye kessipide oqughan, 53 yashqa kirgende siyasi hayatini bashlighan bolup, Ohio shitatining kingesh palatasiye millet wekili bolghan we u xizmetni 24 yil dawamlashturghan. 1998 – yili u kona kessipini qaytidin qolgha ilip, “Bayqash” namliq alem boshliqi kimiside wezipe ötigen.

Julia Child, ali mektepte tarix kessipide oqughan we oqush püttürgendin kiyin xet basquchi, axbaratchiliq qatarliq xizmetler bilen shughullan’ghan bolup, 50 yashqa kirgende tunji ashpezlik kitawini neshir qilghan we 1961 – yili dangliq ashpezler qataridin orun alghan.

Bizge melumki “qoyni qassap soyisun” digen bu eqliye sözidiki “qassap” ning esli menisi melum kessip bilen shughallan’ghuchi, yaki melum kessipning ustisi digen menani bildüridighan bolup, asasliqi bir ademning uzundin biri shughullinip kiliwatqan kessipi közde tutulghan. Eger biz bu “qassap” sözini noqul halda yenila bir ademning shughulliniwatqan kessipi bilen baghliwalsaq, bizning bu eqliye sözge bolghan chüshenchimiz bitereplimilik bolup qalghan bolidu. Tamaqni ashpez étidu, biraq tamaq ételigen ademning hemmisining ashpez bolishi natayin; hem shundaqla tamaqning temlik yaki temlik emeslikige baha bergüchilerning usta ashpez bolishimu natayin. Kiselni elwette doxtur dawalaydu, biraq doxturning qandaq doxtur ikenlikige bimarlarmu baha bireleydu. Gerche doxturgha baha birishte her xil ölchemler bolsimu, biraq doxturgha baha bergüchi choqum doxtur bolush hajetsiz.

Her bir kessipning qilipliship ketken bezi adetliri bolup, bir adem uzun muddet bir kessip bilen shughullan’ghanda, u adem yalghuz u kessipning ustisi bolup qalmastin belki shu qilipliship ketken adetler tüpeylidin, u ademning oxshimighan yingi idiyeliri cheklimige uchurishi, yingiliq yaritish idiyesi belgilik tosalghugha uchurshi, hette oxshash xataliqlarni qayta qayta sadir qilishi mümkin. Bundaq ehwal astida peqetla u kessiptiki qilipliship ketken adetlerning cheklimisige uchurmighan, u kessipning sirtidiki kishiler we yaki bu kessipke yingi kirgen kishiler u cheklimilerge tesir körsitip, uningda özgürish peyda qilalishi mümkin. “Padishahning yingi kiyimi” digen hikayini belkim köpünchimiz oqughan. Padishahning üstide kiyim yoqliqini bayqighuchi, del shu “qilip” ning cheklimisige uchurmighan kichik bala. Bizde “közge ilmighan putaq, ishtan’gha ilmishiptu” deydighan eqliye söz bar. Dimek bezide mewjut mesilini bayqash üchün, choqum “qassap” bolush hajetsiz; uningha bezide eqil we idirek yiterlik.

Hazirqi zaman ilimige asaslan’ghanda, “qassap” dimek yalghuz melum kessip bilen shughullan’ghuchi dimek bolup qalmastin, belki u shu kessipning mutixesisi (specialist, expert) dimek bolup, u melum kessip, melum tima, melum mesile üstide uzun muddet üzliksiz izden’gen, tetqitqat ilip barghan ademlerni közde tutidu. Mutixesisler gerche melum kessip we yaki melum mesile üstide chüshenche birish, yekün chiqirish imtiyazigha ige alahide bilimlik kishiler bolsimu, ular oturgha qoyghan chüshenche, ular chiqarghan yekün normalda qanuni küchke ige dep qaralghan we mutlep köp sandiki insanlar teripidin ortaq qobul qilin’ghan bolsimu, biraq ular oturgha qoyghan mesilelerning, ular chiqarghan yekünlerning her zaman mutleq toghra bolishi natayin. Hem shundaqla melum shexisning melum sahede mutixesis bolup nopuzluq bolushi bilen, bashqilarning u kessip yaki u sahediki melum mesile üstide pikir bayan qilish hoquqi yoq digenlik bolmaydu. Zamanning tereqqi qilishigha egiship, insanlarning tonushi we köz qarashliri özgüreydu. Insanlarning özi shughulliniwatqan kessipidin bashqa qizziqishliri, izdinishliri üzliksiz peyda bolap turidu. Insanlar üzliksiz ügünüsh, izdinish arqiliq burun bilmigen nersilerni bilidu;  shundaqla insanlar burun toghra dep bilgen nersiler zamanning tereqqiyatigha egiship kiyin xata bolup chiqishi mümkin. Yeni insanlarning bilgini we bilimi hergüzmu cheksiz, mutleq we özgermes nerse emes.

Axirde tekitlep ötidighinim, qoyni qassap soyisun, qassaplarning yitilip chiqishi cheklimige uchurmisun; kona qassaplarning ornini yingi yitiship chiqqan qassaplar toluqlisun. Qassaplargha yalghuz qassaplar emes, belki qassap bolmighanlarmu baha bersun. Hem shundaqla “qassap” lar bashqilarning pikir erkinlikini boghup, sorunni monupul qiliwalmisun; “qassap” bolmighanlar özilirini “qassap” chaghlap, qoyni haram qilmisum; hemme ishqa chitishiwilip sorunni qalaymiqan qilmay, izdensun we bilmigenni bilgenlerdin ügensun.

2019 – yili 8 – ayning 23 – küni New York