Bizdiki inkar qilish pisxikisi

Bizdiki inkar qilish pisxikisi

كونا يىزىق نۇسقىسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/09/blog-post_22.html

Awazliq Nusqisi
https://drive.google.com/open?id=16Cmmm0y8P1_7NBuOhEDpgtA84xtgadeg

Memet Emin

Hemmeylen’ge melum bolghandek, wetendiki lagir mesilisining oturgha chiqishi we weten bilen bolghan alaqining tosalghugha uchurshi netijiside, bizning ijtimayi taratqulirimizda misli körülmigen yingiliqlar dunyagha keldi. Xelqimiz ichide FaceBook, Twitter qatarliq ijtimayi taratqularni ishlitidighanlar hessilep köpeydi. Köpligen whatsapp gurpiliri quruldi. Xelqimiz bu ijtimayi taratqular arqiliq wetendiki weziyetlerni we xelqimizning ehwalini dunyagha anglitish bilen birge, öz könglide oylighanlirini erkin izhar qilishidighan boldi. Xelqimizge, öz ara tonishidighan, öz ara chüshinishidighan, öz ara pikir almashturidighan, hetta bir birini inkar qilidighan, haqaretleydighan pursetler hazirlandi. Manga nisbeten xelqimizning tepekkur qilish usuli we pisxika rohiy halitini etirapliq küzitidighan bir purset we sorun hazirlandi. Men bügün uzundin biri küzütüp kiliwatqan xelqimiz ichidiki inkar qilish pisxikisi toghursida azraq toxtalmaqchimen.

https://multiplesclerosis.net/living-with-ms/three-faces-of-denial/

Inkar qilish (denial) diginimiz iqrar qilish, qobul qilish bilen qarshi menadiki söz bolup, u insanlarning öz mesulyitidin qichishning eng asan usuli. Inkar qilish gerche herqandaq insanning tebiitide azdur köptur mewjut bolghan xaish bolsimu, biraq u normaldin ashsa bir xil rohiy kisellik hisaplinidu. Men küzetken ehwalgha asaslan'ghanda, bizdiki bu inkar qilish xaishi bashqilardin ighir, hem dairsi keng bolup, xelqimizning kündülük hayatigha tesir körsetkidek bir xil rohiy kisellik basquchigha yetkendek. Belkim men xatalashqandimen. Belkim men uni köptüriwetkendimen. Meyli qandaq bolushtin qetti nezer, men özüm küzetken xelqimiz ichidiki inkar qilishqa munasiwetlik bezi mesililerni we özimning u mesilelerge bolghan köz qarashlirimni yizip, wetendashlar bilen ortaqlishish qararigha keldim. Bu peqet özümning küzitishige asasen yizip chiqqan shexsi köz qarash bolup, toghra bolghan terepler bolsa toghra boyiche, toghra bolmighan terepler bolsa, uni toghurlap chüshinishinglarni ümüt qilimen.

Bizde mewjut boliwatqan inkar qilishlar:

1. Pikir we köz qarashta oxshash bolmighanlarni inkar qilish.

2. Penni ziyalilar bilen dinni ölimalar arisidiki öz ara inkar qilish

3. Islam dini asasi orunda turghan döletlerde yashwatqanlar bilen gherip döletliride yashawatqan wetendashlar arisidiki öz ara inkar qilish.

4. Islam döletliride terbiye alghan qirindashlarning gherip qimmet qarishini we gheripning insan heq hoquq teshebbusini inkar qilish.

5. Gherip döletliride terbiye alghan qirindashlarning musulmanlardiki eneniwi adet we köz qarashlarni inkar qilish

6. Eng mohimi könglimizge we sobiktip aryumizgha yaqmighanlarning hemmisini inkar qilish.

Bilishimiz kirekki, herqandaq sheyining mikro we makro qurulmisi bolidu.  Sheyilerning mikro qurulmisini küzütüsh üchün,  uni yiqindin küzütishke toghra kilidu.  Sheyilerning makro qurulminisi toghra we etirapliq küzütüsh üchün,  uninggha sirittin qarashqa toghra kilidu.  Chembirekning ichide turghan adem,  chembirek ichidiki bezi inchike nuqtilarni yaxshi we toghra küziteligen bilen,  eng köp bolghanda chembirekning peqet 145 giradus dairsini köreleydu.  Chembirekning 360 giradus dairsini toluq körüsh üchün,  chembirekning sirtigha chiqip qarashqa toghra kilidu.  Shunga chembirekning ichidikiler,  chembirek tishidikilerni,  chembirk tishidikiler chembirek ichidikilerni inkar qilishning hajiti yoq.  Chünki ular bir birini toluqlash rolini öteydu.  Sheyilerge toghra we etirapliq baha birip, toghra yekün chiqirish üchün,  ikki terepni birleshtürüsh,  yeni chembirekni hem ichidin, hem sirtidin küzütish kirek. Bashqilar pikir qilghanda,  waxtimiz bolsa,  anglap tepekkur qilip,  andin pikir qilayli.  Eger anglighidek waxtimiz bolmisa,  nime dewatqanliqni chüshenmey turup,  hisyatimizgha tayinip yekün chiqirip,  bashkilarni inkar qilmayli. 

2015 – yili Germaniyede yashaydighan Rune yeni Uyghurche ismi Yüsüpjan digen dostimiz men xizmet qiliwatqan mektepte “Uyghurlarning toy aditi” toghursida 2 saetlik ilmi dokilar bergen idi. Men uning dokilatini anglap, bir chetellikning bizning toy adetlirimizdiki nurghunlighan inchike nuqtilarning kilip chiqish sewepliri we ularning nime menasi barliqini bir birlep oturgha qoyghanliqidin heyran bolghan idim. Kiyin men nurghun izdinishler arqiliq,  uning “insanlar adetlen’gen muhittiki adetlen’gen sheyilerning insanlarda alahide diqqet qozghimaydighanliqi” bilen munasiwetlik ikenlikini bayqidim. Dimekchi bolghunum bezi adetler, bezi hadisler, bezi sheyiler, meyli u toghra bolsun yaki xata bolsun, yaxshi bolsun yaki yaman bolsun, u bizning normal hayatimizning bir qismigha aylinip ketkini üchün, u bizge alahide tuyulmaydu, u bizning alahide diqqitimizni qozghimaydu, bizmu uning mewjutliqini periq etmeymiz. Mesilen biz künde yashighan muhitta, biz tughulghandin biri mewjut bolghan melum sheyi, bizning alahide diqitimizni qozghimighan bolishi mümkin. Shu seweptin u sheyi künde közimizge chiliqip tursimu, biz uni körmeymiz. Emma künlerning biride u sheyi ushtumtut közimizdin ghayip bolsa, u bizning diqitimizni derhal tartidu. Shunga insan melum sheyini etirapliq küzetmekchi bolsa, biri uningdin ayrilip, sirittin baqmaq lazim, yene bir bashqilarning közi bilen baqmaq lazim.

Normalda birer insan melum köz qarash yaki özgiche idiyeni oturgha qoyghanda, mutleq köp qisim kishiler uninggha peqet u köz qarash we idiyening özi bilen oxshash yaki oxshimasliqigha, yaki u köz qarash yaki idiyeni yaxshi köridighan yaki yaxshi körmeydighanliqigha qarap baha biridu. Oturgha qoyulghan köz qarash we idiyeler, özi bilen oxshash bolsa, uni yaxshi körse, uni qollaydu, uninggha apirin diyiship, uni medhikeydu. Eger oturgha qoyulghan köz qarash we idiyeler öz bilen pütünley periqliq bolsa, we yaki uni peqet yaxshi körmise, u köz qarash we idiyening qandaq bolishidin qetti nezer, uni inkar qilidu. Emiliyette bolsa, u köz qarash we idiyeler u insanlar bilen oxshash bolghachqa,  uningda hichqandaq periq we yingiliq bolmighachqa, u insanlar u köz qarash we idiyelerdin özi bilmigen yingi nersilerni ügünelmeydu. Eksinche, insanlar del shu özidin periqliq bolghan köz qarash we idiyelerdin özliri bilmigen yingi nersilerni ügineleydu. Men yiqinda yazghan “munazire exlaqi we bizdiki réalliq” digen maqalida bu jehette tepsile toxtalghan idim.

Yiqinda özige Kasini dep texellus qoyghan bir qirindishimiz ilan qilghan “Timtas emes Istanbul” digen bir maqala, her xil ijtimayi taratqularda keng tarqitilghan bolup, uninggha her xil inkaslar chüshken. Beziler uni özgüche yizilghan maqale diyishken bolsa, yene beziler uni Islam dinigha qilin’ghan tohmet dep inkar qilishqan. Beziler uni xelqimiz ichide mewjut bolghan yaman illetlerni yaxshi yorutup bergen dise, yene beziler arimizdiki ayrim mesililerni büyütüp, xelqning diqitini xata yölünüshke burashqa urun’ghan dep inkar qilishqan. Bezilerni uni hetta yaman niyet bilen yazghan, xelq ichide ichki zidiyet peyda qilish üchün yazghan dep, uni inkar qilishiwatidu. Yene beziler bolsa, u maqalida oturgha qoyghan mesile omumluqqa ige bolmighan mohim mesile emes, aldimizdiki jiddi mesile lagirni taqash, aldimizdiki mohim mesile xelqimizni hörlikke chiqirish; eger bizdiki mohim mesile hel bolsa, yeni xelqimiz giriptar bolghan düshmenning mustemlikisidin ibaret yürek kisili saqaysa, qalghan ishlar özligidin hel bolup kitidu dewatidu. Toghra, lagirni taqash hazirqi jiddi mesile; aldi bilen lagirni taqap, xelqimizni azraq bolsa erkin nepes aldürshimiz kirek; biraq shuni unutmasliqimiz kirekki, xelqimiz yüzliniwatqan tehdit yalghuz lagir ichide emes; lagir Xittay hökümitining mexsitige yitishtiki bir waste; lagir hergüzmu Xittay hökümitining axirqi mexsiti emes;  shunga lagirning taqilishi bilen xelqimiz yüzlen’gen tüp mesile hel bolmay. Toghra, biz mustemlikiliktin qutulsaq, nurghun ishlirimizde özgürüsh bolidu, biraq hemme ishimiz özligidin hel bolup ketmeydu.

Yürek kisili hazir xelqarada birinji nomurluq qatil dep atalghan kisellik bolup,  u heqiqeten aldin dawalash kirek bolghan hayat mamat bilen munasiwetlik igir kisellik.  Biraq hazirqi zaman tibbii ilimining eng ali ghayisi,  yalghuz kiselni dawalash bolmastin,  belki kiselning aldini ilish.  Kiselning aldini ilish,  tarixtin biri kisel dawalashtek itiwargha ilinmay kelgen mesile bolup,  hazir tereqqi qilghan döletlerde uning mohimliqi tibbii alimlarning alahide diqqitini tartmaqta. Tereqqi qilghan döletlerde kisellikning aldini ilish üchün köplep meblex salmaqta. Bizchu,  kisel bolup amal bolmighanda,  andin dawalashning koyida. Kisel bolup, salametlikimizni yoqatqanda, andin salametlikning neqeder mohimliqini tonup yitimiz,  likin u kisel qandaq peyda bolghan,  nime seweptin peyda bolghan digenni bek oylap ketmeymiz.  Shu seweptin biz yeken xandanliqi meghlup bolghandin kiyin,  hetta u meghlup bolushtin burunqi dewirdin bashlap yürek kisilige giriptar bolushqa bashliduq,  we undin kiyin biz  bu yürek kisilige qayta qayta giriptar bolup kelduq.  Gerche ariliqta u yürek kisilimizni dawalashqa tirishchanliq körsetken bolsaqmu, hem qisqa muddetlik azraq yaxshilinish bolghan bolsimu, biraq dawalash yenila ünüm bermidi. Shuning bilen bir waqitta, bizning yürek kisilimiz yildin yilgha ighirliship ketti.  Chünki biz uning sewepliri jehette bek köp oylashmiduq; birsi qopup, biz nime üchün yürek kisilige giriptar bolawirimiz, uning sewebi zadi nime dep oylap, bezi seweplerni oturgha qoysa, bezilirimiz qopup, sen nime üchünni qoyup,  ewel ma yurek kisilini dawalashni oylashqin, yürek kisilimiz saqaysa u özligidin hel bolidu yaki uni kiyin oylishiwalimiz dep, pikir qilghan kishini inkar qilsaq, yene bezilirimiz u digen kichik mesile, bizning yürek kisilimiz bilen nime alaqisi bar dep u pikirlerni inkar qilishtuq.  Shu seweptin bizning yürek kisilimizning sewebini oylashqa pursitimiz bolmidi.  Chünki biz yürek kisilining taq seweptin emes, nurghun chong kichik seweplerning ortaq tesiridin peyda bolidighanliqini unche bilip ketmeyittuq. Chünki biz yürek kisilidin qutulup bolalmay,  peqet uni dawalitishningla koyida iduq.  Kiselning sewebi hel bolmisa,  u kiselni dawalap saqayitqandin kiyin,  uninggha yene qayta giriptar bolidighanliqni xiyalimizghimu keltürmeyittuq.  

Shunga qirindashlar yürek kisilini dawalashning mohimliqini tekitligende,  beziler uning sewebi toghursida izdense,  u toghursida pikir qilisa, uni aldirap inkar qilmayli.  Chünki yürek kisili bir qitim dawalap saqaytilghan bilen,  tel töküs saqiyip kitidighan kisel emes.  U yene qayta qayta qozghilidu. Pikir we köz qarashtiki periq tüpeylidin bir birimizni inkar qilmayli; chünki biz binaning aldidin binagha küzetkinimizde, binaning keynide we binaning ichide nime bar, uni küzetkilimu adem lazim. Biz yüzimizdiki qarini peqet eynek yaki bashqilarning yardim arqiliq bayqaymiz. Aldirap gheripni inkar qilishning ornigha gheriptiki tereqqiyatqa köz yügürtüp baqayli, we ularning yiqinqi 100 – 200 yildin buyanqi tereqqiyatining, musulmanlar we özimizning burunqi qudiretlik dewirlirimizni yoqutup, hazirqi ehwalgha chüshüp qilishning sewepliri üstide oylinip baqayli; sewenlikni yalghuz bashqilardin izdimey, özimiz nede ketküzüp qoyduq dep oylap baqayli. Bizdiki hemme yaman illetlerni, yalghuz özimizning musteqqil döwlitimiz bolmighanliqtinla izdimey, musteqqil döletlerdiki bolupmu musulman döletlerdiki her xil mesililergimu köz yügürtüp baqayli. Eger bashqilarning pikir we köz qarishigha qoshulmisaq, özimizning heqliq ikenlikini ispatlash üchün, millitimizning nime oylaydighanliqi toghursida bir tekshürüsh ilip barmay turup,  özimizni aldirap pütün milletning wekili qatarigha qoyup, xelqimiz undaq qaraydu, millitimiz mundaq oylaydu dimeyli. Bashqilargha diktatur teleppuzida buyruq biridighan ishni tiximu qilmayli. Oturgha qoyulghan köz qarash we idiyelerge , oxshimighan köz qarishimiz bolsa, uni shexiske qaritip emes, oturgha qoyulghan köz qarash we pikirge qaritip oturgha qoyayli. Chünki hichkim ewliya emes; hichkim hemmini bilgüchi emes. Shexislerning kim bolushidin qetti nezer, shexsi choqunush qilmayli, chünki xatalashmaydighan insan yoq.

2019 - yili 9 - ayning 22 - küni