Munazire exlaqi we bizdiki réalliq

Munazire exlaqi we bizdiki réalliq

كونا يىزىق نۇسقىسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/09/blog-post_13.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=1nIjs1mtfnW4tmR1CGUyk40VIThfcQrtO

Memet Emin

Öz ara munazire qilish insanlarning tarixtin biri dawam qilip kiliwatqan normal adetlirining biri bolup, u gerche adalet dewir sürgen jemiyette normal dawam qilghan bolsimu, biraq diktarturluq jemiyette her xil cheklimilirige uchurap kelgen. Bolupmu insanlar sinipqa ayrilghan, ajizlarning küchlüklerge, kichiklerning chonglargha, ayallarning erlerge, kembighellerning baylargha, puxralarning hakimiyet üstidikilerge mutleq boy sunush telep qilin’ghan jemiyette, “munazire qilish” yaki “gep talishish” insanlarning eneniwi exlaq pezilitige uyghun kelmeydighan adepsizlik qilmish dep qarilip, insanlarning öz köz qarishini oturgha qoyushigha her xil cheklimiler qoyulghan; insanlar arisidiki öz ara munazirler saghlam tereqqi qilishtin mehrum qalghan.

Démokiratik tüzümning dunyagha kilishi, qanun tüzümning tediriji  mukemmelishishi we saghlam ijira qilinishigha egiship, insanlarning öz ara barewerlikke bolghan tonushi we telepliri üzlüksiz iship barghan; insanlar köngül  bölidighan her xil mesililer üstide öz ara munazire qilishqa sorun hazirlan’ghan. Uninggha egiship, öz ara munazirning saghlam ilip birilishi we munazire jeryanida pikir ixtilapi tüpeylidin kilip chiqish ihtimali bolghan zidiyet we toqunushlarning aldini ilish üchün, insanlar munazire jeryanida öz ara boy sunush kirek bolghan exlaqi ölchemler oturgha qoyulghan.

Undaqta “munazire exlaqi” ning ölchimi nimilerdin ibaret? Men munazire exlaqining nime ikenliki toghursida toxtulushtin burun aldi bilen exlaq toghursida azraq toxtulup ötmekchimen. Exlaq diginimiz  insanlarning söz herkiti we qilmishining toghra yaki xataliqini, yaxshi  yaki yamanliqini, heq yaki naheqliqini, alijanap yaki peslikini ölcheydighan taraza bolup, uninggha oxshimighan jemiyet we oxshimighan dewirde birilgen terip we ölchemler periqliq. Mesilen Amirka fedéral ali sotning burunqi sotchisi Potter Stewart exlaq toghursida mundaq digen iken, “Exlaq dimek, insanlarning nime qilish hoquqining barliqi bilen nime qilishning toghra ikenlikining periqini bilish dimektur”. Amirkiliq meshhur tijaretchi we saxawetchi Henri Kravis mundaq digen iken, "Eger sende semimilik bolmisa, sende hichnime bolmaydu. Sen uni pulgha sitip alalmaysen. Sen dunyadiki barliq bayliqqa irish, emma eger sen exlaqi yoq bir insan bolsang, sende hichnime bolmaydu"

Insanlarning exlaqining qandaq bolushi, her bir insan’gha, her bir ailige we u insan yashighan jemiyetke nisbeten nahayti  mohim bolup, unigha insanlarning a'ile terbiyesi, qimmet qarishi, itiqati, semimiyetliki, raschilliqi, uniwirsal sapasi, tashqi mohit we ularning ijtimayi kechürmishi qatarliq her xil amillar tesir körsitidu.

Exlaq pezilet toghursida izdinish we uninggha toghra ölchem bikitishke qolayliq yaritish üchün, exlaqni töwendikidek türlerge ayrish mümkin: Shexsi exlaq, Ijtimayi exlaq, Diniy exlaq, Kespi exlaq, Tijaret exlaqi, Munazire exlaqi, Tenqit exlaqi. Men töwende asasliqi munazire exlaqi we bizdiki riyalliq toghursida öz köz qarashlirimni oturgha qoyimen.

Munazire exlaqi

Munazire exlaqi bolsa insanlarning oxshimighan köz qarashliri  we pikirlirini oturgha qoyushta boy sunush zörür bolghan exlaqi ölchémi bolup, u insanlar arisidiki pikir we köz qarash periqi tüpeylidin kilip chiqish ihtimali bolghan zidiyet we toqunushlarning aldini ilishta nahayti mohim rol oynaydu. Munazire exlaqining eng nigizlik yiri her birimiz öz söz heqqimiz we erkinlikimizni tekitliginimizde, bashqilarningmu bizge oxshash söz heqqi we erkinliki barliqini untup qalmay, bashqilarni zorluq bilen boy sundurush emes, belki söz bilen qail qilish kireklikini, eger qarshi terep qail bolmisa, her ikki terep öz pikirini saqlap qilishqa heqliq ikenlikini tonup yitish, itirap qilish we uninggha birdek itaet qilishtur. Munazire exlaqining asasi we kapaliti bolsa, insanlarning heq hoquqta barawer bolishi, qanunning adaletlik ijira qilinishi we demokiratiyening kapaletke ige bolishidur. Öz ara barawerlik bolmighan mohitta  munazire exlaqi we munazirining adil bolishidin söz ichish mümkin emes.

Köz qarash (opinion) diginimiz insanlarning melum sheyi, melum hadise we melum weqege bolghan küzütishi, izdinisi, tonushi we chüshenchisige asasen oturgha qoyghan yeküni bolup, u her bir insanning köchürmishlirige, tejirbe sawaqlirigha, bilim sapasigha, dunya qarishigha we itiqadigha qarap periqliq bolidu. Köz qarash, pakittin tüp periqliq bolup, u normalda mutleq toghra we yaki mutleq xata bolmaydu. U peqetla melum shexisning melum sheyi, melum hadise we yaki melum weqelikke bolghan tonishi we chüshenchisige wekilliq qilidu. Shu seweptin oxshimighan kishilerning oxshay sheyi, oxshash hadise we yaki oxshash weqelikke bolghan köz qarishi oxshash bolmaydu. Mesilen oxshash bir almini 5 ke parchilap, uni 5 adem yigen bolsa, beziler u almini bek tatliqken diyishi mümkin, yene beziler bolsa u almini unche tatliq emesken diyishi mümkin. Bundaq ehwalda, biz hichkimni xata dep eyipliyelmeymiz. U almini bek tatliqken digenler belkim burun u almidek tatliq almini yep baqmighan bolishi mümkin. U almini unche tatliq emesken digenler belkim burun uningdin tatliq almini yep baqqan bolishi mümkin. U peqet her bir shexisning ötmüshtiki kechümishlirige baghliq. Shunga her ikki terep öz pikirini saqlap qilishqa heqliq. Choqum mining toghra, sining xata dep, qarshi terepni inkar qilish toghra emes.

Pakit (fact), ispatlanghan we insanlar teripidin ortaq qobul qilinghan heqiqet bolup, u munazire telep qilmaydu, zaman we orunning cheklimisige uchurmaydu, hemme insan qaysi nuqtidin qarishidin qetti nezer, irishken xulase oxshash bolidu; toghra bolmisa xata bolidu, xata bolmisa toghra bolidu. Shunga normalda pakit toghursida öz ara köp talash tartish bolmaydu. Mesilen 10 qewetlik bir bina, her qandaq ademge nisbeten oxshashla 10 qewet; 5 kilomitirliq musape, herqandaq ademge nisbeten oxshashla 5 kilomitir; 60 kilogiram ighirliqtiki tömür, her qandaq ademge nisbeten oxshashla 60 kilogiram tömür; bularning hemmisi pakit bolup, ular hemme ademge nisbeten oxshash.

Shuni tekitlep ötüshke toghra kiliduki, bezide köz qarash dep talash tartish qilishqan bezi qarashlar zamanning ötüshige, ilim pen we texnikining tereqiyatigha, insanlarning kainatqa bolghan chüshenchisining iship birishigha egiship, uning heqiqet ikenliki ispatlansa we mutleq köp sandiki kishiler teripidin qobul qilinsa, u pakitqa aylinidu. Mesilen, insanlarning yer sharining sheklige bolghan tonushi yiterlik bolmighan dewirlerde, beziler yer sharini yumulaq dep qarighan bolsa, yene beziler yer sharini tüz dep qarighan we shu seweptin yer sharining sheklining qandaqliqi toghursida nahayti uzun bir zaman munazire bolghan. Astironomiye ilimining tereqqi qilishigha egiship, yer sharining yumulaq ikenliki ispatlan’ghan we uni mutleq köp sandiki insanlar heqiqet qatarida qobul qilghan; netijide yer sharining yumulaq ikenliki eslidiki köz qarashtin pakitqa aylan’ghan.

Eger biz tarixqa nezer salidighan bolsaq, tarixta yüz bergen nurghun toqunushlarning, insanlarning pikir we köz qarashtiki periq tüpeylidin kilip chiqqanliqini körüwalalaymiz. Uzun zamanliq toqunushlardin kiyin, insanlar, munazire jeryanidiki pikir we köz qarash periqi sewebidin kilip chiqish ihtimali bolghan toqunushlardin saqlinish üchün, özlirining belgülük qaide yosunlargha boysunishi kireklikini tonup yetken; shuning bilen bara bara munazire exlaqi shekillen’gen.

Undaqta insanlar munazire qilghanda nime üchün toqunush peyda bolidu? Uning sewepliri nimilerdin ibaret?

Insanlarning oxshimigha pikir we köz qarashlirini erkin oturgha qoyup, öz ara munazire qilishining asasi, insanlarning öz oy pikirlirini erkin ipadilesh heqqining kapaletke ige bolushidur. Diktaturluq höküm sürgen jemiyette, insanlar arisidiki munasiwet mutleq boysundurush we mutleq boysunush bolup, undaq jemiyette bir xil awaz, bir xil idiye hökümiran orunda turghan. Mutleq köp sandiki kishilerning öz könglide oylighanlirini izhar qilish pursiti bolmighachqa, öz ara munazire qilish we u munazire bilen munasiwetlik toqunush köp emes, yaki toqunush bolsimu asasen hökümiran siniplar arisidila cheklen’gen. Insanlarning öz könglidikini erkin ipadilesh pursiti bolghanda, andin munazire bolidu, munazire bolghanda andin pikir, köz qarashtiki periq we ixtilap oturgha chiqidu. Yeni insanlar arisidiki pikir, köz qarashlarning periqliq bolishi we yaki pikir ixtilapining oturgha chiqishi, erkinlik bolghan démokiratik bir jemiyettiki normal hadise.

Insanlarning her xil hadise, weqelik we sheyilerge bolghan küzütüshi, izdinishi, chüshinishi we tonushi periqliq bolghachqa, ulargha nisbeten chiqirilidighan yekünmu oxshash bolmaydu. Shu seweptin insanlar arisida pikir, köz qarash periqi we ixtilap peyda bolidu. Yeni insanlar arisidiki pikir ixtilapining asasliq sewebi insanlarning köz qarashtiki oxshimssliq we pikirdiki periqtur. Elwette insanlar bezide  köz qarash bilen pakitni arlashturup, yaki köz qarashni pakit ornigha qoyup, özlirini heqliq körsitishke we bashqilarni bisishqa urnidu. Bezide hetta insanlarning pakitqa qarita xata chüshenchisi tüpeylidin bihude talash tartish qilip, öz ara toqunush peyda bolushqa sewep bolidu.

Pikir we köz qarashtiki ortaqliq, insanlarni bir yerge toplaydu; dost we ijtimayi munasiwet chembirikini hasil qilidu. Pikir we köz qarashtiki ortaqliqqa, ortaq nishan we ortaq ghaye qoshulup, teshkilat we siyasi partiyelerni barliqqa keltüridu. Pikir we köz qarashtiki birlik, insanlarning itipaqliqini we öz ara hemkarliqini shekillendürüp, ish ünimini yuquri kötiridu. Biraq del shu pikir we köz qarashtiki oxshashliq sewebidin, xataliqmu qayta qayta sadir bolishi, köp yingiliq we tüp özgürüsh asan dunyagha kelmesliki we yaki yingiliq we özgürüsh asta bolishi mümkin.

Pikir we köz qarashtiki periq, bezide insanlarning yalghuz qilishigha sewep bolsimu, öz ara hemkarliqqa tesir yetküzüp, ish ünimige tosalghu bolsimu, hetta insanlar arisida toqunush peyda qilsimu, biraq u insanlarning hadise, weqelik we sheyilerni oxshimighan nuqtidin küzütishige, ulargha bolghan tonishi we chüshenchisining tiximu etirapliq we toluq bolishigha, yüzlen’gen mesilini oxshimighan usulda tepekkur qilishqa türtke bolidu. Oxshash xataliqning qayta qayta sadir bolushtin saqlinishqa sewep bolishi mümkin. Oxshimighan we yaki yingi ideyelerning dunyagha kilishige sharahit hazirlishi mümkin. Shuni untup qalmasliqimiz kirekli, yingiliq we özgürüsh normalda pikir we köz qarashta, bashqilar bilen pütünley oxshash bolghanlar ichidin emes, belki pikir we köz qarashta bashqilardin periqliq bolghanlar, alahide we özgüche tepekkur qilidighanlar ichide dunyagha kilidu. Özgürüsh dimek, burun mewjut bolghanlardin periqliq dimek. Yingiliq dimek, konisi bilen oxshimaydu dimek. Periq, özgürüsh we yingliqning nigizi; periq bolmisa, özgürüsh we yingiliq bolmaydu. Shunga periqni cheklesh, periqni inkar qilish dimek; özgürüshni we yingiliqni qobul qilmasliq yaki uni cheklesh, inkar dimektur.

Biz, puxralarning, bolupmu xelqimizning erkin pikir qilish hoquqi cheklen’gen, hemme jehette merkezning, partiyening telimati boyiche ish körüsh telep qilin’ghan, mustemlike we diktatur bir hakimiyetning hökümiranliqi astida yashighan we terbilen’gen bolghachqa, biz öz köz qarashlirimizni erkin ipadileshtin we saghlam munazire qilishtin mehrum qalghan. Shu seweptin bizde saghlam munazire qilishqa we munazire exlaqigha bolghan chüshenche iniq emes. Biz he disek özimizning heq hoquqi we erkinlikini noqul halda tekitlep, bashqilarning bizge oxshash heq hoquqi we erkinlikining barliqini nezerdin saqit qilimiz. Öz köz qarashlirimizni bashqilargha mejburi tangimiz yaki bashqilarning oxshimighan pikir we köz qarishini inkar qilimiz. Eger bashqilar qobul qilmisa, uni shexsi alimiz; hetta uninggha öchmenlik bilen qaraymiz. Biz meyli heqliq bolayli yaki heqsiz bolayli, biz oturgha qoyghan pikir teklipler meyli toghra bolsun we yaki xata bolsun, biz öz köz qarashlirimizni qandaq we qaysi xil usul bilen oturgha qoysaq, uning eng mu'apiq bolidighanliqini we eng yaxshi ünüm biridighanliqini unche bilip ketmeymiz. Biz diktaturluq hakimiyet we tüzülmidin shikayet qilimiz, biraq özimiz bilip bilmey bashqilargha diktaturluq qilimiz. Biz munazire qilghanda,  pakit bilen köz qarashni asan arlashturup qoyimiz, yaki köz qarashni pakit ornida ishlitimiz. Pakitqa his  tuyghimizni qitiwala'imiz we asanla munazire boluwatqan timidin chetnep, burunqi munasiwetsiz ishlarni munazirige sörep kirimiz.

Adette, biz melum pikir we köz qarashni oturgha qoyghinimizda, eger bashqilarning qollishigha irishsek, könglimiz rahet tipishi mümkin; özimizning toghurliqigha ispat tapqandek bolimiz. Bu köpünche insanlarda bolidighan normal ehwal bolup, uning gerche öz özimizdin qanaet qilishimizgha we sirdash tipishimizgha paydisi bolsimu, biraq biz bilen oxshash pikir we köz qarashtiki kishiler, bizning keng dairde tepekkur qilishimizgha we öz köz qarishimizni tiximu etirapliq qilishimizgha köp yardem birelmeydu. Eksinche, oxshimighan pikir we köz qarashlar, bizning mesilelerni oxshimighan nuqtidin chiqish qilip tepekkur qilishimizgha türtke bolishi mümkin.

Undin bashqa biz melum pikir we köz qarashni oturgha qoyghinimizda, eger bashqilar uningha qarshi chiqsa we yaki birsi biz bilen pütünley periqliq pikir we köz qarashni oturgha qoysa, u bizning ghururimizgha tigishi we biz uni özimizge ilishimiz mümkin. Eger biz özimizni tutiwilip soghaqqanliq bilen, “nime üchün bashqilarning pikir we köz qarishi mendin periqliq?” dep oylap baqsaq, belkim özimizning tepekkur qilishimizdiki bezi yitersizliklerni periq itelishimiz we shuning bilen eslidiki tepekur qilish usulimizda özgürüsh peyda qilalishimiz mümkin. Netijide, bizning melum mesilige bolghan köz qarishimiz tiximu kengiyishi mümkin. Epsus, biz riyalliqta, bizge oxshimaydighan pikir qilghanlarni, aldirap “itipaqliqni buzghuchi”, “pitne pasat tarqatquchi” qatarigha kirgüzüp, ularni eyipleymiz we chetke qaqimiz. “Bashqilarmu az tola bir nerse oylap, bu periqliq pikir we köz qarashni oturgha qoyghandu” dep oylap baqmaymiz. Dalay Lama mundaq digen iken, “Sen sözliseng, peqet bilidighiningni tekrarlaysen, biraq sen bashqilarni anglisang, bilmigenni bliwalisen”. Dimek, bashqilarning oxshimighan pikir we köz qarashini anglap qoyush, ziyanliq ish emes.

Biz chong bolghan mohitta, yalghuz tebi'é pen emes, ijtimayi pen da'irsidiki nurghun soallarning hemmisining ölchemlik jawabi bar bolup, soralghan her qandaq so'algha, bashqilar teyyarlighan we biz yadqa iliwalghan ölchemlik jawap telep qilin’ghini üchün, bizde ölük yadlash ehwali ighir, musteqqil tepekkur qilish kem; pakit bilen köz qarash arisidiki periq iniq emes. Mesilen Tarix kitaplirida oturgha qoyulghan mezmunlarning hemmisi pakit bolishi natayin. Biz bilimizki, tarix, melum weqelik yüz bergendin kiyin bashqilar teripidin xatirlen'gen matiryal bolup,  uning ichide gerche bezi pakitlar bolsimu, biraq tarixning köp qismi, tarixchining shu weqelikning yüz birish sewepliri toghursidiki chüshenjisi we köz qarishidin ibaret. Tarixi kitaplarda oturgha qoyulghan weqelik yüz bergen waqit, orun, weqelikke munasiwetlik shexisler pakit bolghandin bashqa nurghun mezmunlar, yazghuchining eyni waqittiki weqelikke bolghan küzütishi, izdinishi, chüshenchisi asasida  yizip chiqqan xulase we yekündin ibaret. Shu seweptin oxshimighan tarixchi yizip chiqqan tarixta periq bolidu we tarix dawamliq qayta yizilidu.

Yighinchaqlap eyitqanda, saghlam bir jemiyette, hem pikir we köz qarashtiki ortaqliq, hem pikir we köz qarashtiki periq teng mewjut bolup turushi kirek. Pikir ortaqliqini heddidin ziyade teshebbus qilip, pikirdiki periqni chetke qiqish yaki uni inkar qilish normal emes. Pikir we köz qarashtiki periq bek ighir bolup, pikir we köz qarashta birlik we ortaqliq bolmasliqmu toghra emes. Mesile bizning pikir we köz qarashtiki periqqe qandaq muamili qilishimizda; bizning pikir we köz qarashtiki periq tüpeylidin kilip chiqish ihtimali bolghan toqunushlardin qandaq saqlinishimiz we uni qandaq hel qilishimizda. Eger biz munazire jeryanida, munazire exlaqigha boy sunup, özimizning söz erkinlikini tekitligende, bashqilarningmu bizge oxshash söz erkinlikining barliqini tonup yetsek we uninggha hörmet qilsaq, köz qarash periqi we pikir ixtilapi tüpeylidin kilip chiqqan toqunushlardin ünümlik saqlinalaymiz. U chaghda bizning pikir we köz qarashtiki periqler, bizning ishlirimizni saghlam tereqqi qidurushta, hem shundaqla ishlirimizda özgürüsh we yingiliq yaritishta ijabi rol oynadighan herketlendürgüch küchke aylinishi mümkin.

2019 - yili 9 - ayning 12 - küni