<<Shang Jün
Shu>> (商君书) yeni Shangning Padishah Qollanmisi digen kitap
miladiyedin burunqi 3- esirde yizilghan kitap bolup, buningdin 2300 yil ilgiri
yizilghan bu kitap uzun zaman puxralardin cheklinip kelgen. Bu kitapta oturgha
qoyulghan xelqni konturul qilishning 5 xil usuli, tarixtin buyan Xittaydiki
padishahlargha we yaki hakimiyet yürgüzgenlerge alahide yitekchilik rol oynap
kelgen.
Bu kitap hazirgha qeder üch
xil tilgha, yeni 1928-yili In’giliz tiligha, 1970-yili Yapunchigha, 1981-yili
Firansuzchigha terjime qilin’ghan. Nahayti epsus, mining bilishimche bu kitap
hazirgha qeder Uyghur tiligha terjime qilinmighan.
Mining qarishimche bizning bu
kitapta oturgha qoyulghan mezmunlar bilen tonushup chiqishimiz, Xittay
hakimitining xarektirini we ularning siyaset tüzesh mitotini toghura bilishte
alahide ehmiyetke ike. Shu seweptin, men bu kitapta oturgha qoyghan “xelqni
konturul qilishning 5 xil usuli” ning asasi mezmuni qisqartip terjime qilip,
oqurmenlerge sundum.
Esli kitap qedimqi Xittay
tili bilen yizilghan bolup, uning toluq tékisti we hazirqi zaman Xittay
tilidiki chüshendürishini töwendiki ulanmidin köreleysiz.
Xelqni konturul qilishning
birinji usuli: ajiz arqiliq küchlikni yoq qilish, eski arqiliq yaxshini yoq
qilish
“制民”之手段一: 以弱去强，以奸驭良
Bir döwlet küchlük bilen
küchlükni yoqatqanda ajizlaydu, ajiz bilen küchlükni yoqatquchi küchlinidu.
Hökümet eger küchlük xelq
bilen küchlük küchni yoqatqanda, qip qalghini yenila küchlük xelq bolup, ularni
bashqurush qiyin bolidu, netijide hakimiyet ajizliship kitidu. Hökümet eger
ajiz xelq bilen küchlük küchlerni yoqatqanda, qip qalghini ajiz xelq bolup,
ularni bashqurush köp asan bolidu, netijide hakimiyet küchlinidu. Yeni xelq
küchlen'gende hakimiyet ajizlishidu, xelq ajizlashqanda hakimiyet küchlinidu.
Yerlik emeldarlar
padishahning emirini bija keltürmey yaki merkizi hökümetning buyriqigha boy
sunmay, qanun’gha xilap ish qilghanda, ularni chiqishturghan ortaqlirini
mukapatlap, ularning ornining yuqiri töwen bolishi, mal mülikining az köp
bolishidin qetti nezer, chiqishturghanlargha qanun’gha xilapliq qilghan
emeldarlarning emilini birish. Shundaq bolghanda padishahqa sadiq emeldar
yitishtürgili we hakimiyetni mustekkemligili bolidu.
Yaxshi (exlaqliq, adaletlik)
kishiler bilen xelqni konturul qilghanda, hakimiyet weyran bolidu. Eski
(lükchek, zalim, pes, chakina) kishiler bilen xelqni konturul qilghanda,
hakimiyet küchlinidu.
Eger yaxshi (exlaqliq,
adaletlik) kishiler bilen xelqni konturul qilghanda, eski, lükchek we zalimlar
yoqaydu; xelq, yaxshi, exlaqliq,
adaletlik kishilerge yiqinliship, padishahtin yiraqlishidu; emeldarlargha boy
sunmaydu, hakimiyet üstidin shikayet qilidu; netijide hakimiyet ajizlishidu we
weyran bolidu.
Eger eski (lükchek, zalim,
pes, chakina) kishilerni berpa qilip, ularning qoli bilen xelqni konturul
qilghanda, xelq padishagha yiqinlishidu, padishahning adalitige teshna bolidu;
padishahqa derdini anglitip, padishahning özlirige ige chiqishini ümüt qilidu;
tichliq perpa qilghuchi padishahni himaye qilidu, netijide hakimiyet
küchlinidu.
Xelqni konturul qilishning
ikkinji usuli: birla din yaki birlikke kelgen itiqad berpa qilish kirek
“制民”之手段二：“壹教”
Birla din yaki birlikke
kelgen itiqad berpa qilish yeni xelqni bir tututash terbiyelesh yaki xelqni
idiye jehette eng yuquri derijide birlikke kelturüsh kirek.
Hökümet, xelqning bilimlik
bolushi, munazire qilishni bilishi, eqilliq bolushi, semimi bolushi, pak
bolushi, köngel ichishni bilishi, exlaqliq bolushi, öz ara itipaqlishishi,
adaletlik we heqqani bolushi, inawetlik bolushi, hörmetlik bolushi
qatarliqlargha asasen ularni mukapatlashni yaki ulargha yuquri mensep birishni
qattiq cheklesh.
Padishah (hökümet) ning
emirini we yaki buyriqini tenqit qilishqa we yaki padishahqa (hökümetke)
özining musteqqil köz qarishini oturgha qoyushqa yol qoymasliq kirek.
Küchlük ademlerni weyran
qilish, eqilliq ademni meghlup qilish kirek. Teqdirlinish we yaki emelge
irishish üchün, peqet we peqetla padishah üchün urush qilish kirek. Padishah
üchün yer tirish, padishah üchün urush qilishtin bashqa barliq exlaq peziletni
teqdirlesh we yaki emel birishning ölchimi qilmasliq kirek.
Eger xelq munazire qilishni,
bilim igelleshni, soda qilishni, qol hünerwenlikni yaxshi körse, yer tirimaydu,
urush qilmaydu, netijide bundaq döwlet uzun'ghan barmay weyran bolidu.
Eger döwlette birer mesile
körülse, bilim igisi qanun tüzümni eyipleydu, tijaretchi pursetni ghenimet
bilidu, qol hünerwen hakimiyetke boy sunmaydu, netijide döwlet meghlup bolidu.
Eger hemme xelq munazire
qilidighan, bilim igeleshni yaxshi koridighan bolsa, yer tiridighan'gha adem
qalmaydu, döwlet uzun'gha barmay weyran bolidu, shunga undaq insanlar
jinayetchilerdur.
Eger ming adem ichide bir
adem munazire qilishqa amraq, bilim igelleshni yaxshi köridighan, soda sitiqta
usta bolsa, qalghan insanlar dixanchiliq qilishtin, urush qilishtin qichip,
hemme adem bilim igelleshke, soda qilishqa intilidu.
Eger döwlette senetchiler,
artislar bolsa, ular oyun qoysa, dixanlar yer tirighanda, eskerler urush
qilghan'da diqitini özi qiliwatqan ishlargha yighalmaydu.
Shunga munazire qilishni,
bilim ilishni, oyun senet qoyushni cheklep, idiyeni birlikke keltürüsh kirek.
Xelqni konturul qilishning
üchinji usuli: shexsining mal mülkini musadire qilish, shexsi mal mülik we eqli
bayliq bolmighan jemiyet yaritish
“制民”之手段三：剥夺个人资本，造成一个无恒产、无恒心的社会
Döwlet bashqurghanda, eger
bayni kembighel qilip, kembighelni bay qilsa, hakimiyet mustekkem bolidu.
Shunga xelqning mal mülkini musadire qilish kirek.
Yalghuz xelqning mal mülkini
musadire qilip qalmastin, belki ularning desmayisini we qaytidin bay bolush
iqtidarinimu yoq qilish kirek. Peqet shundaq qilghanda, mesile andin toluq hel
bolidu.
Nutuq sözligüchining
desmayisi uning sözlesh qabiliyiti, peylesopning desamayisi uning idiyesi,
baturning desmayisini uning jasareti, qol hünerwenning desmayisi uning ikki
qoli, sodigerning desmayisi uning eqli.
Qushni köndürimen diseng,
uning qanitini kisiwitishing kirek.
Xelq peqet döwletke tayinip
yashiyalaydighan bolghanda, andin gep anglaydighan bolidu.
Xelqni konturul qilishning
tötinji usuli: xelqni pes, kembighel we ajiz tutush
“制民”之手段四：辱民、贫民、弱民
Insanlar pes bolghanda
hoquqni chong bilidighan bolidu; insan ajiz bolghanda hoquqqa hörmet qilidighan
bolidu. Hökümiran sinipning salayeti, hoquqi we ularning mukapatining jelip
qilish küchini saqlap qilish üchün, xelqni choqum pes, töwen, ajiz we kembighel
tutush kirek. Xelq kembighel bolghanda, ige bolghan'gha shükiri qilidighan
bolidu. Döwlet jazalash arqiliq xelqni bashqurghanda, xelq sadaqetmenlik bilen
ishleydu. Döwlet mukapatlash arqiliq xelqni urushqa chaqirghanda, xelq ölüshtin
koruqmaydighan bolidu.
Insanning shexsi hörmiti we
abroyi bolghanda, hoquqni chong bilmeydu, emeldarlarni közge ilmaydighan
bolidu.
Insan bay bolghanda,
mukapatni chong bilmeydu, mukapat birish arqiliq ularni jelip qilghili
bolmaydu.
Döwlet xelqni bashqurghanda,
jazalash arqiliq ularning ornini töwenlitish kirek, shundaq bolghanda ular
urush bolghanda jinini pida qilishqa razi bolidu.
Dixanda ishinche ashliq
bolsa, yer tirishqa xosh yaqmaydighan bolup qalidu. Sodiger bay bolsa, turmushi
bayashat bolidu, oyun tamashshagha birilidu. Shunga dixanning ishinche
ashliqini tartiwilip, ularni yil boyi qosaq toyghushning ghimigha chüshürüsh
kirek. Sodigerning qolidiki artuq bayliqini tartiwilip, ularni sodida payda
alalmaydigha halgha chüshürüp qoyush kirek.
Jazani ighirlashturup,
mukapatni töwenlietkende, padishah xelqni yaxshi körgenlik bolidu, andin xelq
padishah üchün jinini pida qilidu. Eger mukapatni ashurup, jazani
yenggilletkende, padishah xelqni söymigenlik bolidu, xelq padishah üchün jinini
pida qilishni xalimaydu.
Jazalash, küch peyda qilidu;
küch, küchlinishni peyda qilidu; küchlinish, hoquqni peyda qilidu; hoquq,
shukur qilishni (qanaetni) peyda qilidu. Shunga shükür qilish (qanaet) jazalashtin
kilip chiqidu.
Xelq yaxshi körmeydighan
siyasetni tüzep chiqqanda, xelq ajizlaydu; xelq yaxshi köridigha siyasetni
tüzüp chiqqanda, xelq küchlinidu. Xelq ajizlashqanda, hakimiyet küchlinidu,
xelq küchlen'gende, hakimiyet ajizlishidu.
Xelqni konturul qilishning
beshinji usuli: urush qilish, öltürüsh
“制民”之手段五：杀力
Yuqarqi 4 xil usul ünümlük
bolmighanda, urush qilish, öltürüsh usulini qollinish kirek.
"Küchluk xelq"
jemiyetning ösmisi, parazit kurti bolup, ular peyda bolghan haman, ularni yoq
qilish kirek.
Döwlet kembighel
bolghanda, urush qilish kirek, shuning bilen döwlet ichidiki zeher (tehdit)
düshmen terepke aqidu, döwlet ichide parazit kurt bolmisa, hakimiyet
küchlinidu.
Döwlet küchlinip, urush
qilmighanda, zeher (tehdit) döwlet ichide qalidu, parazit qurtlar peyda bolidu,
netijide hakimiyet weyran bolidu.
Döwlet küchlen'gende choqum
urush qilish kirek, shuning bilen zeher (tehdit) düshmen döwletke aqidu,
netijide döwlet ichide parazit qurt peyda bolmaydu, hakimiyet küchlinidu. Yeni
urush bolghanda, küchlen'gen xelqni düshmen bilen urushqa silish arqiliq,
ularning küchini ajizlashturghili bolidu, shuning bilen hakimiyet küchlük
xelqtin ibaret u "parazit qurtlar" din qutulup, özini saqlap
qalaylaydu.
Küch yitildürüp, küchni
yoqatmighan hakimiyet, özini weyran qilidighan hakimiyet hisaplinidu. Bundaq
hakimiyet choqum meghlup bolidu.
Küch yitildürüp, küchni
yoqitalaydighan hakimiyet, düshmenni weyran qilidighan hakimiyet hisaplinidu.
Bundaq hakimiyet choqum küchlinidu.
Urush qilish, öltürüsh digenlik,
urush qilish arqiliq ichki zidiyetni hel qilish, döwlet ichidiki küchlik xelqni
yoqutush, shuning bilen birge zeher (tehdit) ni siritiqa chiqirip, ichki küchni
siritqa kengeytish, ichki zidiyetni tashqi zidiyetke aylandurush, bashqa
ziminni özige qoshiwilishni közde tutidu.
Xittaychidin qisqartip
terjime qilip yizip chiqquchi: Memet Emin
No comments:
Post a Comment