Guman rastinla imanni qachuramdu?

Guman rastinla imanni qachuramdu?

كونا يىزىق نۇسقىسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/03/blog-post_31.html
Awazliq nusqisini

Memet Emin

Bezilerning xewri bolghandek men yiqinda guman qilish we gumanxorluq kisili toghursida bir maqala yazghan we Pidailar ikiranida bu heqte bir liksiye sözligen idim. Men yiqinda youtube qanilida körgen bir video, meni bu jehette tiximu choqur oylandurup qoydi.

Maqalining ulanmisi:

http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/02/guman-qilish-we-gumanxorluq-kisili.html

Liksiyening ulanmisi

https://youtu.be/I_DZ3yqctMg

Youtube qanilidiki u videoning ulanmisi

https://youtu.be/2OZiV7vrR5k

U videoda chashqanlarning insanlar qurup qoyghan tozaqqa chüshüsh jeryanini kamiragha ilin’ghan bolup, gerche insan qollan’ghan usul nahayti addi bolsimu, biraq chashqanlarning kallisi melum nuqtidin eyitqanda bek addi bolghachqa, insanlarning hili mikirlirini tesewur qilalmighachqa we yaki uningdin hich guman qilimighachqa, qirindashlirining insanlar qurup qoyghan tozaqqa chüshkenlikini öz közi bilen körüsh turup, oxshash qiltaqqa chüshüsh jeryani kameragha ilin’ghan. Gerche chashqanning guman qilishigha hichkim cheklime qoymighan bolsimu, biraq Allah chashqanlargha insanlargha bergen eqil parasetni bermigenliki üchün, insanlarning özige tozaq qurishidin hich guman qilmighan. Men bu videoni körgendin kiyin, bizning hazirqi halgha chüshüp qilishimizning belgülük seweplirini körgendek boldum, we shu seweptin guman toghursidiki bu timini qaytidin toluqlap yizish qararigha keldim.

Bizde “guman imanni qachuridu” deydighan ata sözi bar. Hem dinimizda guman qilishning nahayti ighir gunah ikenliki alahide tekitlen’gen. Men bu yerde bundaq bir timini soal sheklide oturgha qoyushimdin sewep, hergüzmu guman qilishning ighir gunah ikenlikini inkar qilish emes, belki özüm yashighan we özüm bilgen ehwallargha asasen, guman qilishni zadi qandaq chüshensek, uni tiximu toghra chüshen’gen bolimiz digen toghursida öz köz qarashlirimni oturgha qoyup ötmekchimen.

1949 - yili rayunda üstünlikni igellep weziyetni konturul qilghuchi küchler, Exmetjan Qasim qatarliq eyni waqittiki dölet erbablirimizning ayrupilan weqeside qaza qilghanliqini ilan qildi, biraq köp sanda kishiler gerche qolida iniq delil ispati bolmisimu, ulaning aprupilan weqeside ölgenlikige guman bilen qarashti. Meningche buningliq bilen biz u weqedin guman qilghanlarning imanini kachti diyelmeymiz.

2001 – yili Amirkida yüz bergen 11 – sintebir weqesini Amirka hökümiti köpligen delil ispatlar bilen Elqayda teripidin peyda qilghan terorluq weqe dep ilan qilghan bolsimu, biraq yene köpligen kishiler bolupmu musulman döletliridiki kishiler uni bashqilarning oynighan oyni dep guman qilishti. Buningdimu biz u guman qilghan kishiler imanini yoqatti dep yekün chiqiralmaymiz

Hemmimiz bilgendek saqchi yaki raziwitchiklarning mutleq köp sandiki jinayet dilosini iniqlap, jinayet jawapkarini jazalashning deslepki qedimi, bir yaki bir nechche jinayet gumandari toghursida tekshürüsh ilip birishtin bashlinidu. Saqchilar dilo turghuzghanda, bir yaki bir nechche insanni jinayet gumandari qilip turghuzush dimek, tixi delil ispati yoq dimek; eger delil ispat bolsa u bir yaki bir nechche insan jinayet gumandari emes, belki jinayetchi süpitide qolgha ilinishi mümkin. Saqchilarning jinayet gumandari turghuzushtiki mexset, hergüzmu pitne passat peyda qilish we yaki guman’gha tayinip yekün chiqirip, bashqilarni naheq jazalash emes, belki tekshürüsh ilip birish arqiliq, bir tereptin jinayet dilosini iniqlap, jinayet ötküzgüchige heq etken jazani birish bolsa, yene bir tereptin jinayet gumandarini aqlap, uni gumandin saqit qilishtur. Saqchilarning dilo ishlishide jinayet gumandari turghuzush, musulman döletlirini öz ichige alghan hemme döletlerde mewjut. Ejiba ularmu delil ispatsiz bashqilarni jinayet gumandari digen qalpaqni keydürgenlik sewebidin, imanini yoq qilarmu?

Men yuqarqi bu misallarni oturgha qoysam, belkim beziler biz dewatqan guman qilish bu emes diyishi mümkin. Shu seweptin, guman imanni qachuridu dep qara qoyuq höküm chiqirishtin burun, aldi bilen guman qilishning menisige, guman qilghan konkirit ehwalgha,  guman qilishning mexset mudduasi we gumanning aqiwitige qarishimiz kirek.

Undaqta guman qilish digen sözning hazirqi zaman puxra tilimizdiki menisi nime?

Guman qilish diginimiz ishenmeslik, jezmenleshtürelmeslik, köngelde soal tughulush, eqlidin ötmeslik, tigige yitelmeslik, ihtiyatchan bolush, alahide diqqet qilish, bashqilar dewatqan sözni yalghan dep qarash, bashqilarni semimi emes dep qarash, bashqilarni yoshurun yaki oghurluqche yaman we qanunsiz ish qildi, jinayet ötküzdi dep qarash digendeklerdin ibaret. Biz köpünche halda guman qilishni delil ispatsiz guman qilish dep ishlitimiz. Emiliyette guman dimek delil ispat yoq dimek. Eger delil ispat bolsa, u guman bolmaydu.

Guman diginimiz, iniq delil ispati yoq ehwal astida, insanlarning birinji sizimigha asasen oturgha qoyghan perez, qiyas we köz qarashtur. Guman hergüzmu pitne passat bilen barawer emes. Guman qilish dimek hergüzmu noqul halda bashqilargha qarisigha bohtan chaplap, bashqilarni haqaret qilish digenlik emes. Guman qilish dimek, mesilining tigige yitelmeslik, chüshenmeslik dimek; u bezide tiximu chongqurlap tekshürüsh ilip birishning bashlinishi we herketlendürgüch küchidur. Gumanning 100% toghra bolushi natayin bolghinigha oxshash, gumanning hemmisining 100% xata bolushimu natayin.

Ilmi tetqitqatta aldi bilen melum hadislerning yüz birish ehwaligha nisbeten, melum perez we qiyas oturgha qoyilidu. U perez yaki qiyas otturgha qoyulghanda, tixi hichqandaq delil ispat bolmighachqa, biz uni bir xil qiyas, perez yaki guman dep qaraymiz. Undin kiyin her xil wastilerni qollunup, tejirbe ilip birish arqiliq, deslepte oturgha qoyghan u qiyas, perez we gumanlarning toghra ikenlikini ispatlaymiz yaki uni xatagha chirip, uni inkar qilimiz.

Siyasi we weziyet toghursida mulahize ilip baridighanlarmu, özlirining eqil parasitige we burun ügen’gen bilimlirige tayinip, kelgüsi xelqara siyaset, xelqara weziyet we yaki melum shexislerning kelgüsi qilmishi toghursida mulahize ilip birip, özlirining köz qarashlirini oturgha qoyishidu. Bu jeryanda  gerche ötmüshte yüz bergen bezi pakitlar oturgha qoyulghan bolsimu, biraq kelgüz toghursida chiqirilghan yekenler asasen shu mualahze ilip barghuchilarning qiyas, texmin we gumanigha asasen logikiliq tepekkur qilish arqiliq chiqirlidu.

Undin bashqa kündilik turmushimizdimu biz guman qilishtin mutleq xali bolalmaymiz. Mesilen, biz kechte sirittin öyge qaytip kilip, chiraqni yandurghinimizda, eger chiraq yanmisa, belkim biz lampushka köyüp ketken bolishi mümkin, bixeterlik simi köyüp ketken bolishi mümkin digendek gumanlarni qilimiz, we shu guman’gha asasen tekshürüp ilip birip, chiraqning yiqilmasliq mesilisining sewebini iniqlash we uni hel qilish üchün herket qilimiz.

Qosqimiz aghrip qalsa, könglimiz iliship, qusup yandursaq, aldi bilen yigen tamaqtin guman qilimiz. Qoyghan nersimizni tapalmisaq, birlirining uni alghanliqidin we yaki bashqa yerge yötkiwetkenlikidin guman qilimiz. Bir nersimizni yoqutup qoysaq, özimizning uni chüshürüp qoyghanliqidin yaki birsining uni oghurliwalghanliqidin guman qilimiz. Axirda belkim shu gumanlirimizning biresi toghra bolup chiqishi mümkin, yaki hemmisi xata bolup chiqishimu mümkin.

Eger birsi yigili bolmaydighan bir nersini ekilip, bu tamaq dep bizge berse, uni maqul dep yiyish emes, belki uningdin guman qilish, hergüz xata emes. Shunga melum nuqtidin eyitqanda, guman qilish, insan’gha xas eqil paraset we musteqqil tepekkur yürgüzüshning simowuli. Guman qilishni qara qoyuq cheklesh, melum nuqtidin eyitqanda, insanlarni musteqqil tepekkur qilmaydighan, bashqilar nime dise shuninggha ishinidighan halgha chüshürüp qoyidu. Bashqiche qilip eyitqanda eqil ishletmey, musteqqil teppekkur qilmay, hemme nersige we hemme ademge qara qoyuq ishinish, melum nuqtidin eyitqanda, nadanliq we dötlikning alamiti.

Nurghun yillar ilgiri mundaq bir hikayini oqughunum isimde. Bir idarining bir taziliq ishchisi bolup, gerche uning eqli ajizliq kisili bolsimu, biraq özige texsim bolghan xizmetni nahayti estayil qilidiken; hetta herqandaq waqitta bashqilarning ishi chiqip qalsa, u ikkilenmey ularning ishlirinimu estayil tamamlaydiken; bashqilar purserperslik qilsimu, ishqa kiyin kilip baldur qaytip ketsimu, hich bir zaman özini bashqilar bilen silishturmaydiken; özi toxtimay idaridiki barliq ishxanilarni tazlap turidiken; hich bir zaman nale shikayet qilmaydiken; bashqilardin özini bozek qiliwatqidu dep guman qilmaydiken. Shu seweptin nurghun yil idarining emgek nemunchisi bolup bahaliniptu. Uningdin tesirlen’gen idare rehbiri, u kishige alahide köngül bolup, idare pul chiqirip, uning eqli ajizliq kisilini dawalitiptu. Shuningdin itiwaren, u kishi asta asta özini bashqilar bilen silishturidighan boptu; özi qilishqa tigishlik xizmettin artuqini qilmaydighan boptu; bashqilar uninggha “ishim chiqip qaldi, mining ornumgha tazliq qiliwet” dise, bara bara ulardin özini bozek qiliwatidu dep guman qilidighan boptu.

Elwette, men bu yerde guman qilishni toghra dep, uni medilimekchi, we bashqilarni guman qilishqa righbetlendürmekchi emesmen. Biraq biz yashawatqan bu dunya hergüzmu semimiyetlik we raschilliq bilen tolghan, adil we ghayiwi dunya bolmastin, belki kazzapliq we aldamchiliq mewjut bolghan, adaletsizlik bar bir dunya bolghachqa, her bir insan bashqilarning heq hoquqigha we shexsiyitige hörmet qilish bilen birge, öz ishigha puxta bolup, öz heq hoquqini qoghdash we bashqilarning aldam xaltisigha chüshüp ketmeslik üchün tirishchanliq körsütüsh, segek bolush, ihtiyat qilish zörür dep qaraymen.

Eng mohimi, biz shexsi adawitimiz sewebidin hisyatimizgha tayinip, bashqilardin qalaymiqan guman qilip, ularning keynidin pitni passat terimasliqimiz kirek. Hem shundaqla bashqilar nime dise, uninggha ishinip, özimizning heq hoquqini ziyan’gha uchurtishtin, bashqilarning tozaqigha chüshüshtin saqlinishimiz kirek. Allah bizge ata qilghan eqil parasitimizni jahida ishlitishimiz,  musteqqil tepekkur qilishimiz, öz özimizge, özimiz qilghan gep söz we ish herketlerge mesul bolishimiz kirek. Qisqisi guman qilish bilen ishinish arisidiki tengpungliqni yaxshi saqlap, guman qilishni, yishilmigen sirlarni yishishning, tigige yetmigen ishlarning tigige yitishning herketlendürgüch küchige aylandurishimiz kirek. Biz peqet shundaq qilghinimizda, andin xelqimizni nadanliqtin qutulduralaymiz. Biz peqet shundaq qilghinimizda andin özimizning heq hoquqimizni qoghdiyalaydighan bolimiz. Bolmisa men bashta tilgha alghan videodiki chashqanlardek, insanlarning tozaqigha chüshüp kitishimiz, bashqilar sizzip qoyghan chembirek ichidila yashishimiz mümkin.

2019 – yili 3 – ayning 31 – küni 

Qoshumche: Guman qilish bilen ishinish arisidiki munasiwet

Yuqarqi girafikte körsitilgendek, eger yalghuz ishinish bolup, peqet guman qilish bolmighanda, bixestelik kilip chiqishi, asanla bashqilarning aldam xaltisigha chüshüp, biwude ziyan tartishimiz mümkin. Eger yalghuz guman qilish bolup, peqet ishinish bolmighanda, gumanxorluq ewje ilip, kishiler arisidiki munasiwetke ighir tesir yitishi we oylimighan yaman aqiwetler kilip chiqishi mümkin. Kündülik hayatimizda, guman qilish bilen ishinish arisida muapiq bir tengpungluq bolishi bek mohimdur. (eskertish: bu digenlik hergüzmu guman qilish bilen ishinish ong tanasip bolidu, ishinish qanche köp bolsa, guman qilishmu shunche köp bolidu digenlik emes)