Guman qilish we gumanxorluq kisili
Memet Emin
“Guman imani qachiridu” – Uyghur xelq maqal temsilliri.
Yuqarqi maqal temsildin shuni
köriwilishqa boliduki tilimizdiki “Guman” sözi asasen selbi menada qollunup kilin’gen.
Tilimizda guman qilish bilen oxshash menadiki sözlerdin yene "shübhe, shek, shek
keltürüsh, ishenmeslik" qatarliq sözler bolup, ularning hemmisimu asasen selbi
menada qollunulup kelgen. Selbi menadiki guman qilishni In’gilizchida “suspect”
deydighan bolup, uningdin bashqa “doubt” deydighan bir söz bar. U sözni
tilimizda gerche oxshashla guman qilish dep terjime qilghan bolsimu, biraq u
köpünche ehwalda ijabi menada ishlitilidu. Yeni “suspect” sözi, bir
nersining rasliqidin, bir ademning yaxshi we gunasiz ikenlikidin guman qilishqa
ishlitilse, “doubt” sözi, bir nersining yalghanliqidin, bir ademning
eski we jinayetchi ikenlikidin guman qilishqa ishlitilidu.
Emiliyette eger biz guman qilishni
muapiq qollansaq, uningmu belgülük ijabi roli bar. In’gilizchide “curious” digen biz söz bolup, uni tilimizda gerche “qizziqish, heyran
bolush, hewes qilish” dep terjime qilghan bolsimu, biraq uning yene bir menisi del
shu ijabi “guman qilish” bolup, u bizning tigige yitelmigen bezi ishlar
toghursida musteqqil tepekkur qilishimizgha, izdinishimizge türtke bolidu. Logikiliq
asasi bolghan bezi guman, insanlarning sezgürlikini yuquri kötireshte belgülük
rol oynaydu.
Hichqandaq asasi bolmighan biwude guman, insanlar arisidiki öz ara
ishenchini buzup, zidiyet peyda qilidu, itipaqsizliq we bölünishni keltürüp
chiqiridu. Shunga eng mohimi, bashqilardin asassiz gumanlanmasliqimiz,
shundaqla guman’gha tayinip yekün chiqarmasliqimiz, andin u yekün’ge asasen
bashqilargha bohtan chaplimasliqimiz we haqaret qilmasliqimiz kirek. Mana bu, guman qilishning eng ejellik yiri bolup, u hazir bizde waba kisilige oxshash
tiz tarqawatidu.
Nimis yazghuchi Kurt Götz ependi mundaq digen iken, "Hessetxor hichnimini bilmeydu, köp
guman qilidu, hemmidin qorqaydu"
Bizde “oghri gumanxor kiler” deydighan ata sözi bar bolup, adette ichi tar,
hessetxor, yalghan gepni köp qilidighan, bashqilarni köp aldighan, bashqilardin köp aldan'ghan, dunyagha yaman közi bilen qaraydighan selbi, kazzap kishiler, bashqilardin
asan guman qilidu. Aq köngül, keng qosaq, yalghan sözlimeydighan, ezeldin bashqilarni aldap baqmighan, bashqilar teripidin aldinip baqmighan, dunyagha yaxshi közi bilen
qaraydighan semmi we ijabi kishiler, bashqilardin asan guman qilmaydu.
Amirkiliq dangliq ixtizadshunas we Forbes Jornilini berpa qilghuchi Forbes ependi mundaq digen iken,
"Eng yaxshisi az tola aldan, biraq hergüzmu menggü gumanliniwerme"
Nurghun yillar ilgiri, men Ürumchidiki bir tonushumdin kütmigen bir elxet
tapshurup aldim. Men gerche u tonushumning manga elxet yizishini peqet kütmigen
bolsammu, biraq men u elxettin artuq gumanlinip olturmay, derhal u elxetni
ichip, kompiyuturumgha virus yuqturup, kompiyuturumni buzup qoyghan idim.
Shuningdin kiyin bezi jezmenleshtürelmigen elxetlerdin guman qilidighan we uni aldirap achmaydighan bolghan idim. Uningdin bir
nechche yil ötkendin kiyin, men tonimaydighan bir nechche kishi, manga xet
yizip, mining ulargha virus yollap, ularning kompiyuturini buzup qoyghanliqimni
eytip, mining qayta qayta chüshendürishimge qarimay, özlirige virus ewetken kishining
choqum men ikenlikide ching turup, mini shundaq bolmighur tillar bilen
haqaretlep ketken idi. Bular peqet guman qilmasliq yaki pütünley ishinish bilen
pütünley guman qilip, peqet ishenmeslikning tipik misalliri bolup, her ikki xil
ehwalda manga nisbeten kütulmigen köngelsizlikler peyda bolghan idi.
Kütulmigen köngelsizliklerdin saqlinish üchün, herqandaq ehwalda guman
qilish bilen ishinishni yaxshi tengpunglashturush bek mohim. Yalghuz ishinish
bolup, peqet guman qilish bolmighanda, bixestelik kilip chiqishi, asanla bashqilarning
aldam xaltisigha chüshüp, biwude ziyan tartishimiz mümkin. Eger yalghuz
gumanlinish bolup, peqet ishinish bolmighanda, kishiler arisidiki munasiwetke
ighir tesir yitishi we oylimighan yaman aqiwetler kilip chiqishi mümkin.
Gumanxorluq kisili (Paranoid Personality
Disorder)
Men töwende bashqilardin asassiz guman qilish, asasliq kisellik
alametliridin biri bolghan gumanxorluq kisili toghursida azraq toxtulup
ötmekchimen. Men toxtalmaqchi bolghan bu gumanxorluq kisilini In’gilizchide
“jahil xarektirlik adimilik buzulush kisili” (Paranoid Personality Disorder) dep ataydighan bolup, men uni
qisqartip gumanxorluq kisili dep atidim.
Gumanxorluq kisili diginimiz insanlarning
adimilikide ighir derijide buzulush peyda bolghan bir xil pisxikiliq
binormalliq bolup, bu kiselge giriptar bolghan insanlar dawamliq bashqilardin
guman qilidu. Bu kiselge giriptar bolghan kishiler, bashqilarni tehditlik,
satqin, xain we ziyanliq dep qaraydu. Bu kiselge giriptar bolghanlar, adette
özliride shundaq kisellik yaki binormalliq barliqini itirap qilmaydu. Ular
bashqilargha asanliqche ishenmeydu, ular özlirining oy xiyallirini aldirap
bashqilargha dimeydu; öyide hetta hemrayidin gumanlinip, hemrayining piyigha
chüshidu; heddidin ziyade kündeshlik qilidu. Her zaman bashqilarning özige
munasiwetlik uchurlardin paydilinip, özige ziyankeshlik qilishidin endishe
qilidu. Bek sezgür bolidu, kichik ishlarnimu untup qalmaydu. Xarektiri jahil; bashqilar
bilen gep talishishqa amraq; adawet saqlaydu; asanla achchiqlinidu we
bashqilargha hujum qilidu; dawamliq bashqilargha bohtan chaplaydu we bashqilarni
haqaretleydu.
Insanlarning bu kiselge giriptar bolushining sewebi tixi iniq emes bolup, u insanlarning
baliliq we balaghetke yitish dewride duch kelgen her xil rohiy we jisman zexme
bilen munasiwetlik bolishi mümkin. Köpünche ehwalda, yalghuz yashashni
xalaydighan, bashqilar bilen asan chiqishalmaydighan yaki bashqilar bilen munasiwiti
nachar bolghan, asan jiddilishidighan, ügünishi nachar bolghan, sezgür, ghelite
ishlarni oylaydighan, ghelite geplerni qilidighan balilarning, bu kiselge asan giriptar
bolidighanliqi melum.
Baliliq dewride saghlam bolghan ishench tuyghusi berpa qilalmighan insanlar, bu kiselge asan giriptar bolidu. Baligha nisbeten dunyada eng ishenchilik insalar ana, dada, aka, uka, acha singil we chong ana chong dadilar bolup, eger u insanlar bala ösüp yitilish jeryanida baligha yalghan söz qilghan bolsa, mexsetlik yaki mexsetsiz, bilip yaki bilmesliktin uni aldap qoyghan bolsa, u balining saghlam ishench tuyghusini berpa qilishigha tesir yetküzidu. Eger bu xil ehwal qayta qayta tekrarlansa we yaki balida ighir rohiy we jismani zexme keltürüp chiqarghan bolsa, bundaq bala kelgüside aldirap bashqilargha ishenmeydighan yaki dawamliq bashqilardin guman qilidighan bolidu.
Dawalash jehette, gerche bu
kiselge nisbeten ünümlük dawalash usuli mewjut bolsimu, biraq bu kiselge
giriptar bolghanlar, pisxika doxturlirigha asanliqche ishenmigenliki yeni doxturning
dawalishidinmu guman qilip, dawalashqa toluq maslashmaydighan bolghachqa, dawalash
ünimi ighir derijide tesirge uchuraydu. Shu seweptin bu kiselge giriptar
bolghan köpünche kishiler, bir ömür bu kiselning tesiride yashaydu.
2019 – yili 2 – ayning 28 –
küni, New York
No comments:
Post a Comment