Ziyali we siyasiyon toghursida köz qarashlirim

Ziyali we siyasiyon toghursida köz qarashlirim
زىيالى ۋە سىياسىيون توغۇرسىدا كۆز قاراشلىرىم

https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/11/blog-post.html

Memet Emin

Bizde “Alim bolghuche adem bol” digen ata sözi bar. Bundaq digenlik yalghuz adem bolsang, alim bolmisangmu bolidu digenlik emes. Bu digenlik alim bol, hem shundaq adem bolushnimu unutma digenlik. Alim digenlik peqet köp nerse bilidu digenlik, eger u shu bilgen bilimini toghura orun’gha ishletmise, u alim emes belkim zalim bolishi, we xelqqe bala apet ilip kilishi mümkin.

Rosiyelik dangliq yazghuchi, shair Visariyon Beliniski mundaq digen iken: Ziyali, shair, esker, adukat bolmaq yaxshidur, biraq adem bolmasliq xatadur

Bir milletning tereqqi qilishi, ronaq tipishi we bu dunyada qanche uzun put tirep turalishi ulardin chiqqan alim we ziyalilarning az köpliki bilen zich munasiwetlik. Aranla 15 miliyun nopusi bar Yehudilarning dunyagha küchlük tesir körsitelishining muhim seweplirining biri ularning alim we bilim ademlirining nahayti köp bolghanliqidindur. Yiterlik alim we bilim ademliri bolmighan, yaki alim, ziyalilirini tonimighan, ularni itirap qilmighan, ularni hörmet qilmighan millet hergüz ronaq tapalmaydu, hetta bashqilargha biqinda bolishi mümkin.

Ziyali heqiqetenmu bir milletning asasi küchi, yol bashchisi, meniwi oziqi we ümüdidur. Undaqta ziyali digen nime? Uning siyasiyon bilen periqi nime? Men töwende özemning bu jehettiki köz qarashlirimni oturgha qoyup ötmekchimen.

Ziyali (scholar) diginimiz melum kessip boyiche ali mektep yaki uningdin yuquri terbiye alghan we shu kessip boyiche üsliksiz izdiniwatqan bilim ademliri.

Ziyalilarni, ularning bilim dahirsige, bilimining chongqurliqigha, ilmi positsiyesige, we ularning bitereplimikige qarap töwendikidek bir nechche türge ayrish mükin.

1. Ziyali (scholar): ali mektep yaki uningdin yuquri terbiye körgen herqandaq bilim ademliri; u köpünche halda unwirsal bir uqum.

2. Biqinda ziyali (affiliated scholar): melum organ, melum partiye, melum guruh, melum teshkilat we özi tewe bolghan dahirler üchün xizmet qilidighan bilim ademliri;

3. Musteqqil ziyali (independent scholar): hichqandaq gurpa, hichqandaq partiye, hichqandaq teshkilat we idilogiyening tesirge uchurmay, bitereplimilik bilen musteqqil meshghulat ilip baridighan bilim ademliri.

4. Mutixesis (profession): melum kessipte chongqurlap bilim alghan, we shu kessipte üzlüksiz terbilinip belgilik nopuzgha ige bolghanlar;

5. Alim (scientist): melum kessipte chongqurlap bilim alghan we shu kessip boyiche mexsus tetqitqat ilip birip, belgülük yingiliq we netije yaratqanlar;

Siyasiyon (politician) diginimiz melum gurpa, melum teshebbus we melum bir idilogiye üchün xizmet qilidighan, we shu jehettiki mexsetke yitish üchün bashqilarni seperwer qilidighan we ulargha yol körsitip, bashlamchiliq, lidirliq rol oynaydighan kishiler.

Shuni tekitlep ötüshke erziduki, siyasiyon bilen siyasi penler boyiche ali bilim alghan yeni siyasetni tetqiq qilidighan siyasetshunas tüptin periqliq bolup, siyasetshunas diginimiz ixtizadshunas, tarixshunas, matimatika alimi, ximiye alimi digenlerge oxshash mexsus siyasi penler boyiche tetqitqat ilip baridighan bilim ademi yaki alim. 

Siyasetshunaslarning hemmisi layaqetlik bir siyasiyon bolalishi natayin. Oxshashla siyasiyonlarmu siyasetshunas bolalishi natayin.

Ziyali bilen siyasiyon arisidiki eng chong periq ziyali pakit (fact) ni asas qilsa, siyasiyon itiqad (faith) ni asas qilidu. Yenimu iniq qilip eyitqanda ziyali pakitqa asasen sözleydu, pakitqa asasen meshghulat ilip baridu we omumliq üchün xizmet qilidu. Siyasiyon bolsa pakittin bekrek özi ishen'gen, özi itiqat qilghan qimmet qarash we idilogiye boyiche özi wekilliq qilghan gurpa we yaki teshkilatning tüp menpetini chiqish qilip sözleydu, we shu mexsetke yitish üchün meshghulat ilip baridu.

Layaqetlik bir ziyali her zaman kespi exlaqqa hörmet qilip, meshghulat ilip barghanda hisiyatqa birilmey pakitqa hörmet qilishi,  bitereplikni saqlap, heqiqetni we adeletni qoghdishi kirek.

Layaqetlik bir siyasiyon her zaman özi wekillik qilghan idiye we gurpining menpetige uyghun bolghan pakitlardin ünümlük paydilinip, özi wekilliq qilghan gurpining menpetige uyghun bolmighan we yaki uninggha ziyanliq bolghan pakitlardin ustiliq bilen atlap ötüp, putun küchi we zihni bilen özi wekilliq qilghan gurpa we idiye üchün xizmet qilishi kirek.

Layaqetlik bir siyasiyon özi wekilliq qilghan gurpa we yaki partiyening ichki we tashqi ehwalini puxta bilgendin bashqa, bashqilarni chaqiriq qilish (influence) jehette alahide qabiliyetke ige bolushi, xelqni bir yerge topliyalishi, ularni öz ara itipaqlashturalishi, ularni toghra yolgha bashliyalishi kirek.

Kespi exlaq boyiche meshghulat ilip baridighan öz kessipide köpligen muapiqiyet qazan’ghan bir ziyalining yaxshi bir siyasiyon bolalishi natayin. Ziyali dimek peqet öz kespige qadir dimek, u hergizmu hemme ishqa qadir dimek emes. Ziyali dimek hemme ishta pakitqa hörmet qilidu, heqaniyetni köreleydu we uni qoghdaydu dimek. Ziyali dimek melum bir kessipte ilghar we özgiche idiyege wekilliq qilidu, xelqqe ölge bolidu we öz kessipide bashqilargha yitekchilik qilalaydu dimek.

Bir milletke xizmet qilishning nurghun yolliri bar. Dawagha akitip awaz qoshush, dawani akitip qollash dimek choqum bir teshkilatqa eza bolush yaki u teshkilatta hoquq tutush dimek emes. Altunni zeger soqsun digendek, her kessipni shu jehette artuqchiliqi we alahidiliki bolghan kessip ehli qilghini tüzük. Bizde “külelmiseng hijayma” deydighan ata sözi bar.  Siyasetnimu siyaset oyniyalaydighan ademler oynighini tüzük.

Milletke xizmet qilish üchün choqum melum teshkilat we yaki melum partiyege eza bolush zörür emes. Bolupmu hazirqidek teshkilatlar arisidiki köz qarash we pikir periqi künsayin ighirliship, teshkilatlar arisidiki zidiyet keskinlishiwatqan we bir birini eyiplewatqan mezgilde, ziyalilar üstige chüshken eng mohim wezipe milletning omumi menpetini aldinqi orun'gha qoyup, özining musteqqilliqini saqlap, pakitqa hörmet qilghan asasta, bitereplimilik pozitsiye bilen teshkilatlar arisida kilishtürgüchilik rol oynash, milletning universal sapisini yuquri kötürush üchün xizmet qilish, kespi bilim alahidilikidin ünümluk paydilinip teshkilatlar ortaq paydilinidighan teklip pikirlerni köpchilikke sunush we teshkilatlarni qimmetlik pakitlar bilen teminlesh qatarliqlardin ibaret.

Herqandaq bir ziyali jumlidin herqandaq bir insan melum bir teshkilatqa tewe bolghanda, choqum özi tewe bolghan teshkilatqa sadiq bolup, uning tüp menpeti üchün xizmet qilishqa toghura kilidu. Netijide bitereplimilikni saqlap qalalmaydu, we özi tewe bolghan teshkilat ichide yüz bergen xataliqlargha toghura höküm chiqiralmasliqi mümkin.

Hazirqidek bu xil ehwal astida közge körün’gen shexis we yaki teshkilatlar arisida yüz bergen mesililerge teshkilat sirtidin qaraydighan, birer terepke ighip ketmigen halda yüz bergen xataliqlar üstidin toghura yekun chiqirip, teshkilatlarni öz ara kilishtürüp, ularni öz ara hemkarlishishqa ündeydighan musteqqil jamet erbablirining we ziyalilarning mewjut bolushi tiximu zörür.

Amirkida hichqandaq partiye we siyasi gurpilargha tewe bolmighan, hökümetning emes belki döwletning xirajiti bilen öz kespi boyiche tetqitqat ilip birip, hakimiyet üstidiki partiyening menpeti üchün emes belki Amirkining döwlet menpeti üchün tewisye we tekliplerni biridighan her sahediki ziyalilar, mutixesisler we alimlar bar bolup, ular peqetla pakitni asas qilip öz kespi boyiche tetqitqatlarni ilip baridu, biraq siyasetke arilashmaydu, siyaset bilen shughullan'ghuchilar bolsa ularning tetqitqat netijiliridiki özige paydiliq tereplirini tallap ilip, Amirkining döwlet menpeti üchün xizmet qilduridu.

Hemmimizge ayan bolghinidek hazirqi Amirka pirezidenti Amirkida eng köp bölünüsh peyda qilghan pirezidenlerning biri. Hazirgha qeder uni qollaydighanlar bilen uningha qarshi turidighanlar arisidiki zidiyet yenila peseygini yoq. Meyli pirezidentni qollaydighanlar bolsun, we yaki unigha qarshi turidighanlar bolsun, köpünche kishilerning mexset muddasi Amirkining tüp menpetini qoghdash bolup, ular arisidiki periq qandaq qilghanda Amirkining tüp menpetini tiximu yaxshi qoghdighili bolidu digen mesilige bolghan köz qarash we usul jehettiki periqtin kilip chiqqan. Pirezidentni qollighuchilarning uni  qollishidiki asasi sewep pirezident yürgüziwatqan siyasetning Amirkaning tüp menpetige uyghun ikenlikige ishen'genlikidur. Pirezidentke qarishi turidighanlarning uningha qarshi turushtiki asasi sewep pirezident yürgiziwatqan siyasetning Amirkining tüp menpetige ziyan ekilishidin endishe qilishidur. Ularning ortaq bir nuqtisi bar bolup, u bolsimu qandaq qilip Amirkining tüp menpetini qoghdashtur.

Bizning teshkilatlirimiz arisida gerche bezi periq we zidiyetler bolsimu, biraq ishinimenki teshkilatlar arisida yenila ortaq bir nuqta bar, u bolsimu bizning milli menpetimiz. Shu seweptin bizde periqliq siyaset tutqan periqliq teshkilatlar bolghandin sirit, ortaq mexsetke yitish üchün ortaq xizmet qilidighan musteqqil ziyalilarning bolishimu nahayti mohim.

Biz meyli ziyali bolayli, meyli siyasiyon bolayli we yaki adettiki puxra bolayli, eng muhimi öz ara chüshünüsh we öz ara hörmet qilish bekla mohimdur. Sewenlikni bashqilardin izdep, öz ara eyiplesh bilen hichqandaq ish hel bolmaydu. 

Ailide texir qilmaq söygidur, bashqilargha texir qilmaq hörmettur, özige texir qilmaq öz özige ishenmektur, Allagha texir qilmaq itiqadtur.

2018 - yili 6 - ayning 20 - küni New York

Toghura we xata

Toghura we xata

Memet Emin

Toghura we xata bolsa aq we qara, kündüz we kiche, yaxshi we yaman, ong we tetür, issiq we soghuq digenlerge oxshash öz ara qarmu qarshi menidiki söz bolup, ularni bezide ikki qutupluq sözler dep atashqimu bolidu. Ikki qutup digen söz tilgha ilin'ghanda derhalla  ikki qutup arisidiki boshluq isimizge kilidu.  Riyalliqta nurghun nersiler peqet ikki qutuptila emes, belki ikki qutup arisidimu yüz birishi, hem u ikki qutuplar arisida yüz bergen sheyiler we hadisiler arisida öz ara baghlinish we öz ara orun almishish bolishi mümkin.

Toghura bilen xatani ikki qutupluq söz disek, undaqta bu ikki qutup yeni toghur bilen xata  arisini nime dep ataymiz? Epsus ata bowilirimiz uninggha ixcham bir isim qoymighan iken, shunga hazirche biz ularni toghurmu emes, xatamu  emes dep turushqa mejburimiz. Hayatimizda aq qaridek chigirsi iniq bolmighan we yaki yuqarqi ikki qutupning birige tewe bolmastin belki ularning otursidiki sheiler we ishlar xili köp sanni igellise kirek,  mesilen külreng (aqmu emes, qarimu emes), salqin (issiqmu emes soghuqmu emes), normal (set emes, chirayliqmu emes, oruqmu emes, simizmu emes, igizmu emes, pakarmu emes, dötmu emes, eqilliqmu emes, yaxshimu emes, eskimu emes, we waakazalar).

Biz toghura bilen xata, set bilen chirayliq, igiz bilen pakar arisidiki uqumlar we sheilerge baha bergende, ulargha kisin baha birelishimiz mümkinmu? Jawap, bezide mümkin, bezide mümkin emes. Chünki bezi waqitta ularning orni almishishi mümkin. Nimining toghura nimining xata, niming igiz nimining pakar, nimining chirayliq nimining set ikenlikige höküm chiqirishta bezide konkirit ehwalgha we shert sharaitqa qarash kirek. Mesilen chirayi normal bir adem chirayi set bolghan yene bir ademge nisbeten chirayliq hisaplansa, chirayi alahide chirayliq bashqa bir ademge nisbeten set hisaplinishi mümkin. 

Herqandaq toghura ish yaki toghura köz qarashning birla ipadisi bolushi natayin. Nimining toghura, nimining xata ikenliki, u ishqa we u köz qarashqa baha bergüchi we uninggha höküm chiqarghuchining dunya qarishi, qimmet qarishi, dinniy itiqadi,  exlaq pezilti, insani ghururi, medini sapasi, u adem yashawatqan dewir  we sharait  qatarliq nurghunlighan amillar bilen munasiwetlik. Bir adem xata dep bilgen ishning choqum xata bolishi natayin. Yene bir adem toghra dep bilgen ishning choqum toghura bolushimu natayin. Bezide uninggha qaysi yölünüsh we yaki qaysi nuqtidin qarashqa baghliq. Mesilen inqilap bilen eksil inqilap öz ara qarmu qarshi bolghan ikki xil uqumni bildüridighan söz bolup, u melum küchlerning hakimiyetke qarshi ilip barghan qarshiliq körishini körsitidu; eger u ghelbe qilsa, ghelbe qilghanlar teripidin inqilap dep xatirlinidu; eger u meghlup bolsa hakimiyet teripidin eksil inqilap dep qarilip, inkar qilinidu.

Hazir xelqimiz yüzliniwatqan ehwalning qanchilik ighirliqini we uning künsayin ighirlishiwatqanliqini men bu yerde sözlep olturmisammu, hemimizge ayan. Bundaq bir sharaitta, bezilirimiz ehwalimizning qanchilik bir tehdit astida qalghanliqini tixi toluq tonup yetmey, küchimizni birlikke keltürüp, heqiqi düshmen'ge ortaq qarshi turushning ornigha, inirgirimizni we waxtimizni öz ara eyipleshke serip qiliwatimiz. He disek sewenlikni bashqilardin izdep, oxshimighan köz qarash we oxshimighan pikirdikilerni inkar qiliwatimiz, ularni xayin, munapiq dep haqaretlewatimiz. Hetta ölüp ketken yaki turmigha kirip jazaliniwatqan we ighir bedel tölewatqanlarnimu oturgha tartip chiqip, ularni wetenni satqan, milletke asiliq qilghan dep eyiplewatimiz. Men bu yerde bashqilarni tenqitleshke bolmaydu dimekchi emesmen. Men peqetla biz bashqilarni tenqitligende ularni haqaretleshni, shexsiyitige tajawuz qilishni mexset qilmastin, belki ularning xataliqidin ibiret ilish we yaki dawani tiximu yaxshi ilip birishni mexset qilishi kirek dimekchimen.

Mundaq bir eqliye söz bolghan: Birsi birer ishta xataliship qalsa, u qilghan toghura ishlarning hemmisini untup qalma.

Bezide toghura ishning xata teripi bolghinigha oxshash, xata ishningmu toghura teripi bolidu. Bezide toghra bolghan ish waqit we sharaitning özgürishi bilen xata bolup chiqishi mümkin. Oxshashla  bezide xata dep qaralghan ishmu  waqit we sharaitning özgürüshi bilen toghura bolup chiqishi mümkin.

Barbara Mek-kilintok (BarbaraMcClintock) Amirkiliq dangliq hüjeyre irsiyetshunas alim bolup, u 1940 – yildin 1950 – yilliri arisida qonaqning gini toghursida tetqitqat ilip birip, gin orun almishish (transposition) neziryesini tunji bolup oturgha qoyghan. Likin uning bu bayqishi eyni waqittiki nopuzluq alimlar teripidin inkar qilin’ghan. Shuning bilen bu ayal alim 1953 – yildin bashlap özining tetqitqat netijisini ilmi maqale süpitide ilan qilishni toxtatqan. 20 yildin kiyin, bashqilar u ayal alim bilen oxshash netijilerge iriship, uning eyni waqittiki bayqishining toghura ikenligini ispatlighan, netijide 30 yildin kiyin u ayal alim oturgha qoyghan nezirye eyni waqittiki “xata” dep inkar qilinishtin “toghura” dep itirap qilishqa özgürep, 1983 – yili nobul mukapatigha irishken.

Biz yashawatqan zimin yeni yer sharidin ibaret bu pilanitning yumulaq yaki tüz (tüzleng) ikenliki dunyada eng uzun talash tartish qilin’ghan bir tima bolsa kirek. Yer sharining yumulaq ikenliki eng burun miladiyedin burun 6 – esirde oturgha qoyulghan, yeni hazirgha qeder 2600 yil bolghan bolsimu, biraq 16 – esirning bishighiche yeni 2000 yil etirapida yer sharini tüz dep xata qaraydighanlar öz pikiride ching turup kelgen. Gerche 1520 - yilliri yer sharining yumulaq ikenliki jezmenleshtürülgen bolsimu, kiyin Amirkining astirinomiye alimliri yer shari sirtidin tartqan ressimler arqiliq uning yumulaq ikenligini ispatlighan bolsimu, hem shundaqla mutleq köp sandiki kishiler yer sharini yumulaq dep qobul qilghan bolsimu, biraq heli hem yer shari yumulaq emes tüz dep, yer sharining yumulaq ikenligini inkar qilidighan we uni xata dep qaraydighanlar bar. Uning tipik misali Hazirqi Zaman Tüz Yer Shari Ilmi Jemiyiti (Modern Flat Earth Society). Engiliyelik Samiyul Shenton (Samuel Shenton) 1956 – yili Hazirqi Zaman Tüz Yer Shari Ilmi Jemiyitini berpa qilghan bolup, uning egeshküchiliri her yili 200 din köpiyip kelmekte iken.

Mining yuqarqi ikki misalni oturgha qoyushimdin sewep, toghura we xatani periq itishning bezide undaq asan emeslikini, melum dewir we sharaitta toghura dep qaralghan bezi ishlarning zamanning ötüshi bilen xata bolup chiqidighanliqini, we xata dep qaralghan bezi ishlarning zamanning ötüshi bilen toghura bolup chiqidighanliqini, hetta bezide uninggha iniq höküm chiqirish üchün nahayti uzun waqit kitidighanliqini tekitlep ötmekchi.

Biz kichiq chighimizdin bashlap quyashni qizil sizip we uni qizil quyash dep teswirlep kelgen. Shexsen men Amirkigha kelgendin kiyin andin quyashni siriq sizidighanlarning barliqini bildim. Emiliyette az bir qisim döwlettiki xelqlerdin bashqa mutlek köp sandiki kishiler quyashni siriq sizidiken, bizdiki qizil quyash uqimi belkim kominizim idiyesining tesiridin bolghan bolushi mümkin. Gerche biz hazir bashqilarning quyashni siriq dep qaraydighanliqini bilgen bolsaqmu, biraq biz yenila quyashni qizil quyash dep teswirleshtin waz kechkinimiz yoq. Elwette men bu yerde kimning toghura kimning xata ikenligini talash tartish qilmaqchi emesmen. Men peqetla oxshimighan mohitta oxshash bolghan sheyilerge nisbeten oxshimighan tonush we uqum peyda bolishi mümkin digenni tekitlep ötmekchi.

Nurghun yillar ilgiri mundaq bir yazmini oqughunum isimde. Bir küni bir doxtur kochida kitiwatsa, bir ademning yürek kisili ushtumtut qozghulap, kitiwatqan yiride hushidin kitip yiqilip chüshüptu we yüriki herkettin toxtaptu. Doxtur u ademni qutquzup qilish üchün bir tereptin baqilargha derhal  jiddi qutquzushqa tilfun qilishni eyitsa, yene bir tereptin derhal  yürek we nepisini eslige keltürüsh usulni qollunuptu, biraq herqanche qilsimu yüriki qaytidin soqmaptu. U ademning hayatini qutquzush üchün eng mohim bolghan waqitning ötüp kitiwatqanliqini we jiddi qutquzush mashinisining tixi kelmigenlikini  sezgen doxtur derhal yanjuqidin turmushta ishlitidighan pichaqini  ilip, bimarning kökrikini kisip ichiptu we yürekni qoli bilen mojup, yürekning soqushini eslige keltürüptu.  Aridin uzun ötmey jiddi qutquzush mashinisi keptu, u kishini doxturxanigha ilip biriptu, hayati qutquzulup qaptu.

Kiyin bu ish doxturlar arisida qattiq munazire qozghaptu. Mutleq köp sandiki doxturlar u doxturning qilghinini bir tibbié xadimning normal  meshghulat ilip birish qahide pirinsiplirigha tamamen uyghun emeslikini, adettiki bir mohitta we hichqandaq dizinpiksiye bolmighan bir sharahitta adettiki bir pichaq bilen bimarning kokrikini kisip ichishning tamamen xata ikenligini oturgha qoyup, u doxturni eyiplishiptu, we u doxturdin, bimarning  kökrikidin qan toxtimasliqtin we kesken jayning yallughlinip qilishidin endishe qilmidingmu dep sorighanda, u doxtur mundaq dep jawap biriptu, toghura, mining qilghinim normal meshghulat ilip birish qaidilirige tamamen xilap, biraq eger men normal meshghulat ilip birish qaidilirige uyghun meshghulat ilip barghan bolsam, eger men qan toxtimasliqtin we kesken jayning yallughlinip qilishidin endishe qilghan bolsam, bimar alla burun tupiraq astida yatqan bolatti,  hem bu munaziremu bolmighan bolatti. Qan toxtimidi dimek, bimarning yüriki qaytidin soqti dimek, kesken yer yuqumlandi dimek, bimar tixi hayat dimek. Bimarning kisilgen kökrikidin qan toxtimasliqi we u yerning yallughlinip qilishi üchün, aldi bilen u bimar hayat yashishi kirek. U doxtur axirda eger men u bimarning hayatini saqlap qilip, u bimarning kökrikidin qan chiqishigha we kesken jayning yallughlinip kilishigha  purset yaratqan bolsam, men qilghan ishimdin pushayman emes deptu.

Heqiqetenmu saghlam bir ademge nisbeten yashash süpiti aldin oylishidighan mesile, biraq hayati tehdit astida qalghan bir ademge nisbeten, yashashning süpitidin söz ichishtin, kisel bolup qilishtin endishe qilishtin burun aldi bilen hayat qilishini oylishi  kirek. Ölgen ademning kisel bolup qilishtin endishe qilishining hajiti qalmaydu. Insan kisel boldi dimek, u tixi hayat dimek, chunki öleg kisel bolmaydu. Chiqmighan janda ümüt bar, insan peqet hayat qalghanda andin kisel bolup qilishtin endishe qilishtin, kisellikning aldini ilip yashash süpitini yuquri kötürüshtin söz achqili bolidu.

Insan normalda özining südikini ichmeydu.  Eger özining südikini ichken ademni körsek, biz uni choqum eqli jahida emes dep bilimiz. Likin chölde usuzluqtin öley dep qalghan bir adem öz südikini ichse, biz u insanni yene eqli jahida emes dep eyipleymizmu? Oxshashla, biz erkin dunyagha chiqiwilip, “ögzige chiwilip ittin qorqmaydighan nochi” dek,  öz millitining heq hoquqi qoghdash üchün öz hayatini weyran qilghan Ilxam Toxtini qandaqmu eyipliyeleymiz? Bashqilarning yüzidiki qarini körmek, bashqilargha baha bermek asan, biraq insanning özining xataliqini tonup yitishi unche asan emes.

Hazir bizde mewjut boliwatqan eng asasliq pikir ixtilapi, bezilerni ali aptunomiye telep qilidu dep eyiplesh bilen yene bezilerni musteqqilliq telep qilmaydu dep eyipleshke merkezleshken bolup, mining qarishimche bu zidiyetning oturgha chiqishidiki asasliq sewep, belkim oz ara chushenmeslik bolsa kirek. Men musteqqil bolushni xalimaydighan hich bir Uyghur yoq dep qaraymen. Mesile qandaq musteqqil bolush, yeni qandaq qilip we qandaq yollar bilen musteqqil bolush mexsitige yitish, bu mesilide belkim oxshimighan kishiler arisida oxshimighan qarashlar bolsa kirek. Shu seweptin bir birimizni inkar qilidighan, hemmimiz özimizning qilghini toghura, bashqilarning qilghinini xata dep qaraydighan we yaki menla toghura qilimen, bashqilar xata qilidu, menla dawa qilsam, bashqilar dawa qilmisa, men qilmighan ish aqsap qalsa, we yaki men rexberlik qilmighan dawa meghlup bolsa dep qaraydighan xaishlar kündin kün'ge ighirliship kitiwatidu.

Men yashawatqan New York sheheridin Amirkining paytexti bolghan Washin’giton sheherige birishning bir qanche usuli bar. Beziler ayrupilan bilen baridu, beziler poyiz bilen baridu; beziler aptiwuz bilen baridu, yene beziler özi mashina heydep birishni yaxshi köridu. Ularning ichide baha jehettin eng erzan bolghan usul aptiwuz bilen birish; baha jehette eng qimmet, waqit jehette eng az waqit kitidighan we eng qolayliq usul poyiz bilen birish bolsa kirek. Beziler aprupilan bilen birishni eng tiz usul dep qarishi mümkin, biraq aydurumgha baridighan waqit bilen bixeterlik tekshürüsh üchün ketken waqitni qoshsaq, yenila poyizda barghandek tiz bolmaydu. Undaqta biz ularning ichide qaysi usulning toghura, qaysi usulning xata ikenlikige kisin baha bireleymizmu? Jawap: birelmeymiz. Eger birsi Washin’giton’gha barimen dep Boston terepke mangmisila, biz ularning hich birini xata diyelmeymiz.

Biz normalda buzlup qalghan tamaqni emes, hetta bashqilardin iship qalghan we yaki bir ikki kün turup qalghan tamaqni hergüz yimeymiz. Undaq tamaqlarni yiyishni toghura emes we yaki salametlikimizge ziyanliq dep bilimiz. Biraq  achliqtin öley dep qalghan bir adem bashqilardin iship qalghan tamaqni, hetta pakiz bolmighan we yaki buzulup qalghan tamaqni yise, biz uni kisel bolup qilishtin endishe qilmamsen dep eyipliyeleymizmu? Eyipliyelmeymiz, chünki u adem aldi bilen hayat qilishi, öz mewjutliqini saqlap qilishi kirek kirek. Bundaq digenlik elwette hichqandaq qurban bermeslik digenlik emes.

Hazir xelqimizning nime halgha chüshüp qalghanliqi hemmizge ayan. Arimizda musteqqiliq xalimaydighan insanlar köp bolmisa kirek. Eger biz musteqqil bolghan bolsaq, bundaq ehwal bolmayitti. Mesilini tüptin hel qilish üchün choqum musteqqil bolishimiz kirek, bularning hemmisi nahayti addi bir uqum, biraq  musteqqil bolush undaq asan bolghan bolsa, biz alla burun musteqqil bolghan bolattuq, hem hazirqidek bundaq yaman halgha chüshüp qalmighan bolattuq. Xelqimizning hazirqi ehwalida musteqqil bolush üchün aldi bilen millitimiz öz mewjutliqini saqlap qilishi kirek. Uningliq üchün yalghuz quruq nezirye emes, köz aldimizdiki herqandaq pursettin, paydilinishqa bolidighan herqandaq ixtimaliqtin toluq paydilinishimiz kirek.

Biz musteqqilliq telep qilghan’gha birsi bizge musteqqilliq bermeydu. Hetta biz ali aptinomiye telep qilghan’ghimu, hichkim bizni musteqqiliq telep qilmaydiken dep, ali aptinomiyeni qolimizgha ekilip tutquzup qoymaydu. Musteqqilliq digen telep qilip alidighan nerse emes. Bizning nime alalishimiz bashqilardin nime telep qilishimizgha baghliq bolmastin, belki özimizning küchige we nime alalishimizgha baghliq. Biz öz ara bir birimizni eyiplep olturushtin köre, hemmimiz kuchimizni birleshturup, qisqa we uzun mudetlik pilanlarni tuzup chiqip, ortaq dushmen'ge birlikte qarshi turup, aldi bilen jiddi bolghan mesililerni hel qilip, milletning mewjutliqini saqlap qalsaq, we undin kiyin musteqqilliqtin ibaret axirqi mexsetke yitish üchün dawani axirghiche dawam qilsaq, buning nimisi xata?

Biz köpünche ehwalda hisiyatimizgha tayinip, sobiktip arzu isteklirimiz bilen riyalliqni arilashturup qoyimiz. Halimizgha baqmay, hisyatimizgha tayinip öz özimizni aldashqa we öz özimizni xosh qilishqa adetlen'genmiz. Shu seweptin köpünche ehwalda qilghan ishning netijisidin emes, belki qilghan ishning jeryanidin qanaet hasil qilimiz. Özimiz yaxshi körmigen we yaki düshmen dep sanighan insanlarni tillash we ularni haqaretlesh arqiliq öz özimizni xosh qilimiz. Bashqilarning ayighini keyip baqmay, eynekke bir qarap baqmay, kompiyutur aldida olturupla bashqilargha baha birishke, bashqilar üstidin aldirap höküm chiqirishiqa adetlen'genmiz. Özimizning we yaki özimiz qilghan ishning, özimiz mangghan yolning toghurliqini ispatlash üchün, bashqilarni yaki bashqilar qilghan ishni, bashqilar mangghan yolni inkar qilimiz, ularni  tamamen xatagha chiqirimiz. Riqabetchimizdin özimizge tehdit kilidu dep endishe qilimiz, we ularni özimizge tehdit hisaplaymiz, ularni düshmen sanaymiz. Netijide biz mexsetlik we mexsetsiz halda ularni qollimaymiz, ulargha tosqunliq qilimiz, ulargha ora kolaymiz.

Nemelum bir shexis mundaq digen iken: Sizning toghura bolishingiz üchün, bashqilarning xata bolishi shert emes.

Biz he disek dimokirattiye, erkinlik diginimiz bilen, dimokirattiye we erkinlikning nime ikenligini tixi toluq chüshünüp yetkinimiz we uninggha toluq emel qilghinimiz yuq.

Dunyada hechqandaq nerse mutleq bolmighan'gha oxshash, her qandaq ademning pikiri we köz qarishimu mutkeq toghra we yaki mutleq xata bolishi natayin. "Padishahning yingi kiyimi" digen hikayide padishaning üstide yingi kiyim yoqliqini, uning qip yalingach ikenlikini oturgha qoyghan hergüzmu "eqilliq" we uzun yilliq mol tejirbilerge ige bolghan wezirler bolmastin, belki nimining toghura nimining xata ikenlikini tixi toluq bilip ketmigen narsida bala ikenliki, bu hikayini oqughan hemmeylenning iside bolishi mümkin. Eger biz bashqilarning pikirige yiterlik qulaq salsaq, belkim ularning nime üchün shundaq bir köz qarash we oy pikirlerni oturgha qoyghanliqining sewebini chüshünüp yitelishimiz mümkin. 

Rim Katolik dinigha tewe bolghan, we hayatining köp qismini Hindistandiki yoqsuzlargha yardem birishke serip qilghan meshhur ayal Terisa xanim mundaq digen iken: Eger siz bashqilargha baha birish bilen meshghul bolsingiz, bashqilargha mixri muhabbet yetküzüshke waxtingiz qalmaydu.

2018 - yili 2- ayning 28 - küni New York

ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى

ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى
Uyghurlarning nopusi
http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/06/uyghurlarning-nopusi-memet-emin.html

مەمەت ئىمىن 

ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى زادى قانچىلىك؟ بۇ ئۇزۇندىن بىرى تالاش تارتىش بولۇپ كىلىۋاتقان ۋە ھازىرغا قەدەر ئىنىق جاۋاپ بولماي كىلىۋاتقان بىر مەسىلە.

ھەممىمىز بىلگەندەك ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى توغۇرسىدا ئوخشىمىغان تەشكىلات ۋە ئوخشىمىغان شەخىسلەر ئىلان قىلغان سان ئارىسىدا پەرىق ناھايتى چوڭ. ھازىر خىتتاي ھۆكۈمىيتى ئىلان قىلغان ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 12 مىلىيۇن ئەتىراپىدا بولسىمۇ، بىراق بىز ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنى 20 مىلىيۇن، 25 مىلىيۇن، 30 مىلىيۇن ۋە 35 مىلىيۇن، ھەتتە 50 مىلىيۇن دىگەندەك 4، 5 خىل ئوخشىمىغان رەقەملەر بىلەن ئىپادىلەپ كىلىۋاتىمىز. ئۇيغۇر ئاكادىمىيەسى ۋەتەندىكى 255 پىدايىنىڭ 2013 - يىلى ئىلىپ بارغان تەكشۈرۈش نەتىجىسىگە ساساسەن، ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنى 20 مىلىيۇن دەپ ئىلان قىپتۇ.

http://www.akademiye.org/ug/?p=10519

مىنىڭچە بىز سان ئويۇنى ئويناپ، ئۆزىمىزنىڭ بىرلىك ئىتىپاقلىق جەھەتتىكى ئوبرازىمىزغا تەسىر يەتكۈزمەي، كەم دىگەندە نوپۇسىمىزنىڭ سانىدا بولسىمۇ بىرلىككە كىلەيلى. كەلگۈسىدە كەڭ كولەملىك نوپۇس تەسكھۇرۇپ، مۇكەممەل بىر سانلىق مەلۇماتقا ئىگە بولۇش پۇرسىتىمىز بولغاندا قەدەر، ئۇيغۇر ئاكادىمىيەسى ئىلان قىلغان بۇ ساننى ئۇيغۇرلارنىڭ  نوپۇسىنڭ بىرلىككە كەلگەن سانى ئورنىدا ئىشلىتەيلى.

ھازىر دۇنيادا 233 مۇستەققىل دۆۋلەت بار بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە نوپۇسى 10 مىلىيۇندىن ئاشقان دۆۋلەت 88، نوپۇسى 1 مىلىيۇندىن ئاشقان دۆۋلەت 159 ئىكەن. ئەڭ ئاز نوپۇسى بار دۆۋلەتنىڭ ئاران 801 ئادىمى بار ئىكەن. دۇنياغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسىتىۋاتقان يەۋۇدىلارنىڭمۇ ئاران 15 مىلىيۇن نومۇسى بار. ئەگەر بىز مۇشۇ 20 مىلىيۇن ئۇيغۇر نوپۇسى ۋە ۋەتەندە ئۇزۇندىن بىرى ياشاپ كەلگەن باشقا مىللەتلەرنىڭ نوپۇسى بىلەن مۇستەققىل بىر دۆۋلەت بولساق، نوپۇس جەھەتتە دۇنيادىكى ئالدىنىقى 50 چوڭ دۆۋلەتنىڭ بىرى بولىشىمىز مۈمكىن. شۇڭا بۇ يەردىكى مەسىلە يالغۇز سان بولماستىن، بەلكى سۈپەت مەسىلىسىمۇ موھىمدۇر. نوپۇسىمىزنى قانچە كۆپ دىسەك، شۇنچە مىللەتچى بولىدىغان ئىش يوق، نوپۇسىمىزنى قانچە كۆپ دىسەك خىتتاي ھۆكۈمىتى قورقۇپ كىتىپ بىزگە مۇستەققىللىق بىرىپ قويمايدۇ.

ھەرقايسى دوۋلەتلەرنىڭ نوپۇسىنى بۇ ئۇلانمىدىن كورۇڭ

http://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/

ئەڭ موھىمى بىزدە بىرلىك بولۇش كىرەك، بىرلىككە كەلگەن بىر سان بولۇش كىرەك. ئەگەر بىزدە بىرلىك ئىتىپاقلىق بولمىسا، ھەممىمىز خىيالىمىزغا كەلگەن ساننى سۆزلەپ يۈرسەك، نوپىسىمىزنى بەزىلىرىمىز 15 مىلىيۇن، بەزىلىرىمىز 20 مىلىيۇن، يەنى بەزىلىرىمىز 25، 30، 35 مىلىيۇن، ھەتتا 45، 50  مىلىيۇن دەپ ئاتىۋالساق، نىمە بوللارمىز؟ ئەگەر نوپۇسىمىزنى ھەر خىل سان بىلەن ئىلان قىلساق ياكى ناھايتى كۆپ ئىلان قىلساق خەلقىمىزنىڭ ھازىرقى ئەھۋالىدا چوڭ ئۆزگۈرۈش بولىدىغان ئىش بولسا، شۇنىڭ بىلەن بىزمۇ مىللەتچى، ۋەتەنپەرپەر بولىدىغان ئىش بولسا، ئۇ چاغدا ھەر بىرىمىز نوپۇسىمىزنى ئۆزىمىز خالىغان سان بىلەن ئىلان قىلساق، ۋە ياكى ئاشۇرۇپ دىسەك بولىدۇ. بولمىسا كەم دىگەندە مۇشۇ نوپۇسىمىزنىڭ سانىدا بولسىمۇ بىرلىككە كىلەيلى، ئۇيغۇر ئاكادىمىيەسى ئىلان قىلغان ساننى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى توغۇرسىدا تىخىمۇ مۈكەممەل بولغان سانلىق مەلۇماتقا ئىرىشكىچە بىرلىككە كەلگەن سان ئورنىدا ئىشلىتىپ تۇرايلى.

ئىجتىمايى تاراتقۇدا بىر قىرىندىشىمىز ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى توغۇرسىدا تۆۋەندىكىلەرنى بايان قىپتۇ.

ھازىر توپلاردا شەرقى تۇركىستان خەلقىنىڭ نوپۇسى توغىرلىق ئىزدىنىشلەر بولىۋەتىپتۇ، شۇڭا مەن جامائەتكە بۇ ھەقتىكى ئۇچۇرنى تەمىنلەشنى مۇئاپىق كۆردۈم. 1996- يىلى 7 - ئايدا بىر خىزمەت خۇلاسە سورىنىدا ئاپتونۇم رايۇنلۇك ج.خ. نازارىتىنىڭ كىملىك ئىشلىرىغا مەسۇل خىتاي ئەمەلدارىنىڭ ئىختىيارسىز ئاغزىدىن چىقىپ كەتكەن سان - سىفىر مەلۇماتىدا ئۇيغۇر يېزىقى بىلان 18 ياشتىن يۇقۇرىلارغا  تارقىتىلىپ بولغان  2 - ئاۋلات كىملىك 19 مىلىيون 967000  دەپ ئۆتۈپ كەتكەن. ئارىدا 2 ئاي ئۆتۈپ، شۇ سورۇندا بار بارلىق كىشىلارنى مەركەزدىن تەكشۈرۈش گۇرپىسى كىلىپ ھەممىزدىن بىر بىرلەپ شۇ سورىندا كىم-كىملەر بار؟، كىم نىما دىدى؟ سەن بۇ سورۇندا نىمىنى ئاڭلىدىڭ؟ يالغان گەپ قىلساڭ تەكشۈرۈپ ئىنىقلانسا قانۇنى جاۋاپكارلىققا تارتىلىسەن، بۇنى ھىچكىمگە ئىيىتمايسەن دىگان مەزمۇندا مىنى 2 كۈن سوراق قىلغان.  ئۇ خىتتاي ئەمەلدارىنى شۇ چاغدا مەركەزگە تەكشۈرۈشكە ئىلىپ كىتىپتۇ دەپ ئاڭلىغانچە كىيىنكى ئەھۋالىدىن خەۋىرىم يوق، بۇ چاغدا 18 ياشقا توشمىغانلار ۋە شۇ زىمىندا ياشاۋاتقان باشقا يىزىقتىكى شەرقى تۈركىستانلىقلارنىڭ سانى كانچە؟ ئۇ 20 مىلىيون ئادەمنىڭ 10 مىليونى ئەر، 10 مىلىيونى ئايال دەپ ئويلىساق، بىر جۇپ ئەر-ئايالدىن 1996 - يىلدىن بۇگۇنگىچە 22 ياشلىق ئۇيغۇر ياكى شەرقى تۈركىستانلىق ئەۋلاتلاردىن  يەنا 10 مىلىيون كۆپىيىدۇ، مەنچە بولغاندا 35 مىلىيون شەرقى تۈركىستانلىق بار دىسەك چوڭ خاتالىق يوق.  بۇ مەندە ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلگەن بىر سىر.

مىنىڭ يۇقارقى يازمىغا بولغان كوز قارىشىم تۆۋەندكىچە

بىر مىللەت نوپۇسىنىڭ كۆپىيىشى يالغۇز ۋاقىتنىڭ ئۆتىشىگە باغلىق بولۇپ قالماستىن،  ئەڭ موھىمى بىر جۇپ ئەر خوتۇن ئالغان بالا سانىغا، شۇ مىللەتنىڭ تەببى ئۆلۈپ كتىتىش نىسبىتىگە، ئوتۇرچە ئۆمۈرىگە، كىچىك بالىلارنىڭ ئۆلۈپ كىتىش نىسبىتىگە ، ھەر خىل تەببې ئاپەت، ئۇرۇش، ۋە ئەجەللىك كىسەللىك تارقىلىش قاتارلىق ئامىللار بىلەنمۇ مۇناسىۋەتلىك. ئۇ ھەرگۇزمۇ ئاددىلا ماتىماتىكىلىق ھىساپلىغىلى بولىدىغان مەسىلە ئەمەس.  ئەگەر بىر جۇپ ئەر ئايال 2 بالا ئالسا،  نوپۇس 20،  30 يىلدىمۇ ئاساسەن كۆپەيمەيدۇ. نوپۇس كۆپىيىش ئۈچۈن بىر جۇپ ئەر ئايال كەم دىگەندە 3 بالا ئىلىش كىرەك.  96 – يىلدىن كىيىنكى يىللار ۋەتەندە پىلانلىق تۇغۇت قاتتىق ئىجىرا قىلىنغان يىللار بولۇپ، ئۇيغۇرلار ئىچىدە 3  بالا ئالغان ئەر ئايال يىلدىن يىلغا ئازلاپ ماڭغان. چوڭ شەھەرلەردە ۋە ياكى ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىدا ىىزمەت قىلىدىغان ئۇيغۇرلار ئارىسىدا كوپۇنچە ئەر ئايال 1 ياكى 2 بالا ئالغان.  ماشىنا ھەيدەيدىغانلار ۋە قاتناش ۋەقەسى بىلەن ئولگەنلەر يىلدىن يىلغا كۆپەيگەن.  ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئەيدىز كىسىلى تىز تارقالغان،  زەھەرلىك چىكىملىك ئەۋجى ئالغان. ئۇندىن باشقا بۇ 20 يىل ئىچىدە يۈز بەرگەن ھەر خىل ۋەقەلەر جەريانىدا كۆپلىگەن ئۇيغۇرلار ئۆلتۈرۈلگەن. بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۇيغۇرلارنىڭ تەببې بولمىغان ئۆلۈشىنى كۆپەيتىدىغان ئامىللار ھىساپلىنىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ تەببې ئۆلۈش نىسبىتى، ئۇيغۇرلارنىڭ تەببې بولمىغان ئۆلۈش ئەھۋالى، ۋە پىلانلىق تۇغۇت چەكلىمىسى قاتارلىق سەۋەپلەر تۇپەيلىدىن 1996 – يىلدىن كىيىنكى 20 يىل ئىچىدە ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى ئالاھىدە كۆپەيگەن بولىشى ناتايىن.

دۇنيا نوپۇسى 1950 – يىلدىن بۇيانقى 60 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە تەخمىنەن 3 ھەسسىگە يىقىن كۆپەيگەن. ئامىركا دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ كوچمەن دۆۋلىتى بولۇپ، ئادەتتىكى نورمال كوچمەن قوبۇل قىلىشتىن باشقا، دۇنيانىڭ ھەرقانداق يىرىدە يۈز بەرگەن ئۇرۇش ۋە چوڭ تىپتىكى تەببى ئاپەتلەر ئامىركىغا كۆچمەن بولۇش دولقۇنىنى قوزغايدىغانلىقى ھەممىمىزگە مەلۇم. شۇ سەۋەپتىن ئامىركىنىڭ نوپۇس كوپىيىش تەببى كوپىيىش بىلەن كۆچمەنلەردىن تەركىپ تاپقان بولىدۇ. شۇنداقتىمۇ ئامىركا نوپۇسى 1900 – يىلدىن كىيىنكى 110 يىل ئىچىدە ئاران 4 ھەسسە، 1950 – يىلدىن كىيىنكى 60 يىل ئىچىدە 2 ھەسسىدىن سەل ئارتۇقراق كۆپەيگەن. دۇنيادا نوپۇسى نىسبەتەن ئەڭ تىز كۆپىۋاتقان دۆۋلەت ھىندىستان بولۇپ، ئۇنىڭ نوپۇسىمۇ 1900 – يىلدىن بۇيانقى 110 يىل داۋامىدا تەخمىنەن 5 ھەسسە، 1950 – يىلدىن كىيىنكى 60 يىل ئىچىدە 3 ھەسسە كۆپەيگەن.

يىقىنقى 20، 30 يىلدىن بۇيان خىلى كۆپ ساندىكى تەرەققى قىلغان غەرىپ دۆۋلەتلەردە نوپۇسنىڭ بەك كۆپەيمىگەنلىكى، ھەتتا بەزى دۆۋلەتلەردە نوپۇس ئازلاپ كىتىۋاتقانلىقى، شۇ سەۋەپتىن ئۇ دۆۋلەتلەر باشقا دۆۋلەتلەردىن كۆچمەن قوبۇل قىلىش ۋە بالا بىقىۋىلىش ئارقىلىق ئۆز دۆۋلىتىنىڭ نوپۇسقا كاپالەت قىلىۋاتقانلىقى ھەممىمىزگە ئايان.

دۇنيا نوپۇسىنىڭ 1950 – يىلدىن كىيىنكى كۆپىيىش ئەھۋالى. ئۆتكەن 60 يىل ئىچىدە دۇنيا نوپۇسى تەخمىنەن 3 ھەسسىگە يىقىن كۆپەيگەن.

ئامىركىنىڭ 110 يىل جەرياندىكى نوپۇس كۆپىيىش ئەھۋالى. ئۆتكەن 110 يىل ئىچىدە ئامىركا نوپۇسى تەخمىنەن 4 ھەسسە كۆپەيگەن.

ھىندىستاننىڭ 110 يىل جەريانىدىكى نوپۇس كۆپىيىش ئەھۋالى. ئۆتكەن 110 يىل ئىچىدە ھىندىستان نوپۇسى تەخمىنەن 5 ھەسسە كۆپەيگەن.

ئۇيغۇرلارنىڭ 1949 - يىلدىن ئىلگىركى نوپۇسىنى كۆپۈنچە كىشىلەر 4 مىلۇيۇن ئەتىراپىدا دەپ قارىماقتا. ئەگەر بىز بۇ ساندا كۆپ خاتالىق يوق بولىشى مۈمكىن دەپ قارىساق، ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 60 يىل ئىچىدە دۇنيا نوپۇسىنىڭ كۆپىيىش نىسبىتى بويىچە كۆپەيگەندە، بۇ 60 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 3 ھەسسە كۆپىيىپ، ئەسلىدىكى 4 مىلىيۇندىن 12 مىلىيۇنغا كۆپەيگەن بولىدۇ. ئەگەر بىز ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 60 يىل ئىچىدە دۇنيا نوپۇسىنىڭ كۆپىيىش نىسبىتىدىن 1 ھەسسە ئارتۇق كۆپەيگەن دەپ قارىساقمۇ، بۇ 60 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 4 ھەسسە كۆپىيىپ، ئەسلىدىكى 4 مىلىيۇندىن 16 مىلىيۇنغا كۆپەيگەن بولىدۇ.

ئەگەر 1949 - يىلدىن ئىلگىركى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنى 6 مىلۇيۇن ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 60 يىل ئىچىدە دۇنيا نوپۇسىنىڭ كۆپىيىش نىسبىتى بويىچە كۆپەيدى دەپ قارىساق،  ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى بۇ 60 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە  3 ھەسسە كۆپىيىپ، ئەسلىدىكى 6 مىلىيۇندىن 18 مىلىيۇنغا كۆپەيگەن بولىدۇ. ئەگەر بىز ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 60 يىل ئىچىدە دۇنيا نوپۇسىنىڭ كۆپىيىش نىسبىتىدىن 1 ھەسسە ئارتۇق كۆپەيگەن دەپ قارىساقمۇ، بۇ 60 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 4 ھەسسە كۆپىيىپ، ئەسلىدىكى 6  مىلىيۇندىن 24 مىلىيۇنغا كۆپەيگەن بولىدۇ.

ئەگەر ھەر بىر ئۇيغۇر ئائىلىسى ئۆتكەن 60 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە ئوتۇرا ھىساپ بىلەن 2 بالىلىق بولغان بولسا، ھەممە ئادەم پەقەت ۋە پەقەتلا ئۆز ئىجىلى بىلەن ئۆلۈپ كەتكەن، ھىچقانداق تەببى بولمىغان ئۆلەملىك يۈز بەرمىگەن بولسا، ئۇ 2 بالا پەقەتلا شۇ تەببى ئۆلۈپ كەتكەنلەرنىڭ ئورىنىنى تولۇقلايدۇ ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى بۇ 60 نەچچە يىل ئىچىدە ھىچقانداق ئۆزگەرمەيدۇ.

ئەگەر ھەر بىر ئۇيغۇر ئائىلىسى ئۆتكەن 60 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە ئوتۇرا ھىساپ بىلەن 3 بالىلىق بولغان بولسا، ھەممە ئادەم پەقەت ۋە پەقەتلا ئۆز ئىجىلى بىلەن ئۆلۈپ كەتكەن، ھىچقانداق تەببى بولمىغان ئۆلەملىك يۈز بەرمىگەن بولسا، 2 بالا تەببى ئۆلەپ كەتكەن ئادەملەرنىڭ ئورنىنى تولۇقلايدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر جۇپ ئەر ئايال، نوپۇسقا پەقەت 1 ئادەمنى كۆپەيىتكەن بولىدۇ. نەتىجىدە ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىى بۇ 60 نەچچە يىل ئىچىدە ئەسلىدىكى 4 مىلىيۇندىن 13.5 مىلىيۇنغا كۆپىيىدۇ.

ئەگەر ھەر بىر ئۇيغۇر ئائىلىسى ئۆتكەن 60 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە ئوتۇرا ھىساپ بىلەن 4 بالىلىق بولغان بولسا، ھەممە ئادەم پەقەت ۋە پەقەتلا ئۆز ئىجىلى بىلەن ئۆلۈپ كەتكەن، ھىچقانداق تەببى بولمىغان ئۆلەملىك يۈز بەرمىگەن بولسا، 2 بالا تەببى ئۆلەپ كەتكەن ئادەملەرنىڭ ئورنىنى تولۇقلايدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر جۇپ ئەر ئايال، نوپۇسقا پەقەت 2 ئادەمنى كۆپەيىتكەن بولىدۇ. نەتىجىدە ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىدا بۇ 60 نەچچە يىل ئىچىدە ئەسلىدىكى 4 مىلىيۇندىن 32 مىلىيۇنغا كۆپىيىدۇ. يۇقارقى دۇنيا نوپۇسى ۋە ھىندىستان نوپۇسىنىڭ كۆپىيىش ئەھۋالىدىن قارىغاندا ھىچقانداق بىر دۆۋلەت ياكى رايۇننىڭ نوپۇسى 8 ھەسسە كۆپەيگىنى يوق. سەۋەپ تەببى ئۆلەملىكتىن باشقا كۆپىلگەن تەببى بولمىغان ئۆلەملىكلەرنىڭ يۈز بەرگەنلىگىدىن.

ئەگەر دىققەت قىلساق 1990- يىدىن بۇرۇن ئورتا ھىساپ بىلەن 4 تىن بالا بار ئائىلە خىلى كۆپ ساننى ئىگەللىسىمۇ، بىراق 1990 - يىلدىن كىيىن 4 ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق بالىسى بار ئائىلىلەرنى ئۇچۇرتۇش ئۇنچە ئاسان ئەمەس ئىكەنلىكىنى بايقايمىز. ئۇندىن باشقا 1990 - يىلدىن بۇرۇنقى 40 يىل ئىچىدە  ھەر خىل ۋەقەلەر ۋە سىياسى باستۇرۇشلار تۈپەيلىدىن ئۆلۈپ كەتكەنلەر ئوتۇرا ياش ۋە پىشقەدەملەر بولغان بولسا،  1990 - يىلدىن كىيىنكى بۇ 28 يىل ئىچىدە، قاتناش ۋەقەسى،  زەھەرلىك چىكىملىك، ئەيدىز كىسىلى، ۋە ھەر خىل سىياسى باستۇرۇش سەۋەبىدىن توي يىشىدىكى ئۇيغۇر ئەرلەر ئەڭ كۆپ ئۆلۈپ كەتكەن يىلدۇر.

ھەممىمىزگە مەلۇم بولغاندەك، بۇ 60 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە 1950 - يىللارنىڭ بىشىدىكى چوڭ تازىلاش ھەركىتى، يەر ئىسلاھاتى، 50 - يىلنىڭ ئاخىرقى ۋە 60 - يىلنىڭ باشلىرىدىكى ئاچارچىلىق، 62 -  يىلدىكى خىتتاي سوۋىت مۇناسىۋىتىنىڭ بۇزۇلىشى، مەدىنىيەت زور ئىنقىلاۋى، 4 كىشىلىك گورۇھ ئاغدۇرلۇپ تاشلانغاندىن كىيىنكى تازلاشلار، ئۇندىن كىيىن 1992 - يىلدىن تا ھازىرغىچە ئىلىپ بىرىلىۋاتقان ھەر خىل نامىدىكى باستۇرۇشلار، بولۇپمۇ 11- سىنتەبىر ۋەقەسى ۋە  5 - ئىيۇل ۋەقەسىدىن كىيىنكى قىرغىنچىلىقلار، ئەيدىز كىسىلى ۋە ھەر خىل يۇقۇملۇق كىسەللىكلەر، زەھەرلىكى چىكىملىلەر، ۋەتەندە ئىلىپ بىرىلغان 48 قىتىملىق ئاتۇم سىنىقىنىڭ زىيىنى، ۋاھاكازالار تۈپەيلىدىن قانچىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ بىھۇدە ئۆلەپ كەتكەنلىكىنى ھىساپلاش مۈمكىن ئەمەس.

بىز خىتتاينىڭ مىللىتىمىزگە بولغان باستۇرۇش سىياسەتلىرىنى تىلغا ئالغاندا، ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرلارغا يۈرگۈزگەن پىلانلىق تۇغۇت سىياسىتى ۋە ھەر خىل باستۇرۇشلارنى ۋە قىرغىنچىلىقلارنى تەكىتلەيمىز، بىراق ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنى تىلغا ئالغاندا، ئۇيغۇرلا 60 يىلدىن بۇيان ھىچ قىرىلمىغاندەك، ئۇيغۇرلارنى نوپۇسى دۇنيادا ئەڭ تىز كۆپىيىدىغان مىللەت دەپ قاراپ، 60 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە  ئۆلەپ كىتىۋاتقان ئۇيغۇرلارنى نەزەردىن ساقىت قىلىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنى رىياللىققا ئۇيغۇن بولمىغان ھالدا كۆپتۇرۋالساق، ئۆزىمىزنىڭ پۇتىغا ئۆزىمىز پالتا چاپقان بولىمىز.
  

ئەگەر نوپۇسىمىز 35 مىلىيۇن بولسا، بىز ئۇنى 20 مىلىيۇن دەپ قارىغانغا، ئادەملىرىمىز ئازلاپ نوپۇسىمىز 20مىلىيۇن بولۇپ قالمايدۇ.  ئەگەر نوپۇسىمىز 20 مىلىيۇن بولسا،  بىز ئۇنى 35 مىلىيۇن دىگەنگە، نوپۇسىمىز بىردىنلا كۆپىيىپ 35 مىلىيۇن بولۇپ قالمايدۇ. مەن بىلىدىغان كۆپ ساندىكى زىيالىلار ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنى 15 - 18 مىلىيۇن ئارىسىدا بولىشى مۈمكىن دەپ قارايدۇ.  ھازىر خىتتاي ھۆكۈمىتى بىزنىڭ نوپۇسىمىزنى 12 مىلىيۇن دەپ ئىلان قىلىۋاتقان بىر ئەھۋالد، ئەگەر قولىمىزدا كۈچلۈك بىر ئىسپات بولمىسا، نوپۇسىمىزنى 35 مىلىيۇن دەپ ئۆزىمىزنىڭ زىيالىلىرى قوبۇل قىلمىغان بۇ سانغا باشقىلارنى قانداق ئىشەندۈرەلەيمىز؟ بۇنداق بىر ئەھۋال ئاستىدا، ئەڭ موھىم بولغىنى نوپۇسىمىزدا كۆپتۈرۈلگەن بىر سان بولماستىن، بەلكى كۆپچىلىك قوبۇل قىلغان، رىياللىققا ئەڭ ئۇيغۇن بولغان، تەشكىلاتلار ئارا بىرلىككە كەلگەن بىر سان بولىشى كىرەك. ئەگەر بىز ھەتتا مۇشۇ بىر ساندىمۇ بىرلىككە كىلەلمىسەك، باشقىلارنىڭ بىزگە بولغان ئىشەنچىسىنى قانداق تىكلىيەلەيمىز؟

ھازىرقى ئەھۋالدا بىزنىڭ نوپۇسىمىزنى 20 مىلىيۇن دەپ ئاتاش بىلەن 35 مىلىيۇن دەپ ئاتاش، بىزنىڭ ئەھۋالىمىزدا ئالاھىدە چوڭ بىر ئۆزگۈرۈش پەيدا قىلىشى ناتايىن.  ئەگەر بار دىسەك، پەقەتلا بىزنىڭ نوپۇسىمىزنى 35 مىلىيۇن دەپ،  ئۆزىمىزنى ئۆزىمىز خوش قىلىشتىن باشقا نەرسە ئەمەس. مەن ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىى چوقۇم مۇنداق دەپ كىسىپ ئەيتالمايمەن، بىراق مەن "ئىشەنچىلىك بىر سانلىق مەلۇماتقا ئىرىشكىچە، ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى توغۇرسىدا تەشكىلاتلار ئارىسىدا بىرلىككە كىلىش بەك مۇھىم" دەپ قارايمەن. 

2018 - يىلى 6 - ئاينىڭ 15 - كۈنى نىيورۇك.