بىزدىكى ئىنكار قىلىش پىسخىكىسى

بىزدىكى ئىنكار قىلىش پىسخىكىسى

Yingi yiziq nusqisi

https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/09/bizdiki-inkar-qilish-pisxikisi.html

ئاۋازلىق نۇسقىسى
https://drive.google.com/open?id=16Cmmm0y8P1_7NBuOhEDpgtA84xtgadeg

مەمەت ئىمىن

ھەممەيلەنگە مەلۇم بولغاندەك، ۋەتەندىكى لاگىر مەسىلىسىنىڭ ئوتۇرغا چىقىشى ۋە ۋەتەن بىلەن بولغان ئالاقىنىڭ توسالغۇغا ئۇچۇرشى نەتىجىسىدە، بىزنىڭ ئىجتىمايى تاراتقۇلىرىمىزدا مىسلى كۆرۈلمىگەن يىڭىلىقلار دۇنياغا كەلدى. خەلقىمىز ئىچىدە يۈزلىك (فەيىس بووك)، تۋىتتەر قاتارلىق ئىجتىمايى تاراتقۇلارنى ئىشلىتىدىغانلار ھەسسىلەپ كۆپەيدى. كۆپلىگەن ۋھاتساپپ گۇرپىلىرى قۇرۇلدى. خەلقىمىز بۇ ئىجتىمايى تاراتقۇلار ئارقىلىق ۋەتەندىكى ۋەزىيەتلەرنى ۋە خەلقىمىزنىڭ ئەھۋالىنى دۇنياغا ئاڭلىتىش بىلەن بىرگە، ئۆز كۆڭلىدە ئويلىغانلىرىنى ئەركىن ئىزھار قىلىشىدىغان بولدى. خەلقىمىزگە، ئۆز ئارا تونىشىدىغان، ئۆز ئارا چۈشىنىشىدىغان، ئۆز ئارا پىكىر ئالماشتۇرىدىغان، ھەتتا بىر بىرىنى ئىنكار قىلىدىغان، ھاقارەتلەيدىغان پۇرسەتلەر ھازىرلاندى. ماڭا نىسبەتەن خەلقىمىزنىڭ تەپەككۇر قىلىش ئۇسۇلى ۋە پىسخىكا روھىي ھالىتىنى ئەتىراپلىق كۈزىتىدىغان بىر پۇرسەت ۋە سورۇن ھازىرلاندى. مەن بۈگۈن ئۇزۇندىن بىرى كۈزۈتۈپ كىلىۋاتقان خەلقىمىز ئىچىدىكى ئىنكار قىلىش پىسخىكىسى توغۇرسىدا ئازراق توختالماقچىمەن.

https://multiplesclerosis.net/living-with-ms/three-faces-of-denial/

ئىنكار قىلىش (Denial) دىگىنىمىز ئىقرار قىلىش، قوبۇل قىلىش بىلەن قارشى مەنادىكى سۆز بولۇپ، ئۇ ئىنسانلارنىڭ ئۆز مەسۇليىتىدىن قىچىشنىڭ ئەڭ ئاسان ئۇسۇلى. ئىنكار قىلىش گەرچە ھەرقانداق ئىنساننىڭ تەبىئىتىدە ئازدۇر كۆپتۇر مەۋجۇت بولغان خائىش بولسىمۇ، بىراق ئۇ نورمالدىن ئاشسا بىر خىل روھىي كىسەللىك ھىساپلىنىدۇ. مەن كۈزەتكەن ئەھۋالغا ئاساسلانغاندا، بىزدىكى بۇ ئىنكار قىلىش خائىشى باشقىلاردىن ئىغىر، ھەم دائىرسى كەڭ بولۇپ، خەلقىمىزنىڭ كۈندۈلۈك ھاياتىغا تەسىر كۆرسەتكىدەك بىر خىل روھىي كىسەللىك باسقۇچىغا يەتكەندەك. بەلكىم مەن خاتالاشقاندىمەن. بەلكىم مەن ئۇنى كۆپتۈرىۋەتكەندىمەن. مەيلى قانداق بولۇشتىن قەتتى نەزەر، مەن ئۆزۈم كۈزەتكەن خەلقىمىز ئىچىدىكى ئىنكار قىلىشقا مۇناسىۋەتلىك بەزى مەسىلىلەرنى ۋە ئۆزىمنىڭ ئۇ مەسىلەلەرگە بولغان كۆز قاراشلىرىمنى يىزىپ، ۋەتەنداشلار بىلەن ئورتاقلىشىش قارارىغا كەلدىم. بۇ پەقەت ئۆزۈمنىڭ كۈزىتىشىگە ئاساسەن يىزىپ چىققان شەخسى كۆز قاراش بولۇپ، توغرا بولغان تەرەپلەر بولسا توغرا بويىچە، توغرا بولمىغان تەرەپلەر بولسا، ئۇنى توغۇرلاپ چۈشىنىشىڭلارنى ئۈمۈت قىلىمەن.

بىزدە مەۋجۇت بولىۋاتقان ئىنكار قىلىشلار:

1. پىكىر ۋە كۆز قاراشتا ئوخشاش بولمىغانلارنى ئىنكار قىلىش.

2. پەننى زىيالىلار بىلەن دىننى ئۆلىمالار ئارىسىدىكى ئۆز ئارا ئىنكار قىلىش

3. ئىسلام دىنى ئاساسى ئورۇندا تۇرغان دۆلەتلەردە ياشۋاتقانلار بىلەن غەرىپ دۆلەتلىرىدە ياشاۋاتقان ۋەتەنداشلار ئارىسىدىكى ئۆز ئارا ئىنكار قىلىش.

4. ئىسلام دۆلەتلىرىدە تەربىيە ئالغان قىرىنداشلارنىڭ غەرىپ قىممەت قارىشىنى ۋە غەرىپنىڭ ئىنسان ھەق ھوقۇق تەشەببۇسىنى ئىنكار قىلىش.

5. غەرىپ دۆلەتلىرىدە تەربىيە ئالغان قىرىنداشلارنىڭ مۇسۇلمانلاردىكى ئەنەنىۋى ئادەت ۋە كۆز قاراشلارنى ئىنكار قىلىش

6. ئەڭ موھىمى كۆڭلىمىزگە ۋە سوبىكتىپ ئاريۇمىزغا ياقمىغانلارنىڭ ھەممىسىنى ئىنكار قىلىش.

بىلىشىمىز كىرەككى، ھەرقانداق شەيىنىڭ مىكرو ۋە ماكرو قۇرۇلمىسى بولىدۇ.  شەيىلەرنىڭ مىكرو قۇرۇلمىسىنى كۈزۈتۈش ئۈچۈن،  ئۇنى يىقىندىن كۈزۈتىشكە توغرا كىلىدۇ.  شەيىلەرنىڭ ماكرو قۇرۇلمىنىسى توغرا ۋە ئەتىراپلىق كۈزۈتۈش ئۈچۈن،  ئۇنىڭغا سىرىتتىن قاراشقا توغرا كىلىدۇ.  چەمبىرەكنىڭ ئىچىدە تۇرغان ئادەم،  چەمبىرەك ئىچىدىكى بەزى ئىنچىكە نۇقتىلارنى ياخشى ۋە توغرا كۈزىتەلىگەن بىلەن،  ئەڭ كۆپ بولغاندا چەمبىرەكنىڭ پەقەت 145 گىرادۇس دائىرسىنى كۆرەلەيدۇ.  چەمبىرەكنىڭ 360 گىرادۇس دائىرسىنى تولۇق كۆرۈش ئۈچۈن،  چەمبىرەكنىڭ سىرتىغا چىقىپ قاراشقا توغرا كىلىدۇ.  شۇڭا چەمبىرەكنىڭ ئىچىدىكىلەر،  چەمبىرەك تىشىدىكىلەرنى،  چەمبىرك تىشىدىكىلەر چەمبىرەك ئىچىدىكىلەرنى ئىنكار قىلىشنىڭ ھاجىتى يوق.  چۈنكى ئۇلار بىر بىرىنى تولۇقلاش رولىنى ئۆتەيدۇ.  شەيىلەرگە توغرا ۋە ئەتىراپلىق باھا بىرىپ، توغرا يەكۈن چىقىرىش ئۈچۈن،  ئىككى تەرەپنى بىرلەشتۈرۈش،  يەنى چەمبىرەكنى ھەم ئىچىدىن، ھەم سىرتىدىن كۈزۈتىش كىرەك. باشقىلار پىكىر قىلغاندا،  ۋاختىمىز بولسا،  ئاڭلاپ تەپەككۇر قىلىپ،  ئاندىن پىكىر قىلايلى.  ئەگەر ئاڭلىغىدەك ۋاختىمىز بولمىسا،  نىمە دەۋاتقانلىقنى چۈشەنمەي تۇرۇپ،  ھىسياتىمىزغا تايىنىپ يەكۈن چىقىرىپ،  باشكىلارنى ئىنكار قىلمايلى.

2015 – يىلى گەرمانىيەدە ياشايدىغان رۇنە يەنى ئۇيغۇرچە ئىسمى يۈسۈپجان دىگەن دوستىمىز مەن خىزمەت قىلىۋاتقان مەكتەپتە "ئۇيغۇرلارنىڭ توي ئادىتى" توغۇرسىدا 2 سائەتلىك ئىلمى دوكىلار بەرگەن ئىدى. مەن ئۇنىڭ دوكىلاتىنى ئاڭلاپ، بىر چەتەللىكنىڭ بىزنىڭ توي ئادەتلىرىمىزدىكى نۇرغۇنلىغان ئىنچىكە نۇقتىلارنىڭ كىلىپ چىقىش سەۋەپلىرى ۋە ئۇلارنىڭ نىمە مەناسى بارلىقىنى بىر بىرلەپ ئوتۇرغا قويغانلىقىدىن ھەيران بولغان ئىدىم. كىيىن مەن نۇرغۇن ئىزدىنىشلەر ئارقىلىق،  ئۇنىڭ "ئىنسانلار ئادەتلەنگەن مۇھىتتىكى ئادەتلەنگەن شەيىلەرنىڭ ئىنسانلاردا ئالاھىدە دىققەت قوزغىمايدىغانلىقى" بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىنى بايقىدىم. دىمەكچى بولغۇنۇم بەزى ئادەتلەر، بەزى ھادىسلەر، بەزى شەيئېلەر، مەيلى ئۇ توغرا بولسۇن ياكى خاتا بولسۇن، ياخشى بولسۇن ياكى يامان بولسۇن، ئۇ بىزنىڭ نورمال ھاياتىمىزنىڭ بىر قىسمىغا ئايلىنىپ كەتكىنى ئۈچۈن، ئۇ بىزگە ئالاھىدە تۇيۇلمايدۇ، ئۇ بىزنىڭ دىقىتىمىزنى قوزغىمايدۇ، بىزمۇ ئۇنىڭ مەۋقۇتلىقىنى پەرىق ئەتمەيمىز. مەسىلەن بىز كۈندە ياشىغان مۇھىتتا، بىز تۇغۇلغاندىن بىرى مەۋجۇت بولغان مەلۇم شەيئى، بىزنىڭ ئالاھىدە دىقىتىمىزنى قوزغىمىغان بولىشى مۈمكىن. شۇ سەۋەپتىن ئۇ شەيى كۈندە كۆزىمىزگە چىلىقىپ تۇرسىمۇ، بىز ئۇنى كۆرمەيمىز. ئەمما كۈنلەرنىڭ بىرىدە ئۇ شەيى ئۇشتۇمتۇت كۆزىمىزدىن غايىپ بولسا، ئۇ بىزنىڭ دىقىتىمىزنى دەرھال تارتىدۇ. شۇڭا ئىنسان مەلۇم شەيىنى ئەتىراپلىق كۈزەتمەكچى بولسا، بىرى ئۇنىڭدىن ئايرىلىپ، سىرىتتىن باقماق لازىم، يەنە بىر باشقىلارنىڭ كۆزى بىلەن باقماق لازىم.

نورمالدا بىرەر ئىنسان مەلۇم كۆز قاراش ياكى ئۆزگىچە ئىدىيەنى ئوتۇرغا قويغاندا، مۇتلەق كۆپ قىسىم كىشىلەر ئۇنىڭغا پەقەت ئۇ كۆز قاراش ۋە ئىدىيەنىڭ ئۆزى بىلەن ئوخشاش ياكى ئوخشىماسلىقىغا، ياكى ئۇ كۆز قاراش ياكى ئىدىيەنى ياخشى كۆرىدىغان ياكى ياخشى كۆرمەيدىغانلىقىغا قاراپ باھا بىرىدۇ. ئوتۇرغا قويۇلغان كۆز قاراش ۋە ئىدىيەلەر، ئۆزى بىلەن ئوخشاش بولسا، ئۇنى ياخشى كۆرسە، ئۇنى قوللايدۇ، ئۇنىڭغا ئاپىرىن دىيىشىپ، ئۇنى مەدھىكەيدۇ. ئەگەر ئوتۇرغا قويۇلغان كۆز قاراش ۋە ئىدىيەلەر ئۆز بىلەن پۈتۈنلەي پەرىقلىق بولسا، ۋە ياكى ئۇنى پەقەت ياخشى كۆرمىسە، ئۇ كۆز قاراش ۋە ئىدىيەنىڭ قانداق بولىشىدىن قەتتى نەزەر، ئۇنى ئىنكار قىلىدۇ. ئەمىلىيەتتە بولسا، ئۇ كۆز قاراش ۋە ئىدىيەلەر ئۇ ئىنسانلار بىلەن ئوخشاش بولغاچقا،  ئۇنىڭدا ھىچقانداق پەرىق ۋە يىڭىلىق بولمىغاچقا، ئۇ ئىنسانلار ئۇ كۆز قاراش ۋە ئىدىيەلەردىن ئۆزى بىلمىگەن يىڭى نەرسىلەرنى ئۈگۈنەلمەيدۇ. ئەكسىنچە، ئىنسانلار دەل شۇ ئۆزىدىن پەرىقلىق بولغان كۆز قاراش ۋە ئىدىيەلەردىن ئۆزلىرى بىلمىگەن يىڭى نەرسىلەرنى ئۈگىنەلەيدۇ. مەن يىقىندا يازغان "مۇنازىرە ئەخلاقى ۋە بىزدىكى رېئاللىق" دىگەن ماقالىدا بۇ جەھەتتە تەپسىلە توختالغان ئىدىم.

يىقىندا ئۆزىگە كاسىنى دەپ تەخەللۇس قويغان بىر قىرىندىشىمىز ئىلان قىلغان "تىمتاس ئەمەس ئىستانبۇل" دىگەن بىر ماقالا، ھەر خىل ئىجتىمايى تاراتقۇلاردا كەڭ تارقىتىلغان بولۇپ، ئۇنىڭغا ھەر خىل ئىنكاسلار چۈشكەن. بەزىلەر ئۇنى ئۆزگۈچە يىزىلغان ماقالە دىيىشكەن بولسا، يەنە بەزىلەر ئۇنى ئىسلام دىنىغا قىلىنغان توھمەت دەپ ئىنكار قىلىشقان. بەزىلەر ئۇنى خەلقىمىز ئىچىدە مەۋجۇت بولغان يامان ئىللەتلەرنى ياخشى يورۇتۇپ بەرگەن دىسە، يەنە بەزىلەر ئارىمىزدىكى ئايرىم مەسىلىلەرنى بۈيۈتۈپ، خەلقنىڭ دىقىتىنى خاتا يۆلۈنۈشكە بۇراشقا ئۇرۇنغان دەپ ئىنكار قىلىشقان. بەزىلەرنى ئۇنى ھەتتا يامان نىيەت بىلەن يازغان، خەلق ئىچىدە ئىچكى زىدىيەت پەيدا قىلىش ئۈچۈن يازغان دەپ، ئۇنى ئىنكار قىلىشىۋاتىدۇ. يەنە بەزىلەر بولسا، ئۇ ماقالىدا ئوتۇرغا قويغان مەسىلە ئومۇملۇققا ئىگە بولمىغان موھىم مەسىلە ئەمەس، ئالدىمىزدىكى جىددى مەسىلە لاگىرنى تاقاش، ئالدىمىزدىكى موھىم مەسىلە خەلقىمىزنى ھۆرلىككە چىقىرىش؛ ئەگەر بىزدىكى موھىم مەسىلە ھەل بولسا، يەنى خەلقىمىز گىرىپتار بولغان دۈشمەننىڭ مۇستەملىكىسىدىن ئىبارەت يۈرەك كىسىلى ساقايسا، قالغان ئىشلار ئۆزلىگىدىن ھەل بولۇپ كىتىدۇ دەۋاتىدۇ. توغرا، لاگىرنى تاقاش ھازىرقى جىددى مەسىلە؛ ئالدى بىلەن لاگىرنى تاقاپ، خەلقىمىزنى ئازراق بولسا ئەركىن نەپەس ئالدۈرشىمىز كىرەك؛ بىراق شۇنى ئۇنۇتماسلىقىمىز كىرەككى، خەلقىمىز يۈزلىنىۋاتقان تەھدىت يالغۇز لاگىر ئىچىدە ئەمەس؛ لاگىر خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ مەخسىتىگە يىتىشتىكى بىر ۋاستە؛ لاگىر ھەرگۈزمۇ خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئاخىرقى مەخسىتى ئەمەس؛  شۇڭا لاگىرنىڭ تاقىلىشى بىلەن خەلقىمىز يۈزلەنگەن تۈپ مەسىلە ھەل بولماي. توغرا، بىز مۇستەملىكىلىكتىن قۇتۇلساق، نۇرغۇن ئىشلىرىمىزدە ئۆزگۈرۈش بولىدۇ، بىراق ھەممە ئىشىمىز ئۆزلىگىدىن ھەل بولۇپ كەتمەيدۇ.

يۈرەك كىسىلى ھازىر خەلقارادا بىرىنجى نومۇرلۇق قاتىل دەپ ئاتالغان كىسەللىك بولۇپ،  ئۇ ھەقىقەتەن ئالدىن داۋالاش كىرەك بولغان ھايات مامات بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىگىر كىسەللىك.  بىراق ھازىرقى زامان تىببىئى ئىلىمىنىڭ ئەڭ ئالى غايىسى،  يالغۇز كىسەلنى داۋالاش بولماستىن،  بەلكى كىسەلنىڭ ئالدىنى ئىلىش.  كىسەلنىڭ ئالدىنى ئىلىش،  تارىختىن بىرى كىسەل داۋالاشتەك ئىتىۋارغا ئىلىنماي كەلگەن مەسىلە بولۇپ،  ھازىر تەرەققى قىلغان دۆلەتلەردە ئۇنىڭ موھىملىقى تىببىئى ئالىملارنىڭ ئالاھىدە دىققىتىنى تارتماقتا. تەرەققى قىلغان دۆلەتلەردە كىسەللىكنىڭ ئالدىنى ئىلىش ئۈچۈن كۆپلەپ مەبلەخ سالماقتا. بىزچۇ،  كىسەل بولۇپ ئامال بولمىغاندا،  ئاندىن داۋالاشنىڭ كويىدا. كىسەل بولۇپ، سالامەتلىكىمىزنى يوقاتقاندا، ئاندىن سالامەتلىكنىڭ نەقەدەر موھىملىقىنى تونۇپ يىتىمىز،  لىكىن ئۇ كىسەل قانداق پەيدا بولغان،  نىمە سەۋەپتىن پەيدا بولغان دىگەننى بەك ئويلاپ كەتمەيمىز.  شۇ سەۋەپتىن بىز يەكەن خاندانلىقى مەغلۇپ بولغاندىن كىيىن،  ھەتتا ئۇ مەغلۇپ بولۇشتىن بۇرۇنقى دەۋىردىن باشلاپ يۈرەك كىسىلىگە گىرىپتار بولۇشقا باشلىدۇق،  ۋە ئۇندىن كىيىن بىز  بۇ يۈرەك كىسىلىگە قايتا قايتا گىرىپتار بولۇپ كەلدۇق.  گەرچە ئارىلىقتا ئۇ يۈرەك كىسىلىمىزنى داۋالاشقا تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن بولساقمۇ، ھەم قىسقا مۇددەتلىك ئازراق ياخشىلىنىش بولغان بولسىمۇ، بىراق داۋالاش يەنىلا ئۈنۈم بەرمىدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، بىزنىڭ يۈرەك كىسىلىمىز يىلدىن يىلغا ئىغىرلىشىپ كەتتى.  چۈنكى بىز ئۇنىڭ سەۋەپلىرى جەھەتتە بەك كۆپ ئويلاشمىدۇق؛ بىرسى قوپۇپ، بىز نىمە ئۈچۈن يۈرەك كىسىلىگە گىرىپتار بولاۋىرىمىز، ئۇنىڭ سەۋەبى زادى نىمە دەپ ئويلاپ، بەزى سەۋەپلەرنى ئوتۇرغا قويسا، بەزىلىرىمىز قوپۇپ، سەن نىمە ئۈچۈننى قويۇپ،  ئەۋەل ما يۇرەك كىسىلىنى داۋالاشنى ئويلاشقىن، يۈرەك كىسىلىمىز ساقايسا ئۇ ئۆزلىگىدىن ھەل بولىدۇ ياكى ئۇنى كىيىن ئويلىشىۋالىمىز دەپ، پىكىر قىلغان كىشىنى ئىنكار قىلساق، يەنە بەزىلىرىمىز ئۇ دىگەن كىچىك مەسىلە، بىزنىڭ يۈرەك كىسىلىمىز بىلەن نىمە ئالاقىسى بار دەپ ئۇ پىكىرلەرنى ئىنكار قىلىشتۇق.  شۇ سەۋەپتىن بىزنىڭ يۈرەك كىسىلىمىزنىڭ سەۋەبىنى ئويلاشقا پۇرسىتىمىز بولمىدى.  چۈنكى بىز يۈرەك كىسىلىنىڭ تاق سەۋەپتىن ئەمەس، نۇرغۇن چوڭ كىچىك سەۋەپلەرنىڭ ئورتاق تەسىرىدىن پەيدا بولىدىغانلىقىنى ئۇنچە بىلىپ كەتمەيىتتۇق. چۈنكى بىز يۈرەك كىسىلىدىن قۇتۇلۇپ بولالماي،  پەقەت ئۇنى داۋالىتىشنىڭلا كويىدا ئىدۇق.  كىسەلنىڭ سەۋەبى ھەل بولمىسا،  ئۇ كىسەلنى داۋالاپ ساقايىتقاندىن كىيىن،  ئۇنىڭغا يەنە قايتا گىرىپتار بولىدىغانلىقنى خىيالىمىزغىمۇ كەلتۈرمەيىتتۇق. 

شۇڭا قىرىنداشلار يۈرەك كىسىلىنى داۋالاشنىڭ موھىملىقىنى تەكىتلىگەندە،  بەزىلەر ئۇنىڭ سەۋەبى توغۇرسىدا ئىزدەنسە،  ئۇ توغۇرسىدا پىكىر قىلىسا، ئۇنى ئالدىراپ ئىنكار قىلمايلى.  چۈنكى يۈرەك كىسىلى بىر قىتىم داۋالاپ ساقايتىلغان بىلەن،  تەل تۆكۈس ساقىيىپ كىتىدىغان كىسەل ئەمەس.  ئۇ يەنە قايتا قايتا قوزغىلىدۇ. پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى پەرىق تۈپەيلىدىن بىر بىرىمىزنى ئىنكار قىلمايلى؛ چۈنكى بىز بىنانىڭ ئالدىدىن بىناغا كۈزەتكىنىمىزدە، بىنانىڭ كەينىدە ۋە بىنانىڭ ئىچىدە نىمە بار، ئۇنى كۈزەتكىلىمۇ ئادەم لازىم. بىز يۈزىمىزدىكى قارىنى پەقەت ئەينەك ياكى باشقىلارنىڭ ياردىم ئارقىلىق بايقايمىز. ئالدىراپ غەرىپنى ئىنكار قىلىشنىڭ ئورنىغا غەرىپتىكى تەرەققىياتقا كۆز يۈگۈرتۈپ باقايلى، ۋە ئۇلارنىڭ يىقىنقى 100 – 200 يىلدىن بۇيانقى تەرەققىياتىنىڭ، مۇسۇلمانلار ۋە ئۆزىمىزنىڭ بۇرۇنقى قۇدىرەتلىك دەۋىرلىرىمىزنى يوقۇتۇپ، ھازىرقى ئەھۋالغا چۈشۈپ قىلىشنىڭ سەۋەپلىرى ئۈستىدە ئويلىنىپ باقايلى؛ سەۋەنلىكنى يالغۇز باشقىلاردىن ئىزدىمەي، ئۆزىمىز نەدە كەتكۈزۈپ قويدۇق دەپ ئويلاپ باقايلى. بىزدىكى ھەممە يامان ئىللەتلەرنى، يالغۇز ئۆزىمىزنىڭ مۇستەققىل دۆۋلىتىمىز بولمىغانلىقتىنلا ئىزدىمەي، مۇستەققىل دۆلەتلەردىكى بولۇپمۇ مۇسۇلمان دۆلەتلەردىكى ھەر خىل مەسىلىلەرگىمۇ كۆز يۈگۈرتۈپ باقايلى. ئەگەر باشقىلارنىڭ پىكىر ۋە كۆز قارىشىغا قوشۇلمىساق، ئۆزىمىزنىڭ ھەقلىق ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن، مىللىتىمىزنىڭ نىمە ئويلايدىغانلىقى توغۇرسىدا بىر تەكشۈرۈش ئىلىپ بارماي تۇرۇپ،  ئۆزىمىزنى ئالدىراپ پۈتۈن مىللەتنىڭ ۋەكىلى قاتارىغا قويۇپ، خەلقىمىز ئۇنداق قارايدۇ، مىللىتىمىز مۇنداق ئويلايدۇ دىمەيلى. باشقىلارغا دىكتاتۇر تەلەپپۇزىدا بۇيرۇق بىرىدىغان ئىشنى تىخىمۇ قىلمايلى. ئوتۇرغا قويۇلغان كۆز قاراش ۋە ئىدىيەلەرگە ، ئوخشىمىغان كۆز قارىشىمىز بولسا، ئۇنى شەخىسكە قارىتىپ ئەمەس، ئوتۇرغا قويۇلغان كۆز قاراش ۋە پىكىرگە قارىتىپ ئوتۇرغا قويايلى. چۈنكى ھىچكىم ئەۋلىيا ئەمەس؛ ھىچكىم ھەممىنى بىلگۈچى ئەمەس. شەخىسلەرنىڭ كىم بولۇشىدىن قەتتى نەزەر، شەخسى چوقۇنۇش قىلمايلى، چۈنكى خاتالاشمايدىغان ئىنسان يوق.

2019 - يىلى 9 - ئاينىڭ 22 - كۈنى

Bizdiki inkar qilish pisxikisi

Bizdiki inkar qilish pisxikisi

كونا يىزىق نۇسقىسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/09/blog-post_22.html

Awazliq Nusqisi
https://drive.google.com/open?id=16Cmmm0y8P1_7NBuOhEDpgtA84xtgadeg

Memet Emin

Hemmeylen’ge melum bolghandek, wetendiki lagir mesilisining oturgha chiqishi we weten bilen bolghan alaqining tosalghugha uchurshi netijiside, bizning ijtimayi taratqulirimizda misli körülmigen yingiliqlar dunyagha keldi. Xelqimiz ichide FaceBook, Twitter qatarliq ijtimayi taratqularni ishlitidighanlar hessilep köpeydi. Köpligen whatsapp gurpiliri quruldi. Xelqimiz bu ijtimayi taratqular arqiliq wetendiki weziyetlerni we xelqimizning ehwalini dunyagha anglitish bilen birge, öz könglide oylighanlirini erkin izhar qilishidighan boldi. Xelqimizge, öz ara tonishidighan, öz ara chüshinishidighan, öz ara pikir almashturidighan, hetta bir birini inkar qilidighan, haqaretleydighan pursetler hazirlandi. Manga nisbeten xelqimizning tepekkur qilish usuli we pisxika rohiy halitini etirapliq küzitidighan bir purset we sorun hazirlandi. Men bügün uzundin biri küzütüp kiliwatqan xelqimiz ichidiki inkar qilish pisxikisi toghursida azraq toxtalmaqchimen.

https://multiplesclerosis.net/living-with-ms/three-faces-of-denial/

Inkar qilish (denial) diginimiz iqrar qilish, qobul qilish bilen qarshi menadiki söz bolup, u insanlarning öz mesulyitidin qichishning eng asan usuli. Inkar qilish gerche herqandaq insanning tebiitide azdur köptur mewjut bolghan xaish bolsimu, biraq u normaldin ashsa bir xil rohiy kisellik hisaplinidu. Men küzetken ehwalgha asaslan'ghanda, bizdiki bu inkar qilish xaishi bashqilardin ighir, hem dairsi keng bolup, xelqimizning kündülük hayatigha tesir körsetkidek bir xil rohiy kisellik basquchigha yetkendek. Belkim men xatalashqandimen. Belkim men uni köptüriwetkendimen. Meyli qandaq bolushtin qetti nezer, men özüm küzetken xelqimiz ichidiki inkar qilishqa munasiwetlik bezi mesililerni we özimning u mesilelerge bolghan köz qarashlirimni yizip, wetendashlar bilen ortaqlishish qararigha keldim. Bu peqet özümning küzitishige asasen yizip chiqqan shexsi köz qarash bolup, toghra bolghan terepler bolsa toghra boyiche, toghra bolmighan terepler bolsa, uni toghurlap chüshinishinglarni ümüt qilimen.

Bizde mewjut boliwatqan inkar qilishlar:

1. Pikir we köz qarashta oxshash bolmighanlarni inkar qilish.

2. Penni ziyalilar bilen dinni ölimalar arisidiki öz ara inkar qilish

3. Islam dini asasi orunda turghan döletlerde yashwatqanlar bilen gherip döletliride yashawatqan wetendashlar arisidiki öz ara inkar qilish.

4. Islam döletliride terbiye alghan qirindashlarning gherip qimmet qarishini we gheripning insan heq hoquq teshebbusini inkar qilish.

5. Gherip döletliride terbiye alghan qirindashlarning musulmanlardiki eneniwi adet we köz qarashlarni inkar qilish

6. Eng mohimi könglimizge we sobiktip aryumizgha yaqmighanlarning hemmisini inkar qilish.

Bilishimiz kirekki, herqandaq sheyining mikro we makro qurulmisi bolidu.  Sheyilerning mikro qurulmisini küzütüsh üchün,  uni yiqindin küzütishke toghra kilidu.  Sheyilerning makro qurulminisi toghra we etirapliq küzütüsh üchün,  uninggha sirittin qarashqa toghra kilidu.  Chembirekning ichide turghan adem,  chembirek ichidiki bezi inchike nuqtilarni yaxshi we toghra küziteligen bilen,  eng köp bolghanda chembirekning peqet 145 giradus dairsini köreleydu.  Chembirekning 360 giradus dairsini toluq körüsh üchün,  chembirekning sirtigha chiqip qarashqa toghra kilidu.  Shunga chembirekning ichidikiler,  chembirek tishidikilerni,  chembirk tishidikiler chembirek ichidikilerni inkar qilishning hajiti yoq.  Chünki ular bir birini toluqlash rolini öteydu.  Sheyilerge toghra we etirapliq baha birip, toghra yekün chiqirish üchün,  ikki terepni birleshtürüsh,  yeni chembirekni hem ichidin, hem sirtidin küzütish kirek. Bashqilar pikir qilghanda,  waxtimiz bolsa,  anglap tepekkur qilip,  andin pikir qilayli.  Eger anglighidek waxtimiz bolmisa,  nime dewatqanliqni chüshenmey turup,  hisyatimizgha tayinip yekün chiqirip,  bashkilarni inkar qilmayli. 

2015 – yili Germaniyede yashaydighan Rune yeni Uyghurche ismi Yüsüpjan digen dostimiz men xizmet qiliwatqan mektepte “Uyghurlarning toy aditi” toghursida 2 saetlik ilmi dokilar bergen idi. Men uning dokilatini anglap, bir chetellikning bizning toy adetlirimizdiki nurghunlighan inchike nuqtilarning kilip chiqish sewepliri we ularning nime menasi barliqini bir birlep oturgha qoyghanliqidin heyran bolghan idim. Kiyin men nurghun izdinishler arqiliq,  uning “insanlar adetlen’gen muhittiki adetlen’gen sheyilerning insanlarda alahide diqqet qozghimaydighanliqi” bilen munasiwetlik ikenlikini bayqidim. Dimekchi bolghunum bezi adetler, bezi hadisler, bezi sheyiler, meyli u toghra bolsun yaki xata bolsun, yaxshi bolsun yaki yaman bolsun, u bizning normal hayatimizning bir qismigha aylinip ketkini üchün, u bizge alahide tuyulmaydu, u bizning alahide diqqitimizni qozghimaydu, bizmu uning mewjutliqini periq etmeymiz. Mesilen biz künde yashighan muhitta, biz tughulghandin biri mewjut bolghan melum sheyi, bizning alahide diqitimizni qozghimighan bolishi mümkin. Shu seweptin u sheyi künde közimizge chiliqip tursimu, biz uni körmeymiz. Emma künlerning biride u sheyi ushtumtut közimizdin ghayip bolsa, u bizning diqitimizni derhal tartidu. Shunga insan melum sheyini etirapliq küzetmekchi bolsa, biri uningdin ayrilip, sirittin baqmaq lazim, yene bir bashqilarning közi bilen baqmaq lazim.

Normalda birer insan melum köz qarash yaki özgiche idiyeni oturgha qoyghanda, mutleq köp qisim kishiler uninggha peqet u köz qarash we idiyening özi bilen oxshash yaki oxshimasliqigha, yaki u köz qarash yaki idiyeni yaxshi köridighan yaki yaxshi körmeydighanliqigha qarap baha biridu. Oturgha qoyulghan köz qarash we idiyeler, özi bilen oxshash bolsa, uni yaxshi körse, uni qollaydu, uninggha apirin diyiship, uni medhikeydu. Eger oturgha qoyulghan köz qarash we idiyeler öz bilen pütünley periqliq bolsa, we yaki uni peqet yaxshi körmise, u köz qarash we idiyening qandaq bolishidin qetti nezer, uni inkar qilidu. Emiliyette bolsa, u köz qarash we idiyeler u insanlar bilen oxshash bolghachqa,  uningda hichqandaq periq we yingiliq bolmighachqa, u insanlar u köz qarash we idiyelerdin özi bilmigen yingi nersilerni ügünelmeydu. Eksinche, insanlar del shu özidin periqliq bolghan köz qarash we idiyelerdin özliri bilmigen yingi nersilerni ügineleydu. Men yiqinda yazghan “munazire exlaqi we bizdiki réalliq” digen maqalida bu jehette tepsile toxtalghan idim.

Yiqinda özige Kasini dep texellus qoyghan bir qirindishimiz ilan qilghan “Timtas emes Istanbul” digen bir maqala, her xil ijtimayi taratqularda keng tarqitilghan bolup, uninggha her xil inkaslar chüshken. Beziler uni özgüche yizilghan maqale diyishken bolsa, yene beziler uni Islam dinigha qilin’ghan tohmet dep inkar qilishqan. Beziler uni xelqimiz ichide mewjut bolghan yaman illetlerni yaxshi yorutup bergen dise, yene beziler arimizdiki ayrim mesililerni büyütüp, xelqning diqitini xata yölünüshke burashqa urun’ghan dep inkar qilishqan. Bezilerni uni hetta yaman niyet bilen yazghan, xelq ichide ichki zidiyet peyda qilish üchün yazghan dep, uni inkar qilishiwatidu. Yene beziler bolsa, u maqalida oturgha qoyghan mesile omumluqqa ige bolmighan mohim mesile emes, aldimizdiki jiddi mesile lagirni taqash, aldimizdiki mohim mesile xelqimizni hörlikke chiqirish; eger bizdiki mohim mesile hel bolsa, yeni xelqimiz giriptar bolghan düshmenning mustemlikisidin ibaret yürek kisili saqaysa, qalghan ishlar özligidin hel bolup kitidu dewatidu. Toghra, lagirni taqash hazirqi jiddi mesile; aldi bilen lagirni taqap, xelqimizni azraq bolsa erkin nepes aldürshimiz kirek; biraq shuni unutmasliqimiz kirekki, xelqimiz yüzliniwatqan tehdit yalghuz lagir ichide emes; lagir Xittay hökümitining mexsitige yitishtiki bir waste; lagir hergüzmu Xittay hökümitining axirqi mexsiti emes;  shunga lagirning taqilishi bilen xelqimiz yüzlen’gen tüp mesile hel bolmay. Toghra, biz mustemlikiliktin qutulsaq, nurghun ishlirimizde özgürüsh bolidu, biraq hemme ishimiz özligidin hel bolup ketmeydu.

Yürek kisili hazir xelqarada birinji nomurluq qatil dep atalghan kisellik bolup,  u heqiqeten aldin dawalash kirek bolghan hayat mamat bilen munasiwetlik igir kisellik.  Biraq hazirqi zaman tibbii ilimining eng ali ghayisi,  yalghuz kiselni dawalash bolmastin,  belki kiselning aldini ilish.  Kiselning aldini ilish,  tarixtin biri kisel dawalashtek itiwargha ilinmay kelgen mesile bolup,  hazir tereqqi qilghan döletlerde uning mohimliqi tibbii alimlarning alahide diqqitini tartmaqta. Tereqqi qilghan döletlerde kisellikning aldini ilish üchün köplep meblex salmaqta. Bizchu,  kisel bolup amal bolmighanda,  andin dawalashning koyida. Kisel bolup, salametlikimizni yoqatqanda, andin salametlikning neqeder mohimliqini tonup yitimiz,  likin u kisel qandaq peyda bolghan,  nime seweptin peyda bolghan digenni bek oylap ketmeymiz.  Shu seweptin biz yeken xandanliqi meghlup bolghandin kiyin,  hetta u meghlup bolushtin burunqi dewirdin bashlap yürek kisilige giriptar bolushqa bashliduq,  we undin kiyin biz  bu yürek kisilige qayta qayta giriptar bolup kelduq.  Gerche ariliqta u yürek kisilimizni dawalashqa tirishchanliq körsetken bolsaqmu, hem qisqa muddetlik azraq yaxshilinish bolghan bolsimu, biraq dawalash yenila ünüm bermidi. Shuning bilen bir waqitta, bizning yürek kisilimiz yildin yilgha ighirliship ketti.  Chünki biz uning sewepliri jehette bek köp oylashmiduq; birsi qopup, biz nime üchün yürek kisilige giriptar bolawirimiz, uning sewebi zadi nime dep oylap, bezi seweplerni oturgha qoysa, bezilirimiz qopup, sen nime üchünni qoyup,  ewel ma yurek kisilini dawalashni oylashqin, yürek kisilimiz saqaysa u özligidin hel bolidu yaki uni kiyin oylishiwalimiz dep, pikir qilghan kishini inkar qilsaq, yene bezilirimiz u digen kichik mesile, bizning yürek kisilimiz bilen nime alaqisi bar dep u pikirlerni inkar qilishtuq.  Shu seweptin bizning yürek kisilimizning sewebini oylashqa pursitimiz bolmidi.  Chünki biz yürek kisilining taq seweptin emes, nurghun chong kichik seweplerning ortaq tesiridin peyda bolidighanliqini unche bilip ketmeyittuq. Chünki biz yürek kisilidin qutulup bolalmay,  peqet uni dawalitishningla koyida iduq.  Kiselning sewebi hel bolmisa,  u kiselni dawalap saqayitqandin kiyin,  uninggha yene qayta giriptar bolidighanliqni xiyalimizghimu keltürmeyittuq.  

Shunga qirindashlar yürek kisilini dawalashning mohimliqini tekitligende,  beziler uning sewebi toghursida izdense,  u toghursida pikir qilisa, uni aldirap inkar qilmayli.  Chünki yürek kisili bir qitim dawalap saqaytilghan bilen,  tel töküs saqiyip kitidighan kisel emes.  U yene qayta qayta qozghilidu. Pikir we köz qarashtiki periq tüpeylidin bir birimizni inkar qilmayli; chünki biz binaning aldidin binagha küzetkinimizde, binaning keynide we binaning ichide nime bar, uni küzetkilimu adem lazim. Biz yüzimizdiki qarini peqet eynek yaki bashqilarning yardim arqiliq bayqaymiz. Aldirap gheripni inkar qilishning ornigha gheriptiki tereqqiyatqa köz yügürtüp baqayli, we ularning yiqinqi 100 – 200 yildin buyanqi tereqqiyatining, musulmanlar we özimizning burunqi qudiretlik dewirlirimizni yoqutup, hazirqi ehwalgha chüshüp qilishning sewepliri üstide oylinip baqayli; sewenlikni yalghuz bashqilardin izdimey, özimiz nede ketküzüp qoyduq dep oylap baqayli. Bizdiki hemme yaman illetlerni, yalghuz özimizning musteqqil döwlitimiz bolmighanliqtinla izdimey, musteqqil döletlerdiki bolupmu musulman döletlerdiki her xil mesililergimu köz yügürtüp baqayli. Eger bashqilarning pikir we köz qarishigha qoshulmisaq, özimizning heqliq ikenlikini ispatlash üchün, millitimizning nime oylaydighanliqi toghursida bir tekshürüsh ilip barmay turup,  özimizni aldirap pütün milletning wekili qatarigha qoyup, xelqimiz undaq qaraydu, millitimiz mundaq oylaydu dimeyli. Bashqilargha diktatur teleppuzida buyruq biridighan ishni tiximu qilmayli. Oturgha qoyulghan köz qarash we idiyelerge , oxshimighan köz qarishimiz bolsa, uni shexiske qaritip emes, oturgha qoyulghan köz qarash we pikirge qaritip oturgha qoyayli. Chünki hichkim ewliya emes; hichkim hemmini bilgüchi emes. Shexislerning kim bolushidin qetti nezer, shexsi choqunush qilmayli, chünki xatalashmaydighan insan yoq.

2019 - yili 9 - ayning 22 - küni

مۇنازىرە ئەخلاقى ۋە بىزدىكى رىياللىق

مۇنازىرە ئەخلاقى ۋە بىزدىكى رېئاللىق

Yingiz yiziq nusqisi
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/09/munzire-munazire-exlaqi-we-bizdiki.html

ئاۋازلىق نۇسقىسى
https://drive.google.com/open?id=1nIjs1mtfnW4tmR1CGUyk40VIThfcQrtO

مەمەت ئىمىن

ئۆز ئارا مۇنازىرە قىلىش ئىنسانلارنىڭ تارىختىن بىرى داۋام قىلىپ كىلىۋاتقان نورمال ئادەتلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ گەرچە ئادالەت دەۋىر سۈرگەن جەمىيەتتە نورمال داۋام قىلغان بولسىمۇ، بىراق دىكتارتۇرلۇق جەمىيەتتە ھەر خىل چەكلىمىلىرىگە ئۇچۇراپ كەلگەن. بولۇپمۇ ئىنسانلار سىنىپقا ئايرىلغان، ئاجىزلارنىڭ كۈچلۈكلەرگە، كىچىكلەرنىڭ چوڭلارغا، ئاياللارنىڭ ئەرلەرگە، كەمبىغەللەرنىڭ بايلارغا، پۇخرالارنىڭ ھاكىمىيەت ئۈستىدىكىلەرگە مۇتلەق بوي سۇنۇش تەلەپ قىلىنغان جەمىيەتتە، "مۇنازىرە قىلىش" ياكى "گەپ تالىشىش" ئىنسانلارنىڭ ئەنەنىۋى ئەخلاق پەزىلىتىگە ئۇيغۇن كەلمەيدىغان ئادەپسىزلىك قىلمىش دەپ قارىلىپ، ئىنسانلارنىڭ ئۆز كۆز قارىشىنى ئوتۇرغا قويۇشىغا ھەر خىل چەكلىمىلەر قويۇلغان؛ ئىنسانلار ئارىسىدىكى ئۆز ئارا مۇنازىرلەر ساغلام تەرەققى قىلىشتىن مەھرۇم قالغان.

دېموكىراتىك تۈزۈمنىڭ دۇنياغا كىلىشى، قانۇن تۈزۈمنىڭ تەدىرىجى  مۇكەممەلىشىشى ۋە ساغلام ئىجىرا قىلىنىشىغا ئەگىشىپ، ئىنسانلارنىڭ ئۆز ئارا بارەۋەرلىككە بولغان تونۇشى ۋە تەلەپلىرى ئۈزلۈكسىز ئىشىپ بارغان؛ ئىنسانلار كۆڭۈل  بۆلىدىغان ھەر خىل مەسىلىلەر ئۈستىدە ئۆز ئارا مۇنازىرە قىلىشقا سورۇن ھازىرلانغان. ئۇنىڭغا ئەگىشىپ، ئۆز ئارا مۇنازىرنىڭ ساغلام ئىلىپ بىرىلىشى ۋە مۇنازىرە جەريانىدا پىكىر ئىختىلاپى تۈپەيلىدىن كىلىپ چىقىش ئىھتىمالى بولغان زىدىيەت ۋە توقۇنۇشلارنىڭ ئالدىنى ئىلىش ئۈچۈن، ئىنسانلار مۇنازىرە جەريانىدا ئۆز ئارا بوي سۇنۇش كىرەك بولغان ئەخلاقى ئۆلچەملەر ئوتۇرغا قويۇلغان.

ئۇنداقتا "مۇنازىرە ئەخلاقى" نىڭ ئۆلچىمى نىمىلەردىن ئىبارەت؟ مەن مۇنازىرە ئەخلاق ئۆلچىمى توغۇرسىدا توختۇلۇشتىن بۇرۇن ئالدى بىلەن ئەخلاق توغۇرسىدا ئازراق توختۇلۇپ ئۆتمەكچىمەن. ئەخلاق دىگىنىمىز  ئىنسانلارنىڭ سۆز ھەركىتى ۋە قىلمىشىنىڭ توغرا ياكى خاتالىقىنى، ياخشى  ياكى يامانلىقىنى، ھەق ياكى ناھەقلىقىنى، ئالىجاناپ ياكى پەسلىكىنى ئۆلچەيدىغان تارازا بولۇپ، ئۇنىڭغا ئوخشىمىغان جەمىيەت ۋە ئوخشىمىغان دەۋىردا بىرىلگەن تەرىپ ۋە ئۆلچەملەر پەرىقلىق. مەسىلەن ئامىركا فەدېرال ئالى سوتنىڭ بۇرۇنقى سوتچىسى پوتتەر ستىۋارت (Potter Stewart)  ئەخلاق توغۇرسىدا مۇنداق دىگەن ئىكەن، "ئەخلاق دىمەك، ئىنسانلارنىڭ نىمە قىلىش ھوقۇقىنىڭ بارلىقى بىلەن نىمە قىلىشنىڭ توغرا ئىكەنلىكىنىڭ پەرىقىنى بىلىش دىمەكتۇر". ئامىركىلىق مەشھۇر تىجارەتچى ۋە ساخاۋەتچى ھەنرى كراۋىس (Henri Kravis)  مۇنداق دىگەن ئىكەن، "ئەگەر سەندە سەمىمىلىك بولمىسا، سەندە ھىچنىمە بولمايدۇ. سەن ئۇنى پۇلغا سىتىپ ئالالمايسەن. سەن دۇنيادىكى بارلىق بايلىققا ئىرىش، ئەمما ئەگەر سەن ئەخلاقى يوق بىر ئىنسان بولساڭ، سەندە ھىچنىمە بولمايدۇ"

ئىنسانلارنىڭ ئەخلاقىنىڭ قانداق بولۇشى، ھەر بىر ئىنسانغا، ھەر بىر ئائىلىگە ۋە ئۇ ئىنسان ياشىغان جەمىيەتكە نىسبەتەن ناھايتى  موھىم بولۇپ، ئۇنىغا ئىنسانلارنىڭ ئائىلە تەربىيەسى، قىممەت قارىشى، ئىتىقاتى، سەمىمىيەتلىكى، راسچىللىقى، ئۇنىۋىرسال ساپاسى، تاشقى موھىت ۋە ئۇلارنىڭ ئىجتىمايى كەچۈرمىشى قاتارلىق ھەر خىل ئامىللار تەسىر كۆرسىتىدۇ.

ئەخلاق پەزىلەت توغۇرسىدا ئىزدىنىش ۋە ئۇنىڭغا توغرا ئۆلچەم بىكىتىشكە قولايلىق يارىتىش ئۈچۈن، ئەخلاقنى تۆۋەندىكىدەك تۈرلەرگە ئايرىش مۈمكىن: شەخسى ئەخلاق، ئىجتىمايى ئەخلاق، دىنىي ئەخلاق، كەسپى ئەخلاق، تىجارەت ئەخلاقى، مۇنازىرە ئەخلاقى، تەنقىت ئەخلاقى. مەن تۆۋەندە ئاساسلىقى مۇنازىرە ئەخلاقى ۋە بىزدىكى رىياللىق توغۇرسىدا ئۆز كۆز قاراشلىرىمنى ئوتۇرغا قويىمەن.

مۇنازىرە ئەخلاقى

مۇنازىرە ئەخلاقى بولسا ئىنسانلارنىڭ ئوخشىمىغان كۆز قاراشلىرى  ۋە پىكىرلىرىنى ئوتۇرغا قويۇشتا بوي سۇنۇش زۆرۈر بولغان ئەخلاقى ئۆلچېمى بولۇپ، ئۇ ئىنسانلار ئارىسىدىكى پىكىر ۋە كۆز قاراش پەرىقى تۈپەيلىدىن كىلىپ چىقىش ئىھتىمالى بولغان زىدىيەت ۋە توقۇنۇشلارنىڭ ئالدىنى ئىلىشتا ناھايتى موھىم رول ئوينايدۇ. مۇنازىرە ئەخلاقىنىڭ ئەڭ نىگىزلىك يىرى ھەر بىرىمىز ئۆز سۆز ھەققىمىز ۋە ئەركىنلىكىمىزنى تەكىتلىگىنىمىزدە، باشقىلارنىڭمۇ بىزگە ئوخشاش سۆز ھەققى ۋە ئەركىنلىكى بارلىقىنى ئۇنتۇپ قالماي، باشقىلارنى زورلۇق بىلەن بوي سۇندۇرۇش ئەمەس، بەلكى سۆز بىلەن قائىل قىلىش كىرەكلىكىنى، ئەگەر قارشى تەرەپ قائىل بولمىسا، ھەر ئىككى تەرەپ ئۆز پىكىرىنى ساقلاپ قىلىشقا ھەقلىق ئىكەنلىكىنى تونۇپ يىتىش، ئىتىراپ قىلىش ۋە ئۇنىڭغا بىردەك ئىتائەت قىلىشتۇر. مۇنازىرە ئەخلاقىنىڭ ئاساسى ۋە كاپالىتى بولسا، ئىنسانلارنىڭ ھەق ھوقۇقتا باراۋەر بولىشى، قانۇننىڭ ئادالەتلىك ئىجىرا قىلىنىشى ۋە دەموكىراتىيەنىڭ كاپالەتكە ئىگە بولىشىدۇر. ئۆز ئارا باراۋەرلىك بولمىغان موھىتتا  مۇنازىرە ئەخلاقى ۋە مۇنازىرىنىڭ ئادىل بولىشىدىن سۆز ئىچىش مۈمكىن ئەمەس.

كۆز قاراش (Opinion) دىگىنىمىز ئىنسانلارنىڭ مەلۇم شەيى، مەلۇم ھادىسە ۋە مەلۇم ۋەقەگە بولغان كۈزۈتىشى، ئىزدىنىسى، تونۇشى ۋە چۈشەنچىسىگە ئاساسەن ئوتۇرغا قويغان يەكۈنى بولۇپ، ئۇ ھەر بىر ئىنساننىڭ كۆچۈرمىشلىرىگە، تەجىربە ساۋاقلىرىغا، بىلىم ساپاسىغا، دۇنيا قارىشىغا ۋە ئىتىقادىغا قاراپ پەرىقلىق بولىدۇ. كۆز قاراش، پاكىتتىن تۈپ پەرىقلىق بولۇپ، ئۇ نورمالدا مۇتلەق توغرا ۋە ياكى مۇتلەق خاتا بولمايدۇ. ئۇ پەقەتلا مەلۇم شەخىسنىڭ مەلۇم شەيى، مەلۇم ھادىسە ۋە ياكى مەلۇم ۋەقەلىككە بولغان تونىشى ۋە چۈشەنچىسىگە ۋەكىللىق قىلىدۇ. شۇ سەۋەپتىن ئوخشىمىغان كىشىلەرنىڭ ئوخشاي شەيى، ئوخشاش ھادىسە ۋە ياكى ئوخشاش ۋەقەلىككە بولغان كۆز قارىشى ئوخشاش بولمايدۇ. مەسىلەن ئوخشاش بىر ئالمىنى 5 كە پارچىلاپ، ئۇنى 5 ئادەم يىگەن بولسا، بەزىلەر ئۇ ئالمىنى بەك تاتلىقكەن دىيىشى مۈمكىن، يەنە بەزىلەر بولسا ئۇ ئالمىنى ئۇنچە تاتلىق ئەمەسكەن دىيىشى مۈمكىن. بۇنداق ئەھۋالدا، بىز ھىچكىمنى خاتا دەپ ئەيىپلىيەلمەيمىز. ئۇ ئالمىنى بەك تاتلىقكەن دىگەنلەر بەلكىم بۇرۇن ئۇ ئالمىدەك تاتلىق ئالمىنى يەپ باقمىغان بولىشى مۈمكىن. ئۇ ئالمىنى ئۇنچە تاتلىق ئەمەسكەن دىگەنلەر بەلكىم بۇرۇن ئۇنىڭدىن تاتلىق ئالمىنى يەپ باققان بولىشى مۈمكىن. ئۇ پەقەت ھەر بىر شەخىسنىڭ ئۆتمۈشتىكى كەچۈمىشلىرىگە باغلىق. شۇڭا ھەر ئىككى تەرەپ ئۆز پىكىرىنى ساقلاپ قىلىشقا ھەقلىق. چوقۇم مىنىڭ توغرا، سىنىڭ خاتا دەپ، قارشى تەرەپنى ئىنكار قىلىش توغرا ئەمەس.

پاكىت (Fact)، ئىسپاتلانغان ۋە ئىنسانلار تەرىپىدىن ئورتاق قوبۇل قىلىنغان ھەقىقەت بولۇپ، ئۇ مۇنازىرە تەلەپ قىلمايدۇ، زامان ۋە ئورۇننىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچۇرمايدۇ، ھەممە ئىنسان قايسى نۇقتىدىن قارىشىدىن قەتتى نەزەر، ئىرىشكەن خۇلاسە ئوخشاش بولىدۇ؛ توغرا بولمىسا خاتا بولىدۇ، خاتا بولمىسا توغرا بولىدۇ. شۇڭا نورمالدا پاكىت توغۇرسىدا ئۆز ئارا كۆپ تالاش تارتىش بولمايدۇ. مەسىلەن 10 قەۋەتلىك بىر بىنا، ھەر قانداق ئادەمگە نىسبەتەن ئوخشاشلا 10 قەۋەت؛ 5 كىلومىتىرلىق مۇساپە، ھەرقانداق ئادەمگە نىسبەتەن ئوخشاشلا 5 كىلومىتىر؛ 60 كىلوگىرام ئىغىرلىقتىكى تۆمۈر، ھەر قانداق ئادەمگە نىسبەتەن ئوخشاشلا 60 كىلوگىرام تۆمۈر؛ بۇلارنىڭ ھەممىسى پاكىت بولۇپ، ئۇلار ھەممە ئادەمگە نىسبەتەن ئوخشاش.

شۇنى تەكىتلەپ ئۆتۈشكە توغرا كىلىدۇكى، بەزىدە كۆز قاراش دەپ تالاش تارتىش قىلىشقان بەزى قاراشلار زاماننىڭ ئۆتۈشىگە، ئىلىم پەن ۋە تەخنىكىنىڭ تەرەقىياتىغا، ئىنسانلارنىڭ كائىناتقا بولغان چۈشەنچىسىنىڭ ئىشىپ بىرىشىغا ئەگىشىپ، ئۇنىڭ ھەقىقەت ئىكەنلىكى ئىسپاتلانسا ۋە مۇتلەق كۆپ ساندىكى كىشىلەر تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنسا، ئۇ پاكىتقا ئايلىنىدۇ. مەسىلەن، ئىنسانلارنىڭ يەر شارىنىڭ شەكلىگە بولغان تونۇشى يىتەرلىك بولمىغان دەۋىرلەردە، بەزىلەر يەر شارىنى يۇمۇلاق دەپ قارىغان بولسا، يەنە بەزىلەر يەر شارىنى تۈز دەپ قارىغان ۋە شۇ سەۋەپتىن يەر شارىنىڭ شەكلىنىڭ قانداقلىقى توغۇرسىدا ناھايتى ئۇزۇن بىر زامان مۇنازىرە بولغان. ئاستىرونومىيە ئىلىمىنىڭ تەرەققى قىلىشىغا ئەگىشىپ، يەر شارىنىڭ يۇمۇلاق ئىكەنلىكى ئىسپاتلانغان ۋە ئۇنى مۇتلەق كۆپ ساندىكى ئىنسانلار ھەقىقەت قاتارىدا قوبۇل قىلغان؛ نەتىجىدە يەر شارىنىڭ يۇمۇلاق ئىكەنلىكى ئەسلىدىكى كۆز قاراشتىن پاكىتقا ئايلانغان.

ئەگەر بىز تارىخقا نەزەر سالىدىغان بولساق، تارىختا يۈز بەرگەن نۇرغۇن توقۇنۇشلارنىڭ، ئىنسانلارنىڭ پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى پەرىق تۈپەيلىدىن كىلىپ چىققانلىقىنى كۆرۈۋالالايمىز. ئۇزۇن زامانلىق توقۇنۇشلاردىن كىيىن، ئىنسانلار، مۇنازىرە جەريانىدىكى پىكىر ۋە كۆز قاراش پەرىقى سەۋەبىدىن كىلىپ چىقىش ئىھتىمالى بولغان توقۇنۇشلاردىن ساقلىنىش ئۈچۈن، ئۆزلىرىنىڭ بەلگۈلۈك قائىدە يوسۇنلارغا بويسۇنىشى كىرەكلىكىنى تونۇپ يەتكەن؛ شۇنىڭ بىلەن بارا بارا مۇنازىرە ئەخلاقى شەكىللەنگەن.

ئۇنداقتا ئىنسانلار مۇنازىرە قىلغاندا نىمە ئۈچۈن توقۇنۇش پەيدا بولىدۇ؟ ئۇنىڭ سەۋەپلىرى نىمىلەردىن ئىبارەت؟

ئىنسانلارنىڭ ئوخشىمىغان پىكىر ۋە كۆز قاراشلىرىنى ئەركىن ئوتۇرغا قويۇپ، ئۆز ئارا مۇنازىرە قىلالىشىنىڭ ئاساسى، ئىنسانلارنىڭ ئۆز ئوي پىكىرلىرىنى ئەركىن ئىپادىلەش ھەققىنىڭ كاپالەتكە ئىگە بولۇشىدۇر. دىكتاتۇرلۇق ھۆكۈم سۈرگەن جەمىيەتتە، ئىنسانلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت مۇتلەق بويسۇندۇرۇش ۋە مۇتلەق بويسۇنۇش بولۇپ، ئۇنداق جەمىيەتتە بىر خىل ئاۋاز، بىر خىل ئىدىيە ھۆكۈمىران ئورۇندا تۇرغان. مۇتلەق كۆپ ساندىكى كىشىلەرنىڭ ئۆز كۆڭلىدە ئويلىغانلىرىنى ئىزھار قىلىش پۇرسىتى بولمىغاچقا، ئۆز ئارا مۇنازىرە قىلىش ۋە ئۇ مۇنازىرە بىلەن مۇناسىۋەتلىك توقۇنۇش كۆپ ئەمەس، ياكى توقۇنۇش بولسىمۇ ئاساسەن ھۆكۈمىران سىنىپلار ئارىسىدىلا چەكلەنگەن. ئىنسانلارنىڭ ئۆز كۆڭلىدىكىنى ئەركىن ئىپادىلەش پۇرسىتى بولغاندا، ئاندىن مۇنازىرە بولىدۇ، مۇنازىرە بولغاندا ئاندىن پىكىر، كۆز قاراشتىكى پەرىق ۋە ئىختىلاپ ئوتۇرغا چىقىدۇ. يەنى ئىنسانلار ئارىسىدىكى پىكىر، كۆز قاراشلارنىڭ پەرىقلىق بولىشى ۋە ياكى پىكىر ئىختىلاپىنىڭ ئوتۇرغا چىقىشى، ئەركىنلىك بولغان دېموكىراتىك بىر جەمىيەتتىكى نورمال ھادىسە.

ئىنسانلارنىڭ ھەر خىل ھادىسە، ۋەقەلىك ۋە شەيىلەرگە بولغان كۈزۈتۈشى، ئىزدىنىشى، چۈشىنىشى ۋە تونۇشى پەرىقلىق بولغاچقا، ئۇلارغا نىسبەتەن چىقىرىلىدىغان يەكۈنمۇ ئوخشاش بولمايدۇ. شۇ سەۋەپتىن ئىنسانلار ئارىسىدا پىكىر، كۆز قاراش پەرىقى ۋە ئىختىلاپ پەيدا بولىدۇ. يەنى ئىنسانلار ئارىسىدىكى پىكىر ئىختىلاپىنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى ئىنسانلارنىڭ كۆز قاراشتىكى ئوخشىمسسلىق ۋە پىكىردىكى پەرىقتۇر. ئەلۋەتتە ئىنسانلار بەزىدە  كۆز قاراش بىلەن پاكىتنى ئارلاشتۇرۇپ، ياكى كۆز قاراشنى پاكىت ئورنىغا قويۇپ، ئۆزلىرىنى ھەقلىق كۆرسىتىشكە ۋە باشقىلارنى بىسىشقا ئۇرنىدۇ. بەزىدە ھەتتا ئىنسانلارنىڭ پاكىتقا قارىتا خاتا چۈشەنچىسى تۈپەيلىدىن بىھۇدە تالاش تارتىش قىلىپ، ئۆز ئارا توقۇنۇش پەيدا بولۇشقا سەۋەپ بولىدۇ.

پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى ئورتاقلىق، ئىنسانلارنى بىر يەرگە توپلايدۇ؛ دوست ۋە ئىجتىمايى مۇناسىۋەت چەمبىرىكىنى ھاسىل قىلىدۇ. پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى ئورتاقلىققا، ئورتاق نىشان ۋە ئورتاق غايە قوشۇلۇپ، تەشكىلات ۋە سىياسى پارتىيەلەرنى بارلىققا كەلتۈرىدۇ. پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى بىرلىك، ئىنسانلارنىڭ ئىتىپاقلىقىنى ۋە ئۆز ئارا ھەمكارلىقىنى شەكىللەندۈرۈپ، ئىش ئۈنىمىنى يۇقۇرى كۆتىرىدۇ. بىراق دەل شۇ پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى ئوخشاشلىق سەۋەبىدىن، خاتالىقمۇ قايتا قايتا سادىر بولىشى، كۆپ يىڭىلىق ۋە تۈپ ئۆزگۈرۈش ئاسان دۇنياغا كەلمەسلىكى ۋە ياكى يىڭىلىق ۋە ئۆزگۈرۈش ئاستا بولىشى مۈمكىن.

پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى پەرىق، بەزىدە ئىنسانلارنىڭ يالغۇز قىلىشىغا سەۋەپ بولسىمۇ، ئۆز ئارا ھەمكارلىققا تەسىر يەتكۈزۈپ، ئىش ئۈنىمىگە توسالغۇ بولسىمۇ، ھەتتا ئىنسانلار ئارىسىدا توقۇنۇش پەيدا قىلسىمۇ، بىراق ئۇ ئىنسانلارنىڭ ھادىسە، ۋەقەلىك ۋە شەيىلەرنى ئوخشىمىغان نۇقتىدىن كۈزۈتىشىگە، ئۇلارغا بولغان تونىشى ۋە چۈشەنچىسىنىڭ تىخىمۇ ئەتىراپلىق ۋە تولۇق بولىشىغا، يۈزلەنگەن مەسىلىنى ئوخشىمىغان ئۇسۇلدا تەپەككۇر قىلىشقا تۈرتكە بولىدۇ. ئوخشاش خاتالىقنىڭ قايتا قايتا سادىر بولۇشتىن ساقلىنىشقا سەۋەپ بولىشى مۈمكىن. ئوخشىمىغان ۋە ياكى يىڭى ئىدەيەلەرنىڭ دۇنياغا كىلىشىگە شاراھىت ھازىرلىشى مۈمكىن. شۇنى ئۇنتۇپ قالماسلىقىمىز كىرەكلى، يىڭىلىق ۋە ئۆزگۈرۈش نورمالدا پىكىر ۋە كۆز قاراشتا، باشقىلار بىلەن پۈتۈنلەي ئوخشاش بولغانلار ئىچىدىن ئەمەس، بەلكى پىكىر ۋە كۆز قاراشتا باشقىلاردىن پەرىقلىق بولغانلار، ئالاھىدە ۋە ئۆزگۈچە تەپەككۇر قىلىدىغانلار ئىچىدە دۇنياغا كىلىدۇ. ئۆزگۈرۈش دىمەك، بۇرۇن مەۋجۇت بولغانلاردىن پەرىقلىق دىمەك. يىڭىلىق دىمەك، كونىسى بىلەن ئوخشىمايدۇ دىمەك. پەرىق، ئۆزگۈرۈش ۋە يىڭلىقنىڭ نىگىزى؛ پەرىق بولمىسا، ئۆزگۈرۈش ۋە يىڭىلىق بولمايدۇ. شۇڭا پەرىقنى چەكلەش، پەرىقنى ئىنكار قىلىش دىمەك؛ ئۆزگۈرۈشنى ۋە يىڭىلىقنى قوبۇل قىلماسلىق ياكى ئۇنى چەكلەش، ئىنكار دىمەكتۇر.

بىز، پۇخرالارنىڭ، بولۇپمۇ خەلقىمىزنىڭ ئەركىن پىكىر قىلىش ھوقۇقى چەكلەنگەن، ھەممە جەھەتتە مەركەزنىڭ، پارتىيەنىڭ تەلىماتى بويىچە ئىش كۆرۈش تەلەپ قىلىنغان، مۇستەملىكە ۋە دىكتاتۇر بىر ھاكىمىيەتنىڭ ھۆكۈمىرانلىقى ئاستىدا ياشىغان ۋە تەربىلەنگەن بولغاچقا، بىز ئۆز كۆز قاراشلىرىمىزنى ئەركىن ئىپادىلەشتىن ۋە ساغلام مۇنازىرە قىلىشتىن مەھرۇم قالغان. شۇ سەۋەپتىن بىزدە ساغلام مۇنازىرە قىلىشقا ۋە مۇنازىرە ئەخلاقىغا بولغان چۈشەنچە ئىنىق ئەمەس. بىز ھە دىسەك ئۆزىمىزنىڭ ھەق ھوقۇقى ۋە ئەركىنلىكىنى نوقۇل ھالدا تەكىتلەپ، باشقىلارنىڭ بىزگە ئوخشاش ھەق ھوقۇقى ۋە ئەركىنلىكىنىڭ بارلىقىنى نەزەردىن ساقىت قىلىمىز. ئۆز كۆز قاراشلىرىمىزنى باشقىلارغا مەجبۇرى تاڭىمىز ياكى باشقىلارنىڭ ئوخشىمىغان پىكىر ۋە كۆز قارىشىنى ئىنكار قىلىمىز. ئەگەر باشقىلار قوبۇل قىلمىسا، ئۇنى شەخسى ئالىمىز؛ ھەتتا ئۇنىڭغا ئۆچمەنلىك بىلەن قارايمىز. بىز مەيلى ھەقلىق بولايلى ياكى ھەقسىز بولايلى، بىز ئوتۇرغا قويغان پىكىر تەكلىپلەر مەيلى توغرا بولسۇن ۋە ياكى خاتا بولسۇن، بىز ئۆز كۆز قاراشلىرىمىزنى قانداق ۋە قايسى خىل ئۇسۇل بىلەن ئوتۇرغا قويساق، ئۇنىڭ ئەڭ مۇئاپىق بولىدىغانلىقىنى ۋە ئەڭ ياخشى ئۈنۈم بىرىدىغانلىقىنى ئۇنچە بىلىپ كەتمەيمىز. بىز دىكتاتۇرلۇق ھاكىمىيەت ۋە تۈزۈلمىدىن شىكايەت قىلىمىز، بىراق ئۆزىمىز بىلىپ بىلمەي باشقىلارغا دىكتاتۇرلۇق قىلىمىز. بىز مۇنازىرە قىلغاندا،  پاكىت بىلەن كۆز قاراشنى ئاسان ئارلاشتۇرۇپ قويىمىز، ياكى كۆز قاراشنى پاكىت ئورنىدا ئىشلىتىمىز. پاكىتقا ھىس  تۇيغىمىزنى قىتىۋالائىمىز ۋە ئاسانلا مۇنازىرە بولۇۋاتقان تىمىدىن چەتنەپ، بۇرۇنقى مۇناسىۋەتسىز ئىشلارنى مۇنازىرىگە سۆرەپ كىرىمىز.

ئادەتتە، بىز مەلۇم پىكىر ۋە كۆز قاراشنى ئوتۇرغا قويغىنىمىزدا، ئەگەر باشقىلارنىڭ قوللىشىغا ئىرىشسەك، كۆڭلىمىز راھەت تىپىشى مۈمكىن؛ ئۆزىمىزنىڭ توغۇرلىقىغا ئىسپات تاپقاندەك بولىمىز. بۇ كۆپۈنچە ئىنسانلاردا بولىدىغان نورمال ئەھۋال بولۇپ، ئۇنىڭ گەرچە ئۆز ئۆزىمىزدىن قانائەت قىلىشىمىزغا ۋە سىرداش تىپىشىمىزغا پايدىسى بولسىمۇ، بىراق بىز بىلەن ئوخشاش پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى كىشىلەر، بىزنىڭ كەڭ دائىردە تەپەككۇر قىلىشىمىزغا ۋە ئۆز كۆز قارىشىمىزنى تىخىمۇ ئەتىراپلىق قىلىشىمىزغا كۆپ ياردەم بىرەلمەيدۇ. ئەكسىنچە، ئوخشىمىغان پىكىر ۋە كۆز قاراشلار، بىزنىڭ مەسىلەلەرنى ئوخشىمىغان نۇقتىدىن چىقىش قىلىپ تەپەككۇر قىلىشىمىزغا تۈرتكە بولىشى مۈمكىن.

ئۇندىن باشقا بىز مەلۇم پىكىر ۋە كۆز قاراشنى ئوتۇرغا قويغىنىمىزدا، ئەگەر باشقىلار ئۇنىنغا قارشى چىقسا ۋە ياكى بىرسى بىز بىلەن پۈتۈنلەي پەرىقلىق پىكىر ۋە كۆز قاراشنى ئوتۇرغا قويسا، ئۇ بىزنىڭ غۇرۇرىمىزغا تىگىشى ۋە بىز ئۇنى ئۆزىمىزگە ئىلىشىمىز مۈمكىن. ئەگەر بىز ئۆزىمىزنى تۇتىۋىلىپ سوغاققانلىق بىلەن، "نىمە ئۈچۈن باشقىلارنىڭ پىكىر ۋە كۆز قارىشى مەندىن پەرىقلىق؟" دەپ ئويلاپ باقساق، بەلكىم ئۆزىمىزنىڭ تەپەككۇر قىلىشىمىزدىكى بەزى يىتەرسىزلىكلەرنى پەرىق ئىتەلىشىمىز ۋە شۇنىڭ بىلەن ئەسلىدىكى تەپەكۇر قىلىش ئۇسۇلىمىزدا ئۆزگۈرۈش پەيدا قىلالىشىمىز مۈمكىن. نەتىجىدە، بىزنىڭ مەلۇم مەسىلىگە بولغان كۆز قارىشىمىز تىخىمۇ كەڭىيىشى مۈمكىن. ئەپسۇس، بىز رىياللىقتا، بىزگە ئوخشىمايدىغان پىكىر قىلغانلارنى، ئالدىراپ "ئىتىپاقلىقنى بۇزغۇچى"، "پىتنە پاسات تارقاتقۇچى" قاتارىغا كىرگۈزۈپ، ئۇلارنى ئەيىپلەيمىز ۋە چەتكە قاقىمىز. "باشقىلارمۇ ئاز تولا بىر نەرسە ئويلاپ، بۇ پەرىقلىق پىكىر ۋە كۆز قاراشنى ئوتۇرغا قويغاندۇ" دەپ ئويلاپ باقمايمىز. دالاي لاما مۇنداق دىگەن ئىكەن، "سەن سۆزلىسەڭ، پەقەت بىلىدىغىنىڭنى تەكرارلايسەن، بىراق سەن باشقىلارنى ئاڭلىساڭ، بىلمىگەننى بلىۋالىسەن". دىمەك، باشقىلارنىڭ ئوخشىمىغان پىكىر ۋە كۆز قاراشىنى ئاڭلاپ قويۇش، زىيانلىق ئىش ئەمەس.

بىز چوڭ بولغان موھىتتا، يالغۇز تەبىئې پەن ئەمەس، ئىجتىمايى پەن دائىرسىدىكى نۇرغۇن سوئاللارنىڭ ھەممىسىنىڭ ئۆلچەملىك جاۋابى بار بولۇپ، سورالغان ھەر قانداق سوئالغا، باشقىلار تەييارلىغان ۋە بىز يادقا ئىلىۋالغان ئۆلچەملىك جاۋاپ تەلەپ قىلىنغىنى ئۈچۈن، بىزدە ئۆلۈك يادلاش ئەھۋالى ئىغىر، مۇستەققىل تەپەككۇر قىلىش كەم؛ پاكىت بىلەن كۆز قاراش ئارىسىدىكى پەرىق ئىنىق ئەمەس. مەسىلەن تارىخ كىتاپلىرىدا ئوتۇرغا قويۇلغان مەزمۇنلارنىڭ ھەممىسى پاكىت بولىشى ناتايىن. بىز بىلىمىزكى، تارىخ، مەلۇم ۋەقەلىك يۈز بەرگەندىن كىيىن باشقىلار تەرىپىدىن خاتىرلەنگەن ماتىريال بولۇپ،  ئۇنىڭ ئىچىدە گەرچە بەزى پاكىتلار بولسىمۇ، بىراق تارىخنىڭ كۆپ قىسمى، تارىخچىنىڭ شۇ ۋەقەلىكنىڭ يۈز بىرىش سەۋەپلىرى توغۇرسىدىكى چۈشەنجىسى ۋە كۆز قارىشىدىن ئىبارەت. تارىخى كىتاپلاردا ئوتۇرغا قويۇلغان ۋەقەلىك يۈز بەرگەن ۋاقىت، ئورۇن، ۋەقەلىككە مۇناسىۋەتلىك شەخىسلەر پاكىت بولغاندىن باشقا نۇرغۇن مەزمۇنلار، يازغۇچىنىڭ ئەينى ۋاقىتتىكى ۋەقەلىككە بولغان كۈزۈتىشى، ئىزدىنىشى، چۈشەنچىسى ئاساسىدا  يىزىپ چىققان خۇلاسە ۋە يەكۈندىن ئىبارەت. شۇ سەۋەپتىن ئوخشىمىغان تارىخچى يىزىپ چىققان تارىختا پەرىق بولىدۇ ۋە تارىخ داۋاملىق قايتا يىزىلىدۇ.

يىغىنچاقلاپ ئەيىتقاندا، ساغلام بىر جەمىيەتتە، ھەم پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى ئورتاقلىق، ھەم پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى پەرىق تەڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشى كىرەك. پىكىر ئورتاقلىقىنى ھەددىدىن زىيادە تەشەببۇس قىلىپ، پىكىردىكى پەرىقنى چەتكە قىقىش ياكى ئۇنى ئىنكار قىلىش نورمال ئەمەس. پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى پەرىق بەك ئىغىر بولۇپ، پىكىر ۋە كۆز قاراشتا بىرلىك ۋە ئورتاقلىق بولماسلىقمۇ توغرا ئەمەس. مەسىلە بىزنىڭ پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى پەرىققە قانداق مۇئامىلى قىلىشىمىزدا؛ بىزنىڭ پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى پەرىق تۈپەيلىدىن كىلىپ چىقىش ئىھتىمالى بولغان توقۇنۇشلاردىن قانداق ساقلىنىشىمىز ۋە ئۇنى قانداق ھەل قىلىشىمىزدا. ئەگەر بىز مۇنازىرە جەريانىدا، مۇنازىرە ئەخلاقىغا بوي سۇنۇپ، ئۆزىمىزنىڭ سۆز ئەركىنلىكىنى تەكىتلىگەندە، باشقىلارنىڭمۇ بىزگە ئوخشاش سۆز ئەركىنلىكىنىڭ بارلىقىنى تونۇپ يەتسەك ۋە ئۇنىڭغا ھۆرمەت قىلساق، كۆز قاراش پەرىقى ۋە پىكىر ئىختىلاپى تۈپەيلىدىن كىلىپ چىققان توقۇنۇشلاردىن ئۈنۈملىك ساقلىنالايمىز. ئۇ چاغدا بىزنىڭ پىكىر ۋە كۆز قاراشتىكى پەرىقلەر، بىزنىڭ ئىشلىرىمىزنى ساغلام تەرەققى قىدۇرۇشتا، ھەم شۇنداقلا ئىشلىرىمىزدا ئۆزگۈرۈش ۋە يىڭىلىق يارىتىشتا ئىجابى رول ئوينادىغان ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچكە ئايلىنىشى مۈمكىن.

Munazire exlaqi we bizdiki réalliq

Munazire exlaqi we bizdiki réalliq

كونا يىزىق نۇسقىسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/09/blog-post_13.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=1nIjs1mtfnW4tmR1CGUyk40VIThfcQrtO

Memet Emin

Öz ara munazire qilish insanlarning tarixtin biri dawam qilip kiliwatqan normal adetlirining biri bolup, u gerche adalet dewir sürgen jemiyette normal dawam qilghan bolsimu, biraq diktarturluq jemiyette her xil cheklimilirige uchurap kelgen. Bolupmu insanlar sinipqa ayrilghan, ajizlarning küchlüklerge, kichiklerning chonglargha, ayallarning erlerge, kembighellerning baylargha, puxralarning hakimiyet üstidikilerge mutleq boy sunush telep qilin’ghan jemiyette, “munazire qilish” yaki “gep talishish” insanlarning eneniwi exlaq pezilitige uyghun kelmeydighan adepsizlik qilmish dep qarilip, insanlarning öz köz qarishini oturgha qoyushigha her xil cheklimiler qoyulghan; insanlar arisidiki öz ara munazirler saghlam tereqqi qilishtin mehrum qalghan.

Démokiratik tüzümning dunyagha kilishi, qanun tüzümning tediriji  mukemmelishishi we saghlam ijira qilinishigha egiship, insanlarning öz ara barewerlikke bolghan tonushi we telepliri üzlüksiz iship barghan; insanlar köngül  bölidighan her xil mesililer üstide öz ara munazire qilishqa sorun hazirlan’ghan. Uninggha egiship, öz ara munazirning saghlam ilip birilishi we munazire jeryanida pikir ixtilapi tüpeylidin kilip chiqish ihtimali bolghan zidiyet we toqunushlarning aldini ilish üchün, insanlar munazire jeryanida öz ara boy sunush kirek bolghan exlaqi ölchemler oturgha qoyulghan.

Undaqta “munazire exlaqi” ning ölchimi nimilerdin ibaret? Men munazire exlaqining nime ikenliki toghursida toxtulushtin burun aldi bilen exlaq toghursida azraq toxtulup ötmekchimen. Exlaq diginimiz  insanlarning söz herkiti we qilmishining toghra yaki xataliqini, yaxshi  yaki yamanliqini, heq yaki naheqliqini, alijanap yaki peslikini ölcheydighan taraza bolup, uninggha oxshimighan jemiyet we oxshimighan dewirde birilgen terip we ölchemler periqliq. Mesilen Amirka fedéral ali sotning burunqi sotchisi Potter Stewart exlaq toghursida mundaq digen iken, “Exlaq dimek, insanlarning nime qilish hoquqining barliqi bilen nime qilishning toghra ikenlikining periqini bilish dimektur”. Amirkiliq meshhur tijaretchi we saxawetchi Henri Kravis mundaq digen iken, "Eger sende semimilik bolmisa, sende hichnime bolmaydu. Sen uni pulgha sitip alalmaysen. Sen dunyadiki barliq bayliqqa irish, emma eger sen exlaqi yoq bir insan bolsang, sende hichnime bolmaydu"

Insanlarning exlaqining qandaq bolushi, her bir insan’gha, her bir ailige we u insan yashighan jemiyetke nisbeten nahayti  mohim bolup, unigha insanlarning a'ile terbiyesi, qimmet qarishi, itiqati, semimiyetliki, raschilliqi, uniwirsal sapasi, tashqi mohit we ularning ijtimayi kechürmishi qatarliq her xil amillar tesir körsitidu.

Exlaq pezilet toghursida izdinish we uninggha toghra ölchem bikitishke qolayliq yaritish üchün, exlaqni töwendikidek türlerge ayrish mümkin: Shexsi exlaq, Ijtimayi exlaq, Diniy exlaq, Kespi exlaq, Tijaret exlaqi, Munazire exlaqi, Tenqit exlaqi. Men töwende asasliqi munazire exlaqi we bizdiki riyalliq toghursida öz köz qarashlirimni oturgha qoyimen.

Munazire exlaqi

Munazire exlaqi bolsa insanlarning oxshimighan köz qarashliri  we pikirlirini oturgha qoyushta boy sunush zörür bolghan exlaqi ölchémi bolup, u insanlar arisidiki pikir we köz qarash periqi tüpeylidin kilip chiqish ihtimali bolghan zidiyet we toqunushlarning aldini ilishta nahayti mohim rol oynaydu. Munazire exlaqining eng nigizlik yiri her birimiz öz söz heqqimiz we erkinlikimizni tekitliginimizde, bashqilarningmu bizge oxshash söz heqqi we erkinliki barliqini untup qalmay, bashqilarni zorluq bilen boy sundurush emes, belki söz bilen qail qilish kireklikini, eger qarshi terep qail bolmisa, her ikki terep öz pikirini saqlap qilishqa heqliq ikenlikini tonup yitish, itirap qilish we uninggha birdek itaet qilishtur. Munazire exlaqining asasi we kapaliti bolsa, insanlarning heq hoquqta barawer bolishi, qanunning adaletlik ijira qilinishi we demokiratiyening kapaletke ige bolishidur. Öz ara barawerlik bolmighan mohitta  munazire exlaqi we munazirining adil bolishidin söz ichish mümkin emes.

Köz qarash (opinion) diginimiz insanlarning melum sheyi, melum hadise we melum weqege bolghan küzütishi, izdinisi, tonushi we chüshenchisige asasen oturgha qoyghan yeküni bolup, u her bir insanning köchürmishlirige, tejirbe sawaqlirigha, bilim sapasigha, dunya qarishigha we itiqadigha qarap periqliq bolidu. Köz qarash, pakittin tüp periqliq bolup, u normalda mutleq toghra we yaki mutleq xata bolmaydu. U peqetla melum shexisning melum sheyi, melum hadise we yaki melum weqelikke bolghan tonishi we chüshenchisige wekilliq qilidu. Shu seweptin oxshimighan kishilerning oxshay sheyi, oxshash hadise we yaki oxshash weqelikke bolghan köz qarishi oxshash bolmaydu. Mesilen oxshash bir almini 5 ke parchilap, uni 5 adem yigen bolsa, beziler u almini bek tatliqken diyishi mümkin, yene beziler bolsa u almini unche tatliq emesken diyishi mümkin. Bundaq ehwalda, biz hichkimni xata dep eyipliyelmeymiz. U almini bek tatliqken digenler belkim burun u almidek tatliq almini yep baqmighan bolishi mümkin. U almini unche tatliq emesken digenler belkim burun uningdin tatliq almini yep baqqan bolishi mümkin. U peqet her bir shexisning ötmüshtiki kechümishlirige baghliq. Shunga her ikki terep öz pikirini saqlap qilishqa heqliq. Choqum mining toghra, sining xata dep, qarshi terepni inkar qilish toghra emes.

Pakit (fact), ispatlanghan we insanlar teripidin ortaq qobul qilinghan heqiqet bolup, u munazire telep qilmaydu, zaman we orunning cheklimisige uchurmaydu, hemme insan qaysi nuqtidin qarishidin qetti nezer, irishken xulase oxshash bolidu; toghra bolmisa xata bolidu, xata bolmisa toghra bolidu. Shunga normalda pakit toghursida öz ara köp talash tartish bolmaydu. Mesilen 10 qewetlik bir bina, her qandaq ademge nisbeten oxshashla 10 qewet; 5 kilomitirliq musape, herqandaq ademge nisbeten oxshashla 5 kilomitir; 60 kilogiram ighirliqtiki tömür, her qandaq ademge nisbeten oxshashla 60 kilogiram tömür; bularning hemmisi pakit bolup, ular hemme ademge nisbeten oxshash.

Shuni tekitlep ötüshke toghra kiliduki, bezide köz qarash dep talash tartish qilishqan bezi qarashlar zamanning ötüshige, ilim pen we texnikining tereqiyatigha, insanlarning kainatqa bolghan chüshenchisining iship birishigha egiship, uning heqiqet ikenliki ispatlansa we mutleq köp sandiki kishiler teripidin qobul qilinsa, u pakitqa aylinidu. Mesilen, insanlarning yer sharining sheklige bolghan tonushi yiterlik bolmighan dewirlerde, beziler yer sharini yumulaq dep qarighan bolsa, yene beziler yer sharini tüz dep qarighan we shu seweptin yer sharining sheklining qandaqliqi toghursida nahayti uzun bir zaman munazire bolghan. Astironomiye ilimining tereqqi qilishigha egiship, yer sharining yumulaq ikenliki ispatlan’ghan we uni mutleq köp sandiki insanlar heqiqet qatarida qobul qilghan; netijide yer sharining yumulaq ikenliki eslidiki köz qarashtin pakitqa aylan’ghan.

Eger biz tarixqa nezer salidighan bolsaq, tarixta yüz bergen nurghun toqunushlarning, insanlarning pikir we köz qarashtiki periq tüpeylidin kilip chiqqanliqini körüwalalaymiz. Uzun zamanliq toqunushlardin kiyin, insanlar, munazire jeryanidiki pikir we köz qarash periqi sewebidin kilip chiqish ihtimali bolghan toqunushlardin saqlinish üchün, özlirining belgülük qaide yosunlargha boysunishi kireklikini tonup yetken; shuning bilen bara bara munazire exlaqi shekillen’gen.

Undaqta insanlar munazire qilghanda nime üchün toqunush peyda bolidu? Uning sewepliri nimilerdin ibaret?

Insanlarning oxshimigha pikir we köz qarashlirini erkin oturgha qoyup, öz ara munazire qilishining asasi, insanlarning öz oy pikirlirini erkin ipadilesh heqqining kapaletke ige bolushidur. Diktaturluq höküm sürgen jemiyette, insanlar arisidiki munasiwet mutleq boysundurush we mutleq boysunush bolup, undaq jemiyette bir xil awaz, bir xil idiye hökümiran orunda turghan. Mutleq köp sandiki kishilerning öz könglide oylighanlirini izhar qilish pursiti bolmighachqa, öz ara munazire qilish we u munazire bilen munasiwetlik toqunush köp emes, yaki toqunush bolsimu asasen hökümiran siniplar arisidila cheklen’gen. Insanlarning öz könglidikini erkin ipadilesh pursiti bolghanda, andin munazire bolidu, munazire bolghanda andin pikir, köz qarashtiki periq we ixtilap oturgha chiqidu. Yeni insanlar arisidiki pikir, köz qarashlarning periqliq bolishi we yaki pikir ixtilapining oturgha chiqishi, erkinlik bolghan démokiratik bir jemiyettiki normal hadise.

Insanlarning her xil hadise, weqelik we sheyilerge bolghan küzütüshi, izdinishi, chüshinishi we tonushi periqliq bolghachqa, ulargha nisbeten chiqirilidighan yekünmu oxshash bolmaydu. Shu seweptin insanlar arisida pikir, köz qarash periqi we ixtilap peyda bolidu. Yeni insanlar arisidiki pikir ixtilapining asasliq sewebi insanlarning köz qarashtiki oxshimssliq we pikirdiki periqtur. Elwette insanlar bezide  köz qarash bilen pakitni arlashturup, yaki köz qarashni pakit ornigha qoyup, özlirini heqliq körsitishke we bashqilarni bisishqa urnidu. Bezide hetta insanlarning pakitqa qarita xata chüshenchisi tüpeylidin bihude talash tartish qilip, öz ara toqunush peyda bolushqa sewep bolidu.

Pikir we köz qarashtiki ortaqliq, insanlarni bir yerge toplaydu; dost we ijtimayi munasiwet chembirikini hasil qilidu. Pikir we köz qarashtiki ortaqliqqa, ortaq nishan we ortaq ghaye qoshulup, teshkilat we siyasi partiyelerni barliqqa keltüridu. Pikir we köz qarashtiki birlik, insanlarning itipaqliqini we öz ara hemkarliqini shekillendürüp, ish ünimini yuquri kötiridu. Biraq del shu pikir we köz qarashtiki oxshashliq sewebidin, xataliqmu qayta qayta sadir bolishi, köp yingiliq we tüp özgürüsh asan dunyagha kelmesliki we yaki yingiliq we özgürüsh asta bolishi mümkin.

Pikir we köz qarashtiki periq, bezide insanlarning yalghuz qilishigha sewep bolsimu, öz ara hemkarliqqa tesir yetküzüp, ish ünimige tosalghu bolsimu, hetta insanlar arisida toqunush peyda qilsimu, biraq u insanlarning hadise, weqelik we sheyilerni oxshimighan nuqtidin küzütishige, ulargha bolghan tonishi we chüshenchisining tiximu etirapliq we toluq bolishigha, yüzlen’gen mesilini oxshimighan usulda tepekkur qilishqa türtke bolidu. Oxshash xataliqning qayta qayta sadir bolushtin saqlinishqa sewep bolishi mümkin. Oxshimighan we yaki yingi ideyelerning dunyagha kilishige sharahit hazirlishi mümkin. Shuni untup qalmasliqimiz kirekli, yingiliq we özgürüsh normalda pikir we köz qarashta, bashqilar bilen pütünley oxshash bolghanlar ichidin emes, belki pikir we köz qarashta bashqilardin periqliq bolghanlar, alahide we özgüche tepekkur qilidighanlar ichide dunyagha kilidu. Özgürüsh dimek, burun mewjut bolghanlardin periqliq dimek. Yingiliq dimek, konisi bilen oxshimaydu dimek. Periq, özgürüsh we yingliqning nigizi; periq bolmisa, özgürüsh we yingiliq bolmaydu. Shunga periqni cheklesh, periqni inkar qilish dimek; özgürüshni we yingiliqni qobul qilmasliq yaki uni cheklesh, inkar dimektur.

Biz, puxralarning, bolupmu xelqimizning erkin pikir qilish hoquqi cheklen’gen, hemme jehette merkezning, partiyening telimati boyiche ish körüsh telep qilin’ghan, mustemlike we diktatur bir hakimiyetning hökümiranliqi astida yashighan we terbilen’gen bolghachqa, biz öz köz qarashlirimizni erkin ipadileshtin we saghlam munazire qilishtin mehrum qalghan. Shu seweptin bizde saghlam munazire qilishqa we munazire exlaqigha bolghan chüshenche iniq emes. Biz he disek özimizning heq hoquqi we erkinlikini noqul halda tekitlep, bashqilarning bizge oxshash heq hoquqi we erkinlikining barliqini nezerdin saqit qilimiz. Öz köz qarashlirimizni bashqilargha mejburi tangimiz yaki bashqilarning oxshimighan pikir we köz qarishini inkar qilimiz. Eger bashqilar qobul qilmisa, uni shexsi alimiz; hetta uninggha öchmenlik bilen qaraymiz. Biz meyli heqliq bolayli yaki heqsiz bolayli, biz oturgha qoyghan pikir teklipler meyli toghra bolsun we yaki xata bolsun, biz öz köz qarashlirimizni qandaq we qaysi xil usul bilen oturgha qoysaq, uning eng mu'apiq bolidighanliqini we eng yaxshi ünüm biridighanliqini unche bilip ketmeymiz. Biz diktaturluq hakimiyet we tüzülmidin shikayet qilimiz, biraq özimiz bilip bilmey bashqilargha diktaturluq qilimiz. Biz munazire qilghanda,  pakit bilen köz qarashni asan arlashturup qoyimiz, yaki köz qarashni pakit ornida ishlitimiz. Pakitqa his  tuyghimizni qitiwala'imiz we asanla munazire boluwatqan timidin chetnep, burunqi munasiwetsiz ishlarni munazirige sörep kirimiz.

Adette, biz melum pikir we köz qarashni oturgha qoyghinimizda, eger bashqilarning qollishigha irishsek, könglimiz rahet tipishi mümkin; özimizning toghurliqigha ispat tapqandek bolimiz. Bu köpünche insanlarda bolidighan normal ehwal bolup, uning gerche öz özimizdin qanaet qilishimizgha we sirdash tipishimizgha paydisi bolsimu, biraq biz bilen oxshash pikir we köz qarashtiki kishiler, bizning keng dairde tepekkur qilishimizgha we öz köz qarishimizni tiximu etirapliq qilishimizgha köp yardem birelmeydu. Eksinche, oxshimighan pikir we köz qarashlar, bizning mesilelerni oxshimighan nuqtidin chiqish qilip tepekkur qilishimizgha türtke bolishi mümkin.

Undin bashqa biz melum pikir we köz qarashni oturgha qoyghinimizda, eger bashqilar uningha qarshi chiqsa we yaki birsi biz bilen pütünley periqliq pikir we köz qarashni oturgha qoysa, u bizning ghururimizgha tigishi we biz uni özimizge ilishimiz mümkin. Eger biz özimizni tutiwilip soghaqqanliq bilen, “nime üchün bashqilarning pikir we köz qarishi mendin periqliq?” dep oylap baqsaq, belkim özimizning tepekkur qilishimizdiki bezi yitersizliklerni periq itelishimiz we shuning bilen eslidiki tepekur qilish usulimizda özgürüsh peyda qilalishimiz mümkin. Netijide, bizning melum mesilige bolghan köz qarishimiz tiximu kengiyishi mümkin. Epsus, biz riyalliqta, bizge oxshimaydighan pikir qilghanlarni, aldirap “itipaqliqni buzghuchi”, “pitne pasat tarqatquchi” qatarigha kirgüzüp, ularni eyipleymiz we chetke qaqimiz. “Bashqilarmu az tola bir nerse oylap, bu periqliq pikir we köz qarashni oturgha qoyghandu” dep oylap baqmaymiz. Dalay Lama mundaq digen iken, “Sen sözliseng, peqet bilidighiningni tekrarlaysen, biraq sen bashqilarni anglisang, bilmigenni bliwalisen”. Dimek, bashqilarning oxshimighan pikir we köz qarashini anglap qoyush, ziyanliq ish emes.

Biz chong bolghan mohitta, yalghuz tebi'é pen emes, ijtimayi pen da'irsidiki nurghun soallarning hemmisining ölchemlik jawabi bar bolup, soralghan her qandaq so'algha, bashqilar teyyarlighan we biz yadqa iliwalghan ölchemlik jawap telep qilin’ghini üchün, bizde ölük yadlash ehwali ighir, musteqqil tepekkur qilish kem; pakit bilen köz qarash arisidiki periq iniq emes. Mesilen Tarix kitaplirida oturgha qoyulghan mezmunlarning hemmisi pakit bolishi natayin. Biz bilimizki, tarix, melum weqelik yüz bergendin kiyin bashqilar teripidin xatirlen'gen matiryal bolup,  uning ichide gerche bezi pakitlar bolsimu, biraq tarixning köp qismi, tarixchining shu weqelikning yüz birish sewepliri toghursidiki chüshenjisi we köz qarishidin ibaret. Tarixi kitaplarda oturgha qoyulghan weqelik yüz bergen waqit, orun, weqelikke munasiwetlik shexisler pakit bolghandin bashqa nurghun mezmunlar, yazghuchining eyni waqittiki weqelikke bolghan küzütishi, izdinishi, chüshenchisi asasida  yizip chiqqan xulase we yekündin ibaret. Shu seweptin oxshimighan tarixchi yizip chiqqan tarixta periq bolidu we tarix dawamliq qayta yizilidu.

Yighinchaqlap eyitqanda, saghlam bir jemiyette, hem pikir we köz qarashtiki ortaqliq, hem pikir we köz qarashtiki periq teng mewjut bolup turushi kirek. Pikir ortaqliqini heddidin ziyade teshebbus qilip, pikirdiki periqni chetke qiqish yaki uni inkar qilish normal emes. Pikir we köz qarashtiki periq bek ighir bolup, pikir we köz qarashta birlik we ortaqliq bolmasliqmu toghra emes. Mesile bizning pikir we köz qarashtiki periqqe qandaq muamili qilishimizda; bizning pikir we köz qarashtiki periq tüpeylidin kilip chiqish ihtimali bolghan toqunushlardin qandaq saqlinishimiz we uni qandaq hel qilishimizda. Eger biz munazire jeryanida, munazire exlaqigha boy sunup, özimizning söz erkinlikini tekitligende, bashqilarningmu bizge oxshash söz erkinlikining barliqini tonup yetsek we uninggha hörmet qilsaq, köz qarash periqi we pikir ixtilapi tüpeylidin kilip chiqqan toqunushlardin ünümlik saqlinalaymiz. U chaghda bizning pikir we köz qarashtiki periqler, bizning ishlirimizni saghlam tereqqi qidurushta, hem shundaqla ishlirimizda özgürüsh we yingiliq yaritishta ijabi rol oynadighan herketlendürgüch küchke aylinishi mümkin.

2019 - yili 9 - ayning 12 - küni

ئوقۇتقۇچۇمنى ئەسلەپ

ئوقۇتقۇچۇمنى ئەسلەپ

Yingi yiziq nusqisi
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/09/oqutquchumni-eslep.html

ئاۋازلىق نۇسقىسى
https://drive.google.com/open?id=1TWd0bYD4E1CJGlD8PYtHOseBa04Or3HD

مەمەت ئىمىن

بۈگۈن 9 - ئاينىڭ 10 - كۈنى پۈتۈن خىتتايدا جۈملىدىن بىزنىڭ ۋەتەندە ئوقۇتقۇچىلار بايرىمى بولۇپ، مەن بۈگۈن بۇ مۇناسىۋەت بىلەن مىنىڭ ھاياتىمغا تەسىر كۆرسەتكەن ئىشتىن بىرنى سىلەر بىلەن ئورتاقلاشماقچى.

مىنىڭ كىيىنكى ھاياتىمغا ئەڭ چوڭ تەسىر كۆرسەتكەن ئادەم، مىنىڭ تولۇق ئوتۇرا مەكتەپتىكى سىنىپ مۇدىرىم ۋە پەلسەپە (سىياسەت) ئوقۇتقۇچۇم بولۇپ، مەن تولۇقسىز ئوتۇرا مەكتەپنى تۈگۈتۈپ، داۋاملىق ئوقۇشتىن ۋاز كەچكەن ۋاختىمدا، ئۇ ئوقۇتقۇچۇم ماڭا ۋە بىزنىڭ ئۆيدىكىلەرگە خىزمەت ئىشلەپ، مىنىڭ تولۇق ئوتۇردا داۋاملىق ئوقۇشۇشۇمغا ۋە ھازىرقى ھاياتىمدا ياشاشقا سەۋەپ بولغان ئىدى.

مەن 1978 - يىلى تولۇقسىز ئوتۇرا مەكتەپنى ئوقۇۋاتقاندا، ئۇ ئوقۇتقۇچى بىزنىڭ سىنىپقا ھەپتىدە ئىككى قىتىم پەلسەپە يەنى ماركىسىزىم نەزىريەسى دەرىسى ئۆتكەن ئىدى ۋە مىنى پەقەت يىراقتىن بىلەتتى. 1981 - يىلى مەن تولۇقسىز ئوتۇرا مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ، ئوتۇرا تەخنىكۇمغا ئىمتاھان بەرگەن ۋە ئىمتاھاندا گەرچە ياخشى نەتىجىگە ئىرىشكەن بولساممۇ، بىراق مىنىڭ ئورنۇمغا باشقا بىرسىنى ئالماشتۇرىۋەتكەنلىك سەۋەپتىن ئوتۇرا تەخنىكۇمدا ئوقۇشتىن مەھرۇم قالغان ئىدىم. بىزنىڭ ئۆيدىكىلەر شۇ ئادالەتسىزلىك تۈپەيلىدىن، قاتتىق ئۈمۈتسىزلىنىپ، مىنى ئوقۇماسلىققا دەۋەت قىلغان ئىدى. 1981- يىلى 11- ئايلاردا، يەنى مەكتەپتە ئوقۇش باشلاپ ئىككى ئايدىن كىيىن، ئۇ ئوقۇتقۇچۇم ئۆيگە ئادەم ئەۋەتىپ، ماڭا ۋە بىزنىڭ ئۆيدىكىلەرگە خىزمەت ئىشلەپ، مىنى داۋاملىق ئوقۇشقا كۆندەرگەن ۋە ئۆزى سىنىپ مۇدىرى بولغان بىزنىڭ ناھىيە بويىچە بىردىن بىر نۇقتىلىق سىنىپقا ئىمتاھانسىز قوبۇل قىلغان ئىدى.

ناھايتى ئەپسۇس، ئۇ چاغلاردا "دىن ئادەم زەھەرلەيدىغان ئەپىيۇن" دەپ تەشۋىق قىلىنىدىغان يىللار بولۇپ، ئۇ ئوقۇتقۇچىممۇ دىنغا قارشى ۋە دىننى ئىنكار قىلىدىغان، ئەمما ئاق كۆڭۈل، مەرت ۋە مىللەتنىڭ كەلگۈسى ئۈچۈن باش قاتۇرىدىغان، مەرىپەتۋەر ئوقۇتقۇچى ئىدى. مەن تولۇق ئوتۇرا مەكتەپتە ئوقۇش جەريانىدا، ئۇ ئوقۇتقۇچۇم ماڭا ناھايتى كۆڭۈل بۆلۈپ، نۇرغۇنلىغان ياخشى ئۈگۈنۈش شاراھىتلارنى يارىتىپ بەرگەن ئىدى. مەن تولۇق ئوتۇرا مەكتەپنى پۈتتۈرگەندە، مەن ئۇ ئوقۇتقۇچۇمنىڭ مەندىن كۈتكەن ئۈمۈدىنى يەردە قويماي،  يۇقۇرى نەتىجە بىلەن ئالى مەكتەپكە ئۆتكەن ئىدىم.

مەن ئالى مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان چاغلىرىمدا، ئۇ ئوقۇتقۇچۇم تىل راكىغا گىرىپتار بولۇپ قىلىپ، ئۈرۈمچىدە ئوپىراتسىيە قىلىپ تىلىنى كىسىۋەتكەن ئىدى. مەن تەتىلدە ئۈرۈمچىدىكى دوختۇرخانىغا يوقلاپ بارغىنىمدا، ئۇ ئوقۇتقۇچۇم يىغلاپ تۇرۇپ، ئۆزىنىڭ پۇشايمانلىرىنى يىزىق ئارقىلىق ماڭا ئىزھار قىلغان ئىدى. كىيىن ئارىدىن بىر نەچچە يىل ئۆتمەيلا ئالەمدىن ئۆتۈپتۇ.

ئەسلى تىل راكى، باشقا ھەرقانداق بىر راك كىسىلى ۋە ياكى باشقا كىسەللىكلەرگە ئوخشاش ھەرقانداق ئىنسان گىرىپتار بولۇش ئىھتىمالى بولغان بىر خىل كىسەللىك بولسىمۇ، ھەم ئۇنىڭ دىننى ئىنكار قىلىش بىلەن ھىچقانداق سەۋەپ نەتىجىلىك مۇناسىۋىتى بولمىسىمۇ، بىراق ئىنسانلارنىڭ ئۆزى تىگىگە يىتەلمىگەن ھادىسلەر ئالدىدىكى ئاجىزلىقى تۈپەيلىدىن، داۋاملىق دىننى ئىنكار قىلىدىغان ئۇ رەھمەتلىك ئوقۇتقۇچۇمنىڭ تىلىدا ئۇ كىسەلنىڭ پەيدا بولۇشىغا قاراپ، نۇرغۇن ئادەملەر چۆچۈشكەن ۋە تۆۋە قىلىشقان ئىدى. ئەپسۇس ئۇلار، ئەگەر ئىنسانلار دىننى ئىنكار قىلغىنى ئۈچۈن، بۇ دۇنيادا ئاللاھ تەرىپىدىن جازالىنىدىغان ئىش بولسا، بۇ دۇنيادا زۇلۇم كۆرىۋاتقان ۋە كۈلپەت چىكىۋاتقانلارنىڭ كۆپ قىسمىنىڭ مۇسۇلمانلار بولماستىن، بەلكى دىنسىزلار بولىدىغانلىقىنى، ئەمىلىيەتتە بولسا دەل ئۇنىڭ ئەكسى ئىكەنلىگىنى ئويلاپ باقمىغان ئىدى.

86 - يىلى ياكى 87 - يىلى بولسا كىرەك، مەن تۇققان يوقلاش ئۈچۈن يۇرتقا بارسام، ئۇ رەھمەتلىك ئوقۇتقۇچۇم بىلەن ياخشى ئۆتىدىغان ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ھەممىسى، ئۇ ئوقۇتقۇچۇمدىن چەت چىگىرسىنى پۈتۈنلەي ئايرىپ، بىراقلا 180 گىرادۇد ئۆزگۈرەپ، ھىچ بىر جۈمەدىن قالمايدىغان تەقۋادار مۇسۇلمان بولۇپ كەتكەن ئىكەن. يەنە ناھايتى ئەپسۇس، ئۇ ئوقۇتقۇچۇمنىڭ ئۆيىدىكىلەر، ئوقۇتقۇچۇم ئۆلۈپ كەتكەندىن كىيىن پۈتۈن دوست بۇرادەرلىرىدىن ئايرىلىپ، يالغۇزلا قالغان ئىكەن. بىر قىتىم مەن ئۆقۇتقۇچۇمنىڭ ئائىلىسىدىكىلەرنى يوقلاپ بارسام، رەھمەتلىك ئوقۇتقۇچۇمنىڭ ئايالى يىغلاپ تۇرۇپ، كونا دوستلارنىڭ ھەممىسىنىڭ ئۆزىدىن يىراقلاپ كەتكەنلىكىنى سۆزلەپ، ئۆز بىشىغا كەلگەن دەرت ئەلەملىرىنى ئەيتىپ بەرگەن ئىدى. بۇلاردىن خەلقمىزدىكى نادانلىقنىڭ نەقەدەر ئىغىر ئىكەنلىكىنى كۆرىۋىلىش ئۇنچە قىيىن بولمىسا كىرەك. چۈنكى ئۇ "كونا دوستلار"،ئۇ  ئوقۇتقۇچۇم دىنغا قارشى تۇرغاندا، دىننى ئىنكار قىلغاندا ئەمەس، بەلكى تىل راكىغا گىرىپتار بولۇپ، بىشىغا ئىغىر كۈنلەر كەلگەندە، ئاندىن ئۆزلىرىنىڭمۇ تىل راكىغا گىرىپتار بولۇپ، تىلى كىسىلىپ كىتىشىدىن ئەندىشە قىلىپ، ئۇ ئوقۇتقۇچۇم ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىدىن يىراقلاشقان ئىدى.

مەن ئۇنىڭدىن كىيىنكى ئۇزۇن بىر زامان، ئۇ ئوقۇتقۇچۇمنى ھۆرمەتلەشنى ياكى ئۇنىڭ دىننى ئىنكار قىلغىنى ئۈچۈن، ئۇنى ئەيىپلەشنى بىلەلمەي قالغان ئىدىم. كىيىن ئويلاپ باقسام، كومنىست خىتتاي ھاكىمىيىتىنىڭ ۋەتىنىمىزدە يۈرگۈزگەن دىننى چەكلەش، دىننى بۇرمىلاش ۋە ياكى دىننى ئىنكار قىلىش سىياسەتلىرى تۈپەيلىدىن، خەلقىمىز دىنىي بىلىملەرنى ئۈگۈنۈش پۇرسەتلىرىدىن، بولۇپمۇ ئۇنى توغرا ئۈگۈنۈش پۇرسەتلىرىدىن مەھرۇم قىلىنغان ۋە نادان قالدۇرۇلغان ئىكەن. ئۇ ئوقۇتقۇچۇمغا ئوخشاش مەدىنىيەت زور ئىنقىلاۋى مەزگىلىدە تەلىم ئالغان بىر قىسىم زىيالىلار، شۇ دەۋەئىردىكى ۋەزىيەت تۈپەيلىدىن دىنسىز بولۇپ يىتىشكەن بولسا، يەنە كۆپ قىسىم ئاۋام خەلق دىننى توغرا ئۈگىنەلمەي، ھەممە ئىشنى دىنغا باغلايدىغان، بىشىغا كەلگەن كۈلپەتلەرنى تەقدىردىن كۆرۈپ، كۆرگەن كۈنىگە قانائەت قىلىدىغان ۋە ياكى تەقدىرگە تەن بىرىپ، ئۆز تەقدىرىنى ئۆزگەرتىش ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسەتمەيدىغان ھالغا چۈشۈپ قالغان ئىكەن. مەن ئاللاھتىن ئۇ ئوقۇتقۇچۇمنىڭ شۇ رەزىل تۈزۈلمە سەۋەبىدىن بىلىپ بىلمەي ئۆتكۈزگەن گۇناھلىرىنى كۆچۈرۋىتىشنى تىلەش بىلەن بىرگە شۇ نادان قالغان خەلقىمگە ئەقىل پاراسەت ئاتا قىلىشنى تىلەيمەن.

ئەمدىلىكتە قارايدىغان بولساق، ۋەتەندە ئۇ ئوقۇتكۇچۇم ئوقۇغان ۋە ياشىغان مەدىنيەت زور ئىنقىلاۋى دەۋرىدىن كىيىنكى يەنە بىر قىتىملىق كەڭ كۆلەملىك دىننى چەكلەش، دىننى بۇرمىلاش ۋە ئىرقى قىرغىنچىلىق ئىلىپ بىرىش سىياسىتى يۈرگىزىلىۋاتقان بولۇپ، خىتتاي ھۆكۈمىتى، بىر تەرەپتىن خەلقىمىزنى ئۆز دىننى ئىتىقادى ۋە مىللى كىملىكىدىن ۋاز كىچىشكە مەجبۇرى قىلىۋاتقان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن خەلقىمىزنى دىنىي ئەسەبىلىك ۋە تىرورلۇققا باغلاپ يوق قىلماقتا. بىر قىسىم ئىنسانلىرىمىز بولسا، دىنىمىزدا ئوتۇرغا قويغان تەلىماتلارنى توغرا ئۈگۈنۈش ۋە ئۇنى توغرا ئىجرا قىلىشنىڭ ئورنىغا، دىنىي تەلىماتلارنى خاتا ئىستىمال قىلىپ، تۇيۇق يولغا كىرىپ قالماقتا. ئاللاھ ھەممەيلەننىڭ دىلىنى يورۇتۇپ، دىننى ئىنكار قىلغانلارنىڭ "تىل راكى" غا گىرىپتار بولۇپ، تىلى كىسىلىپ كىتىشتىن ساقلاش بىلەن بىرگە، ئەڭ موھىمى دىننى سۇيى ئىستىمال قىلىپ، تۇيۇق يولغا كىرىپ قالغان شۇ نادان خەلقىمىزنى، توغرا يولغا باشلار.

2019 - يىلى 9 - ئاينىڭ 10 - كۈنى