ئىت ۋە ئىنسانلىق

ھەممىمىزگە مەلۇم بولغۇنىدەك ئىت ئىنسانلار ھاياتىدىكى ناھايتى مۇھىم بولغان ھايۋانلارنىڭ بىرى بولۇپ، نۇرغۇن ئىنسانلارنىڭ بولۇپمۇ تەرەققى قىلغان ئەللەردىكى ئىنسانلارنىڭ كۈندۇلۇك تۇرمۇشى  ئىتتىن ئايرىلالمايدۇ. ئۇلار ئىتنى ئەتىۋارلايدۇ ۋە ئۇنى ئوينىڭ بىر ئەزاسى قاتارىدا كۆرىدۇ، ئىت بىلەن بىرگە تاماق يەيدۇ، ئىت بىلەن بىرگە ئۇخلايدۇ.  شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئىنسانلار ئەڭ يامان كۆرگەن ۋىجدانى يوق، ھورۇن ئادەملەرنى لالما ئىت، كۆپەك دەپ تىللايدۇ. ئىنسانلارنىڭ قايسى خىلدىكى ئىتنى ئەتىۋارلىشى، ياكى ياخشى كورۇشى، قايسى خىلدىكى  ئىتتىن سەسكىنىشى، ۋە ئۇنىڭدىن ئۆزىنى قاچۇرۇشى، ئىتنىڭ تۇرىگە (ئىرقىغا) باغلىق بولماستىن  بەلكى ئىتنىڭ  مىجەزىگە، كۆنگەن خۇيى پەيلى ۋە ئادەتلىرىگە باغلىق.

ئىنسانلار توۋەندىكى ئىككى خىل ئىتنى ياخشى كۆرىدۇ ۋە ئۇلارنى ئەتىۋارلاپ، ئاھىلىنىڭ بىر ئەزاسى كۆرۇشىدۇ.

بىرىنجى تۇردىكىسى، قەددى قامەتلىك، ھەيۋىسى بار، باققان ئىگىسىنى تونىدىغان، ئاھىلە كىشىلىرى بىلەن ياتنى، ياخشى بىلەن ياماننى پەرىقلەندۇرەلەيدىغان ۋە ئۇلارنىڭ بىخەتەرلىگىنى قوغدايدىغان ئىتلاردۇر.  بۇ خىلدىكى ئىتلار ياۋاشنى بوزەك قىلىپ، خالىغان ئادەمگە قاۋاپ، ئۇلارغا ھۇجۇم قىلمايدۇ، بىراق ئوزىگە ۋە ئىگىسىگە چىقىلغان ئادەمگە بوش كەلمەيدۇ. ئىنسانلار بۇ خىلدىكى ئىتلارنى  موھىم خىزمەتلەرگە سىلىش ئۇچۇن باقىدۇ،  ۋە ئۇلارغا ئالاھىدە ھوقۇق  ئىمتىيازلارنى  بىرىدۇ. 

ئىككىنجى تۇردىكىسى گەرچە بىرىنجى تۈردىكى ئىتلاردەك ئالاھىدە قەددى قامەتلىك بولمىسىمۇ، بىراق كۆرۈنىشى ئوماق، دوستانە، ئادەمنىڭ زوقىنى كەلتۈرىدىغان، ئەدەپ ئەخلاقنى بىلىدىغان، خالىغان يەرگە تەرەت قىلمايدىغان، كۆرگەنلە نەرسىنى يىمەيدىغان، كۆرگەنلە ئادەمگە قاۋاپ، باشقىلارغا خالىغانچە ھۇجۇم قىلمايدىغان ئىتلاردۇر. ئىنسانلار بۇ خىلدىكى ئىتلارنى ئوزىلىرىگە كوڭەل خوشاللىقى ئىلىپ كىلىدۇ دەپ باقىدۇ، ۋە ئۇلارنى زىرىكىپ قالغاندا ئىشى پۇشىقىنى چىقىرىپ كوڭلىنى ئاچىدىغان يىقىن دوستى، ھەمرايى  قاتارىدا ئەتىۋارلايدۇ.

ئىنسانلارنىڭ يۇقارقى ئىككى تۇردىكى ئىتلارنى ياخشى كورىشىدىكى ئەڭ مۇھىم سەۋەپ، ئۇلارنىڭ ئىنسانلارغا مەلۇم دەرىجىدە  مەنپەت يەتكۇزگەنلىگىدەدۇر.

بۇ ئىككى تۇردىكى ئىتلار كۇنلەرنىڭ بىرىدە ھەر خىل سەۋەپلەر تۇپەيلىدىن ئىگە چاقىسىز ۋە ئۆي ماكانسىز قىلىپ، كوچىغا چىقىپ قالغان تەقدىردىمۇ، ۋە ياكى ئىگە چاقىسىز ئىتلارنى باقىدىغان "مۇساپىرلار  لاگىرى" غا كىرىپ قالغان تەقدىردىمۇ، بۇ ئىتالار خارلانمايدۇ، ۋە ئۇزۇنغا قالماي بۇ ئىتلارنى بىقىۋالىدىغانلار چىقىدۇ، نەتىجىدە بۇ ئىتلار يىڭىدىن ئوي ماكانلىق بولىدۇ، ۋە بىقىۋالغۇچىلارغا مەلۇم دەرىجىدە مەنپەت ئىلىپ كىلىدۇ، ۋە ئۇلارنى ئۆزلىرىنى بىقىۋالغانلىقىغا پۇشايمان قىلدۇرمايدۇ.

ئۇندىن باشقا يەنە بىر خىلدىكى ئىتلار بولۇپ، بۇ ئىتلارنىڭ تۇرى ۋە كىلىپ چىقىشى (ئىرقى) ئالدىنقى ئىككى خىل ئىتلاردىن ئالاھىدە پەرىقلىق بولمىسىمۇ، بىراق بۇ خىلدىكى ئىتلاردا خالىغان ئادەمگە قاۋاپ قويدىغان، ياماننى كۆرسە قورقۇپ قاچىدىغان، ياۋاشنى كورسە قاۋاپ، چىشلەپ قويدىغان، كىم بىر نەرسە بەرسە ئۇنىڭ كەينىدىن كىتىدىغان، بەرمىسە ئوغۇرلاپ يەيدىغان، ئەتىۋارلاپ قويسا كورپىگىمۇ چىچىپ قويىدىغان ئادەتلىرى بولغاچقا، ئىنسانلار ئۇلارنى ياخشى كورمەيدۇ، ۋە لالما ئىت دەپ تىللىشىدۇ.

كۇنلەرنىڭ بىرىدە بىرەرسىنىڭ بۇ ئىتلارغا ھىسىداشلىقى كىلىپ، ئۇلارنى بىقىۋالماقچى بولغاندا، ۋە ياكى ئۇلارغا ئوي ماكان بەرگەندە، بۇ ئىتلار يەنىلا بۇرۇن كۆنگەن ئادەتلىرى ۋە خۇينى تاشلىماسلىقى، كورگەنلە ئادەمگە قاۋاپ، بىقىۋالغۇچىلارغا ھىچقاندا پايدا مەنپەت يەتكۇزمەي، ئەكسىنچە ئۇلارنى  زىرىكتۇرۇپ قويىشى مۇمكىن، نەتىجىدە قايتىدىن ئىگە چاقىسىز ۋە ئوي ماكانسىز قىلىپ، كوچىغا چىقىپ بۇرۇنقى سەرگەردانلىق ھاياتىنى داۋام قىلىشى مۇمكىن.

ئاللاھ خەلقىمىزگە، بىزگە ھىسىداشلىق قىلىپ بىزنى قوللاپ قۇۋەتلىگەنلەرنىڭ يۇزىگە قارا چىقارماسلىققا، ئۇلارنىڭ ھىسىداشلىقىنى سۈيى ئىستىمال قىلىپ، ئۇلارنى پۇشايمان قىلدۇرماسلىقىنى، ئوزىگە ۋە قوللۇغۇچىلارغا غۇرۇر ئىلىپ كىلىشكە نىسىپ قىلسۇن.

It we insanliq

Hemmimizge melum bolghunidek it insanlar hayatidiki nahayti muhim bolghan haywanlarning biri bolup, nurghun insanlarning bolupmu tereqqi qilghan ellerdiki insanlarning kunduluk turmushi  ittin ayrilalmaydu. Ular itni etiwarlaydu we uni oyning bir ezasi qatarida koridu, it bilen birge tamaq yeydu, it bilen birge uxlaydu.  Shuning bilen bir waqitta, insanlar eng yaman korgen vijdani yoq, horun ademlerni lalma it, kopek dep tillaydu. Insanlarning qaysi xildiki itni etiwarlishi, yaki yaxshi korushi, qaysi xildiki it ittin seskinishi, we uningdin ozini qachurushi, itning turige (irqigha) baghliq bolmastin belki itning  mijezige, kon’gen xuyi peyli we adetlirige baghliq.

Insanlar towendiki ikki xil itni yaxshi koridu we ularni etiwarlap, ahilining bir ezasi korushidu.

Birinji turdikisi, qeddi qametlik, heywisi bar, baqqan igisini tonidighan, ahile kishiliri bilen yatni, yaxshi bilen yamanni periqlendureleydighan we ularning bixeterligini qoghdaydighan itlardur.  Bu xildiki itlar yawashni bozek qilip, xalighan ademge qawap, ulargha hujum qilmaydu, biraq ozige we igisige chiqilghan ademge bosh kelmeydu. Insanlar bu xildiki itlarni  mohim xizmetlerge silish uchun baqidu,  we ulargha alahide hoquq  imtiyazlarni  biridu.

Ikkinji turdiki itlar gerche aldinqi turdiki itlardek alahide qeddi qametlik bolmisimu, biraq omaq, dostane, ademning zoqini kelturidighan, edep exlaqni bilidighan, xalighan yerge teret qilmaydighan, korgenle nersini yimeydighan, korgenle ademge qawap, bashqilargha xalighanche hujum qilmaydighan itlardur. Insanlar bu xildiki itlarni ozilirige kongel xoshalliqi ilip kilidu dep baqidu, we ularni zirikip qalghanda ishi pushiqini chiqirip konglini achidighan yiqin dosti, hemrayi  qatarida etiwarlaydu.

Insanlarning yuqarqi ikki turdiki itlarni yaxshi korishidiki eng muhim sewep, ularning insanlargha melum derijide menpet yetkuzgenligidedur.

Bu ikki turdiki itlar kunlerning biride her xil sewepler tupeylidin ige chaqisiz we oy makansiz qilip, kochigha chiqip qalghan teqdirdimu, we yaki ige chaqisiz itlarni baqidighan “musapilar lagiri” gha kirip qalghan teqdirdimu, bu italar xarlanmaydu, we uzun’gha qalmay bu itlarni biqiwalidighanlar chiqidu, netijide bu itlar yingidin oy makanliq bolidu, we biqiwalghuchilargha melum derijide menpet ilip kilidu, we ularni ozlirini biqiwalghanliqigha pushayman qildurmaydu.

Undin bashqa yene bir xildiki itlar bolup, bu itlarning turi we kilip chiqishi (irqi) aldinqi ikki xil itlardin alahide periqliq bolmisimu, biraq bu xildiki itlarda xalighan ademge qawap qoydighan, yamanni korse qorqup qachidighan, yawashni korse qawap, chishlep qoydighan, kim bir nerse berse uning keynidin kitidighan, bermise oghurlap yeydighan, etiwarlap qoysa korpigimu chichip qoyidighan adetliri bolghachqa, insanlar ularni yaxshi kormeydu, we lalma it dep tillishidu.

Kunlerning biride birersining bu itlargha hisidashliqi kilip, ularni biqiwalmaqchi bolghanda, we yaki ulargha oy makan bergende, bu itlar yenila burun kon’gen adetliri we xuyni tashlimasliqi, korgenle ademge qawap, biqiwalghuchilargha hichqanda payde yetkuzmey, eksinche ularni  zirikturup qoyishi mumkin, netijide qaytidin ige chaqisiz we oy makansiz qilip, kochigha chiqip burunqi sergerdanliq hayatini dawam qilishi mumkin.

Allah xelqimizge bizge hisidashliq qilip bizni qollap quwetligenlerning yuzige qara chiqarmasliqqa,  qollughuchilarning hisidashliqini suyi istimal qilip, ularni pushayman qildurmasliqqa, ozige we qollughuchilargha ghurur ilip kilishke nisip qilsun.