ئەخلاق توغۇرسىدا

ئەخلاق توغۇرسىدا

Exlaq toghursida

https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/11/exlaq-toghursida.html

ئاۋازلىق نۇسقىسىنى ئاڭلاش ئۈچۈن بۇ يەرنى بىسىڭ

مەمەت ئىمىن

ئەدەپ ئەخلاق ئىنسانلارنىڭ كۈندىلىك ھاياتىدا ناھايتى موھىم رول ئوينايدىغان بولۇپ، بىزنىڭ ئەنەنىمىزدىمۇ، مەيلى ئائىلىدە بولسۇن، مەيلى مەكتەپتە بولسۇن، تارخىتىن بۇيان خەلقىمىز ئەدەپ ئەخلاق تەربىيەسىگە ئالاھىدە ئەھمىيەت بىرىپ كەلگەن. ئەپسۇس يىقىنقى زامانلاردىن بۇيان بىزنىڭ ئەنەنىۋى ئۆرپە ئادەتلىرىمىز ۋە دىنى ئىتىقادىمىز ئىغىر دەرىجىدە چەكلىمىگە ئۇچۇراپ، ئەنەنىۋى ئەخلاقىمىزدا ئىغىر تەۋرىنىش ۋە بۇزۇلۇشلار بولماقتا.

نۇرغۇن يىللار ئىلگىرى ۋەتەندىكى بىر يوللۇچىلار ئاپتىۋۇزىدا يۈز بەرگەن مۇنداق بىر ۋەقە ھىلى ھەم ئىسىمدە. ئىچىدە 20 دىن ئارتۇق يولۇچى بار بىر ئاپتىۋۇزنىڭ شوپۇرى، بىر قولى بىلەن ئاپتىۋۇزنى ھەدەۋىتىپ يەنە بىر قولى بىلەن تاماكىسىغا ئوت يىقىپ، ئاپتىۋۇز ئىچىنى ئىس تۈتەككە تولدۇرۇشقا باشلىغان ئىدى. ئەزەلدىن تاماكا چەكمەيدىغان مەن تاماكىنىڭ ئىس تۈتىكىگە ئالاھىدە سەزگۇر بولغانلىقىم ئۈچۈن راھەتسىز ھىس قىلدىم ۋە شوپۇرنىڭ يىنىغا بىرىپ، شۇنچە كۆپ ئادەم بار ئاپتىۋۇزدا تاماكا چەكسە ئادەپسىزلىك بولىدىغانلىقىنى دىدىم، بىراق شوپۇر ماڭا بىر قارىۋىتىپ، تاماكا چىكىش چەكمەسلىك ئۆزىنىڭ ئەركىنلىكى ئىكەنلىكىنى تەكىتلەپ، تاماكا چىكىشنى داۋام قىلدى. ھازىر ھەر خىل ئىجتىمايى تاراتقۇلارغا قارايدىغان بولساق، ئوخشاشلا سۆز ۋە پىكىر ئەركىنلىكىنى ئالاھىدە تەكىتلەپ، باشقىلارنى ھەر خىل بولمىغۇر سۆزلەر بىلەن ھاقارەت قىلىدىغان ئەھۋاللارنى ھەر كۈنى دىگىدەك ئۇچۇرتۇپ تۇرىمىز.

ئۇنداقتا ئەخلاقنىڭ ئۆلچىمى نىمە؟ بىز ئەركىنلىكنى تەكىتلىگەندە ئەخلاقنى ئۇنتۇپ قالساق بولامدۇ؟

ئەخلاق (morality, ethics) دىگىنىمىز ئىنسانلارنىڭ سۆز ھەركىتى ۋە قىلمىشىنىڭ توغۇرا ۋە خاتالىقىنى، ياخشى  ۋە يامانلىقىنى، ھەق ۋە ناھاقلىقىنى، ئالىجاناپ ۋە پەسلىكىنى ئۆلچەيدىغان ئۆلچەمدۇر.  ئىنسانلارنىڭ ئەخلاق پەزىلىتى ئۇلارنىڭ ئائىلە تەربىيەسى، ئىجتىمايى كۆچۈرمىشى، سەمىمىيەتلىكى، راسچىللىقى، ئىتىقادى، قىممەت قارىشى، ئۇنىۋىرسال ساپاسى قاتارلىق ئامىللار بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.

ئامىركا فەدىرال ھۆكۈمەت ئالى سوتنىڭ بۇرۇنقى سوتچىسى پوتتەر ستىۋارت مۇنداق دىگەن ئىكەن: ئەخلاق دىمەك، ئىنسانلارنىڭ نىمە قىلىش ھوقۇقىنىڭ بارلىقى بىلەن نىمە قىلىشنىڭ توغۇرا ئىكەنلىكىنىڭ پەرىقىنى بىلىش دىمەكتۇر

  

ئەخلاق دىمەك باشقىلارنىڭ نازارەت قىلىشى ۋە قانۇننىڭ چەكلىمىسى بولمىغان ئەھۋال ئاستىدا، ھەر بىر ئىنساننىڭ بوي سۇنىشى كىرەك بولغان ئۇنىۋىرسال قائىدە يوسۇن ۋە ئۆلچەمدۇر. ئەخلاق ئىنسانلارنىڭ سۆز پىكىرلىرىگە ۋە قىلمىشىغا قويۇلغان ئەڭ ئىپتىدائى تەلەپ ۋە  ئۇنىۋىرسال چەكلىمە بولۇپ، ئۇ قانۇن تۇزۇمدىن ئىبارەت كونكىرىت ۋە مەجۇبۇرى چەكلىمىگە نىسبەتەن تىخىمۇ كەڭ ۋە چوڭقۇر ئەھمىيەتكە ئىگە. ئىنسانلارنىڭ سۆز ھەركىتى ۋە قىلمىشى ئەخلاقتىن ئىبارەت ئەڭ ئۇنىۋىرسال قائىدە يوسۇن دائىرسىدىن ھالقىپ كەتكەندە، قانۇندىن ئىبارەت مەجبۇرىيەتنىڭ چەكلمىسىگە ئۇچۇرايدۇ. ئەركىنلىك بولسا ئاللاھنىڭ ھەر بىر ئىنسانغا ئاتا قىلغان ئەڭ ئەقەللى ھەق ھوقۇقلىرىدىن بىرى بولۇپ، ئۇ ئەخلاق ۋە قانۇن تۈزۈم ئۆلچىمى ئىچىدە كاپالاتكە ئىگە بولىدۇ. ئەركىنلىك دىگەندە، ئۇ ھەرگۈزمۇ مەلۇم بىر ئىنسانغا خاس ئىمتىياز بولۇپ قالماستىن بەلكى ئۇ پۈتكۈل ئىنسانغا ئورتاق تەۋە بولغان ئىمتىيازدۇر. شۇ سەۋەپتىن بىز ئۆزىمىزنىڭ ئەركىنلىكىنى تەكىتلىگەن ۋاختىمىزدا، ئۇ ئەركىنلىكنىڭ باشقىلارغىمۇ تەۋە ئىكەنلىكىنى ئۇنۇتماسلىقىمىز، ھەم شۇنداقلا ئۆزىمىزنىڭ ئەركىنلىكىنى دەپ، ئەخلاق ۋە قانۇن ئۆلچىمىدىن ھالقىپ چىقىپ، باشقىلارنىڭ ئەركىنلىكى ۋە ھەق ھوقۇقىغا دەخلى تەرىز يەتكۈزمەسلىكىمىز كىرەك.

ئەخلاقنى تۆۋەندىكىدەك بىر نەچچە تۈرگە ئايرىش مۈمكىن

خۇسۇسى ئەخلاق (personal ethics)

خۇسۇسى ئەخلاق دىگىنىمىز ھەر بىر ئىنساننىڭ نىمىنىڭ توغۇرا، نىمىنىڭ خاتا، نىمىنىڭ ھەق نىمىڭ ناھەق، نىمىنىڭ ئادىل نىمىنىڭ ئادىل ئەمەس ئىكەنلىكىگە بولغان تونۇشى ۋە ئىتىقادى بولۇپ، ئۇ ھەر بىر شەخىسنىڭ سۆز ھەركىتى ۋە قىلمىشىغا يىتەكچىلىك قىلىدىغان ئۆلچەمدۇر. ئىنسانلارنىڭ خۇسۇسى ئەخلاقى باشقا ئەخلاقلارنىڭ ئاساسى بولۇپ، خۇسۇسى ئەخلاق بولمىغان ئىنساننىڭ ئەتىراپىدىكىلەرگە ۋە جەمىيەتكە كۆپ توھپىسى بولمايدۇ.

ئىجتىمايى ئەخلاق (Social ethics)

ئىجتىمايى ئەخلاق دىگىنىمىز ئىنسانلارنىڭ جەمىيەتكە بولغان مەسۇليىتىنى ئۆلچەيدىغان ئۆلچەم بولۇپ، ئۇ ئىنسانلارنىڭ ئىجتىمايى ئالاقە ۋە كىشىلىك مۇناسىۋەت جەريانىدا يىتەكچىلىك رول ئوينايدۇ. ئىجتىمايى ئەخلاق جەمىيەت ئىناقلىقى ۋە مۇقىملىقىنىڭ موھىم بىر كاپالەتلەندۈرگۈچى كۈچىدۇر. ئىجتىمايى ئەخلاق مۈكەممەل بولغان جەمىيەتتە ئىناقلىق ۋە مۇقىملىق بولىدۇ، ئىجتىمايى مەسىلىلەر ۋە جىنايى قىلمىشلار كۆپ بولمايدۇ.

دىننى ئەخلاق (religious ethics)

  

دىننى ئەخلاق دىگىنىمىز ئىنسانلار ئۆزلىرى ئىتىقاد قىلغان دىننى ئىتىقادنىڭ ئۇ ئىنسانلار سۆز ھەركىتى ۋە قىلمىشىغا قويغان چەكلىمە ۋە ئۆلچەمى بولۇپ، ئۇ ئىنسانلارنىڭ كۈندىلىك دىننى ئىتىقاد پالىيەتلىرىدە يىتەكچىلىك رولىنى ئوينايدۇ. دىننى ئەخلاق ئاللاھ تەرىپىدىن بىكىتىلگەن قانۇن تۈزۈم دەپ قارالغىنى ئۈچۈن، ئۇ دىنغا ئىتىقات قىلغۇچى ئىنسانلارنىڭ پۈتۈن ھاياتىغا زور تەسىر كۆرسىتىدۇ.

موھاممەد پەيغەمبەرىمىز مۇنداق دىگەن ئىكەن، "ئاللاھ شەپقەتلىكتۇر، ئۇ ھەرقانداق مىھرى شەپقەتنى سۆيىدۇ"

كەسپى ئەخلاق (professional ethics)

كەسپى ئەخلاق دىگىنىمىز ھەر خىل كەسسىپ ئەھلىنىڭ كەسپى مەسۇليەتچانلىقى ئاساسىدا ئوتۇرغا چىققان ۋە كەسپى خادىملارنىڭ بوي سۇنۇشقا تىگىشلىك بولغان ئەخلاق ئۆلچىمى بولۇپ، ئۇ كەسسىپ ئەھلىلىرىنىڭ ئۆزىنىڭ كەسپى جەھەتتىكى ئارتۇقچىلىقىدىن پايدىلىنىپ، كەسسىپتىن خەۋىرى بولمىغان ياكى كەسپى ساۋادى تۆۋەن بولغان ئادەتتىكى ئىنسانلارنى ئالداپ، ئۇلارنىڭ مەنپەتىگە زىيان يەتكۈزىشتىن ساقلىنىشتا ناھايتى موھىم رول ئوينايدۇ.

مەسىلەن كۈچلۈك كەسپى ئەخلاقى بولمىغان بىر ئادۇكات بەلكىم ئەرىزدار ياكى خىرىدارلارنىڭ خۇسۇسى سىرلىرىنى ئۆز مەنپەتى ئۈچۈن ئىشلىتىشى مۈمكىن.  كۈچلۇك كەسپى ئەخلاقى بولمىغان بىر دوختۇر بەلكىم بىمارنىڭ جىسمانى ۋە روھىي ئاجىزلىقىنى باشقىلارغا سۆز چۆچەك قىلىپ تارقىتىشى، ۋە ياكى ئىختىزادى مەنپەتنى كۆزدە تۇتۇپ، بىمارغا زۆرۈر بولمىغان دورىلارنى بىرىشى، زۆرۈر بولمىغان تەكشۈرۈش ۋە داۋالاشلارنى ئىلىپ بىرىشى مۈمكىن.

نورمالدا مەلۇم بىر ئىنسان گىرىپتار بولغان مەلۇم بىر كىسەلنى توغۇرا داۋالاش ئۈچۈن، ئالدى بىلەن ئۇ ئىنسان گىرىپتار بولغان كىسەللىككە توغۇرا دىياگۇنۇز قويۇش كىرەك. كىسەلگە توغۇرا دىياگۇنۇز قويۇش ئۈچۈن، بىمارنىڭ كىسەل تارىخى بىلەن تولۇق تونۇشۇپ چىققاندىن باشقا بىمارنىڭ ئومۇمى يۈزلۈك ئەھۋالىنى كۈزۈتۈش ۋە تەكشۇرۇشكە، ھەتتا بەزى ئالاھىدە ئۈسكۈنلەرنى ئىشلىتىپ بەزى ئالاھىدە تەكشۈرۈشلەرنى ئىلىپ بىرىشقا توغۇرا كىلىدۇ. بىمار گىرىپتار بولغان كىسەلگە ئىنىق دىياگۇنۇز قويماي تۇرۇپ، بىمار تەمىنلىگەن ئۈزەكى ئۇچۇرلارغا ئاساسەن، يەڭگىللىك بىلەن بىمارغا داۋالاش تەكلىۋىنى بىرىش، تىببى كەسپى ئەخلاققا ئۇيغۇن ئەمەس. ئۇندىن باشقا بىلمىگەن نەرسىلەرنى ۋە ياكى باشقىلاردىن ئاڭلىۋالغان نەرسىلەرنى ئۆز تەجىربىسىدىن ئۆتكەن ھەقىقەت قاتارىدا سۆزلەشمۇ كەسپى ئەخلاققا ئۇيغۇن ئەمەس.

بىر نەچچە يىل ئىلگىرى بولسا كىرەك، توردىن ۋەتەننىڭ ئۇچۇرلىرىنى ئىزدەۋىتىپ، ۋەتەندىكى بىر ساقلىقنى ساقلاش رادىيو - تىلۋىزىيە پورۇگۇراممىسىغا كۆزۈم چۈشۈپ قالدى. ئۇ ساقلىقنى ساقلاش مەسلەھەت بىرىش پورۇگۇراممىسى بولۇپ، ساغلاملىققا مۇناسىۋەتلىك سوئاللىرى بار كىشىلەر نەخ مەيدانغا تىلفۇن قىلسا، پورۇگۇراممىغا قاتناشقان ئاتالمىش تىببى مۇتىخەسىسلەر سورالغان ساغلاملىق مەسىلىلەرگە مەسلەھەت بىرىدىكەن. ئەپسۇسلىنارلىقى، ئۇ ئاتالماش تىببى مۇتىخەسىسلەر تىببى مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ نورمال خىزمەت تاپالماي، دورا شىركەتلەرنىڭ دورا سىتىش ئىشى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان ۋە ياكى قوشۇمچە كىرىم قىلىش ئۈچۈن، دورا شىركەتلەر تەرىپىدىن ياللىنىلغان ئالاھىدە تەجىربىسى يوق يالاڭ ئاياق دوختۇرلار بولۇپ، ئۇلار ئوخشىمىغان كىشىلەرنىڭ ئوخشىمىغان ساغلاملىق مەسىلىلىرىگە ئاساسەن ئۆزلىرى ۋەكىللىق قىلغان دورا شىركەتلىرىنىڭ دورىلىرىنى تەۋسىيە قىلىدىكەن. ئەڭ كۈلكىلىك يىرى، بىمارلارنىڭ كىسەللىك ئالامەتلىرىنىڭ قانچىلىك پەرىقلىق بولىشىدىن قەتتى نەزەر، ئۆزلىرى ۋەكىللىق قىلغان دورا شىركىتىنىڭ بىر ياكى ئىككى خىل دورىلىرىنى ھەممىگە قادىر دورا شەكلىدە سوئال سورىغۇچىلارنىڭ ھەممىسىگە تەۋسىيە قىلىدىكەن. بۇ خىلدىكى كەسپى ئەخلاق مەسىلىسى جەمىيەتنىڭ نۇرغۇن ساھەلىرىدە ئوخشىمىغان دەرىجىدە مەۋجۇت بولۇپ، ھەممىمىزنىڭ دىققەت قىلىشىغا ئەرزىدۇ.

تىجارى ئەخلاق (business ethics)

تىجارى ئەخلاق دىگىنىمىز تىجارەت جەريانىدا بوي سۇنۇشقا تىغىشلىك بولغان ئۇنىۋىرسال ئۆلچەم بولۇپ، ئۇ تىجارەتنىڭ دۇرۇس، راس ۋە ئادىل بولىشىنىڭ ئاساسى ھەم كاپالىتىدۇر. ئىنسانلاردا تىجارى ئەخلاق بولمىغاندا، ئوخشىمىغان تىجارەتچىلەر ۋە ياكى تىجارى شىركەتلەر ئارىسىدا ئادىل بولمىغان رىقابەت شەكىللىنىشى، ئىستىمالچىلارنىڭ ھەق ھوقۇقى دەخلى تەرىزگە ئۇچۇرشى مۈمكىن.

مۇنازىرە ئەخلاقى (debating ethics)

مۇنازىرە ئەخلاقى بولسا ئىنسانلارنىڭ ئوخشىمىغان كۆز قاراشلىرى  ۋە پىكىرلىرىنى ئوتۇرغا قويۇشتا بوي سۇنۇش زۆرۈر بولغان ئۆلچەم بولۇپ، ئۇ ئىنسانلار ئارىسىدىكى كۆز قاراش پەرىقى تۈپەيلىدىن كىلىپ چىققان پىكىر ئىختىلاپىنى ھەل قىلىشتا ناھايتى موھىم رول ئوينايدۇ. كۆز قاراش مۇتلەق توغۇرا ۋە ياكى مۇتلەق خاتا بولمايدۇ. ئۇ پەقەتلا ئوخشىمىغان كىشىلەرنىڭ ئوخشاش شەيىلەرگە بولغان ئوخشىمىغان چۈشەنچىسىدىن ئىبارەت. بىز ئۆزىمىزنىڭ كۆز قارىشىنى ئوتۇرغا قويغاندا، باشقىلارنىڭمۇ ئۆزگىچە كۆز قارىشى بولۇشىنىڭ نورمال ئىكەنلىكىنى تونۇپ يىتىشىمىز ۋە قانداق قىلىپ ئۆز كۆز قاراش ۋە پىكىرلىرىمىزنى توغۇرا يوسۇندا ئوتۇرغا قويۇشتا، مۇنازىرە ئەخلاقىغا بوي سۇنۇش بەك مويۇم.

مۇنازىرە ئەخلاقى بىزدە ئەڭ كەم بولغان ئەخلاق بولۇپ، بىز مەيلى ھەقلىق بولايلى ياكى ھەقسىز بولايلى، بىز ئوتۇرغا قويغان مەسىلە مەيلى توغۇرا بولسۇن ۋە ياكى خاتا بولسۇن، بىز ئۆز كۆز قاراشلىرىمىزنى قانداق ۋە قايسى خىل ئۇسۇل بىلەن ئوتۇرغا قويساق، ئۇنىڭ ئەڭ مۇئاپىق بولىدىغانلىقىنى ۋە ئۇنىڭ ئەڭ ياخشى ئۈنۈم بىرىدىغانلىقىنى ئانچە بىلىپ كەتمەيمىز. ئۆزىمىزنىڭ ھەق ھوقۇقى ۋە ئەركىنلىكىنى نوقۇل ھالدا تەكىتلەيمىز. باشقىلارنىڭ شۇنداق ھەق ھوقۇقى ۋە ئەركىنلىكى بارلىقىنى نەزەردىن ساقىت قىلىمىز. ئۆز كۆز قاراشلىرىمىزنى باشقىلارغا مەجبۇرى تاڭىمىز. ئەگەر باشقىلار قوبۇل قىلمىسا، ئۇنىڭغا ئۆچمەنلىك بىلەن قارايمىز، ياكى ئۇنى شەخسى ئالىمىز.

تەنقىت ئەخلاقى (ethics of criticism)

تەنقىت ئەخلاقى بولسا ئىنسانلارنىڭ باشقىلارنى تەنقىت قىلىشتا بوي سۇنۇش زۆرۈر بولغان ئۆلچەم بولۇپ، ئۇ ئىنسانلارنىڭ باشقىلارنى تەنقىت قىلغاندا، تەنقىتكە شەخسى ئۆچمەنلىكنى ئارلاشتۇرۇپ، مەسىلىنىڭ تەنقىت قىلماقچى بولغان دائىردىن ھالقىپ، تەنقىتنىڭ شەخسى ئاداۋەت، شەخسى ھاقارەت ۋە ياكى شەخسى ھۇجۇمغا ئايلىنىپ قىلىشنىڭ ئالدىنى ئىلىشتا ناھايتى موھىم رول ئوينايدۇ. 

تەنقىت دىمەك ھەرگۈزمۇ ئاغزىغا كەلگەننى دەپ، باشقىلارنىڭ شەخسىيىتىگە ھۇجۇم قىلىپ، باشقىلارنى ھاقارەت ئەتمەك ئەمەس. تەنقىت دىمەك پاكىتقا تايىنىپ، باشقىلار سادىر قىلىۋاتقان خاتالىقلار توغۇرسىدا ۋە ياكى جەمىيەتتە يۈز بىرىۋاتقان يامان ئىللەتلەر توغۇرسىدا تەنقىدى پىكىر يۈرگۈزۈپ، شەخىس ۋە جەمىيەتتە مەۋجۇت بولىۋاتقان ناچار ئەھۋاللارنى تۈزەش ئۈچۈن ئىجابى تەسىر كۆرسۈتۈش دىمەكتۇر.

بىزدە "دوست يىغلىتىپ ئەيتار، دۈشمەن كۈلدۈرۈپ ئەيتار" دەيدىغان ئەقلىيە سۆز بار بولۇپ، ئۇنىڭدا ئاساسلىقى سەمىمى تەنقىتنىڭ دوستلۇقتىن كىلىدىغانلىقى، دوستلارنىڭ تەنقىتىنىڭ ئىنسانلارغا ئىجابى رولى بولىدىغانلىقى، ئەكسىنچە بىزنى كۈلدۇرگەنلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ دوست بولۇشىنىڭ ناتايىن ئىكەنلىكى، يەنى دۈشمەننىڭ بىزنى تەنقىتلىمەي، كۈلدۈرۈپ بىخۇت قىلىدىغانلىقى ئوتۇرغا قويۇلغان. دىمەك ئۆز ئارا تەنقىت مەلۇم ئەخلاق ئۆلچىمى ئىچىدە سەمىمى ئىلىپ بىرىلغاندا، ئۇ ئىنسانلار ئارىسىدىكى دوستلۇقنى تىخىمۇ كۈچلەندۈرىدۇ، ئارىمىزدىكى ۋە جەمىيەتتىكى يامان ئىللەتلەرنى ئازلىتىشتا ئاكىتىپ رول ئوينايدۇ.

ئەپسۇس ئارىمىزدىكى بەزى ئىنسانلار ئىچىدە تەنقىت قىلىش نامى بىلەن باشقىلارنىڭ شەخسىيىتىگە ھۇجۇم قىلىدىغان ۋە ياكى باشقىلارغا ھاقارەت قىلىدىغان، ئەخلاقىمىزغا ئۇيغۇن بولمىغان يامان ئىللەتلەر كۈنسايىن كۆپەيمەكتە. بۇلارنى ئاساسەن بىزنىڭ تەنتىت ئەخلاقىمىزنىڭ كەم بولىشى ۋە ياكى باشقىلارنى تەنقىت قىلغاندا مەلۇم ئەخلاق پەزىلەت ئولچىمىدىن ھالقىم كەتمەسلىكنىڭ موھىملىقىنى تونۇپ يەتمىگەنلىكىمىزدىن بولىۋاتىدۇ دەپ قاراشقا بولىدۇ.

فىرانسىيەلىك پەيلىسوپ، يازغۇچى ئالبەرت كەمىيۇ ئەخلاق توغۇرسىدا مۇنداق دىگەن ئىكەن، "ئەخلاق يوق ئىنسان مەيلىگە قويىۋىتىلگەن ياۋايى ھايۋاندۇر"

ئەخلاقنىڭ ئۆلچىمى ھەم ئۇنىۋىرسال ۋە ئىزچىل بولىدۇ، ھەم ئوخشىمىغان دەۋىر، ئوخشىمىغان شاراھىت ۋە ئوخشىمىغان مەدىنى ئارقا كۆرۈنۈشتىكى كىشىلەر ئارىسىدا پەرىقلىق، ئۆزگىچە ۋە نىسپى بولىدۇ.  مەلۇم دەۋىر ۋە شاراھىتتتا ئەخلاقسىزلىق ھىساپلانمىغان بەزى قىلمىش، مەلۇم شاراھىت ۋە مۇھىتتا ئەخلاقسىزلىق ھىساپلىنىشى مۈمكىن. مەلۇم مىللەت ئارىسىدا ئەخلاقسىزلىق ھىساپلانمىغان بەزى سۆز ھەركەت ۋە قىلمىشلار  باشقا بىر مەدىنى ئارقا كۆرۈنىشى بار مىللەتلەر ئىچىدە ئەخلاقسىزلىق ھىساپلىنىشى مۈمكىن.

بىزنىڭ ئەخلاق ئۆلچىمىمىزدە بولۇپمۇ ئىجتىمايى ۋە كەسپى ئەخلاق ئۆلچىمىزدە يىقىنقى 60-70 يىلدىن بىرى، بولۇپمۇ كىيىنكى 20-30 يىل ئىچىدە ناھايتى زور ئۆزگۇرۇشلەر بولۇپ، ئەخلاق ئۆلچىمىمىز زور دەرىجىدە تۆۋەنلەپ كەتتى. ئادەلەت ۋە ھەققانىيەت تۇيغىمىز تۆۋەن، ياۋاشنى بوزەك ئىتىپ، يامانغا يول قويىمىز ۋە ياكى ئادالەتسىزلىككە سۈكۈت قىلىمىز؛ ئىسپاتسىز ئاساسى يوق گەپلەرگە ئىشىنىپ، باشقىلارغا بوھتان چاپلايمىز؛ ئۆزىمىزنىڭ سۆز ئەركىنلىكىنى ئالاھىدە تەكىتلەپ، ئىغىزىمىزغا كەلگەننى دەپ، باشقىلارنىڭ كۆڭلىگە ئازار بىرىمىز، باشقىلارنى ھاقارەتلەيمىز؛  ھىسياتىمىزغا تايىنىپ، بىلمىسەكمۇ بىلىدىغاندەك سۆزلەپ، باشقىلارغا خاتا ئۇچۇر ۋە خاتا چۈشەنچە بىرىمىز؛ ئۆزىمىزنىڭ كىچىككىنە مەنپەتىمىزنى دەپ، باشقىلارغا زىيان سىلىشتىن يانمايمىز.

بىزدە "ئەخلاق ئادەمنىڭ زىننىتىدۇر"، "ياخشى سۆز تاشنى ئىرىتەر" دىگەندەك نۇرغۇنلىغان ئاتا سۆزلىرى بار. بىر ئىنساننىڭ گۈزەللىكى ھەقىقەتەنمۇ ئۇنىڭ گۈزەل ئەخلاق پەزىلىتى ۋە ئۇنىۋىرسال ساپاسى بىلەندۇر.

ئامىركىلىق مەشھۇر تىجارەتچى، مەبلەخ سالغۇچى ۋە ساخاۋەتچى ھەنرى كىراۋىس (Henry Kravis) مۇنداق دىگەن ئىكەن، "ئەگەر سەندە سەمىمىلىك بولمىسا، سەندە ھىچنىمە بولمايدۇ. سەن ئۇنى پۇلغا سىتىۋالالمايسەن. سەن دۇنيادىكى بارلىق بايلىققا ئىرىش، ئەمما ئەگەر سەن ئەخلاقى يوق بىر ئىنسان بولساڭ، سەندە ھىچنىمە بولمايدۇ"

2018 - يىلى 11 - ئاينىڭ 14 - كۈنى نىيورۇك

Mendin manga

ئۆزەم تاپقان بالاغا نەگە باراي داۋاغا - ئۇيغۇر خەلق ماقال تەمسىللىرى

مەندىن ماڭا

(تۈركىيەنىڭ تۋ سىدىن ئۇگەنگەن بىر ھىكايە)

بۇرۇنقى زاماندا بىر زات بار ئىكەن، ئۇنىڭ بىر قىزى بار ئىكەن. ئۇ زات قىزىنى كۆپنى بىلگەن بىرسىگە بەرمەك ئۈچۈن "كىم سۇ قاينىغاندا نىمە ئاۋاز چىقىرىدىغانلىقىغا توغۇرا جاۋاپ بەرسە، ئۇنىنغا قىزىمنى بىرىمەن" دەپ جاكارلاپتۇ.

قىزغا كۆزى چۈشكەن كۆپلىگەن كىشىلەر ئۇ زاتنىڭ قىزىنى سوراپ كەپتۇ، ۋە ئۇ سوئالغا ئۆزى بىلگەنچە ھەر خىل جاۋاپلارنى بىرىپتۇ، بىراق ئۇ زات ھەممىسىنىڭ جاۋابىنى توغۇرا ئەمەس دەپ ئۇلارنى يولغا ساپتۇ.

قىزنىڭ بىر سۆيگەن يىگىتى بار ئىكەن، ئۇ يىگىت قىزغا "سەن بىلەن توي قىلىشنىڭ بىردىن بىر چارىسى، سەن داداڭدىن ئۇ سوئالنىڭ جاۋابىنى ئىلىپ ماڭا دەپ بەرمەك" دەپتۇ.

قىز ئۆزى ياخشى كۆرگەن ئۇ يىگىت ئۈچۈن، دادىسىدىن ئۇ سوئالنىڭ جاۋابىنى سوراپتۇ.

قىزىغا قىيالمىغان دادا، سوئالنىڭ جاۋابىنى قىزىغا دەپ بىرىپتۇ.

سۇ قاينىغاندا "مەندىن ماڭا، مەندىن ماڭا يەنى ئۆزۈمدىن كەتتى، ياكى ئۆزەم تاپقان بالاغا نەگە باراي داۋاغا" دەپ ئاۋاز چىقىرىدۇ دەپتۇ.

دادىسى سۆزىنى داۋام قىلىپ مۇنداق دەپتۇ، سۇ دەيدۇكى، "ئەگەر مەن يامغۇر بولۇپ يەرگە چۈشمىگەن بولسام، دەل دەرەخلەر بولماس ئىدى؛ دەل دەرەخلەر بولمىسا ئىدى، ئوتۇن بولماس ئىدى؛ ئوتۇن بولمىغان بولسا، ئىنسانلار ئوت يىقىپ، مىنى قايناتماس ئىدى؛ بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۆزۈمدىن كەتتى"

قىز بۇ جاۋاپنى دەرھال سۈيگەن يىگىتىگە سۆزلەپ بىرىپتۇ.

ئۇ يىگىت قىزنى سوراپ كەپتۇ، قىزنىڭ دادىسىنىڭ جاۋابىنى ئۆزىگە قايتۇرۇپ بىرىپتۇ ۋە قىزنى ئىلىپ كىتىپتۇ.

Özem tapqan balagha nege baray dawagha - Uyghur xelq maqal temsilliri

Mendin manga

(Türkiyening TV sidin ugen’gen bir hikaye)

Burunqi zamanda bir zat bar iken, uning bir qizi bar iken. U zat qizini köpni bilgen birsige bermek üchün “kim su qaynighanda nime awaz chiqiridighanliqigha toghura jawap berse, uningha qizimni birimen” dep jakarlaptu.

Qizgha közi chüshken köpligen kishiler u zatning qizini sorap keptu, we u soalgha özi bilgenche her xil jawaplarni biriptu, biraq u zat hemmisining jawabini toghura emes dep ularni yolgha saptu.

Qizning bir söygen yigiti bar iken, u yigit qizgha “sen bilen toy qilishning birdin bir charisi, sen dadangdin u soalning jawabini ilip manga dep bermek” deptu.

Qiz özi yaxshi körgen u yigit üchün, dadisidin u soalning jawabini soraptu.

Qizigha qiyalmighan dada, soalning jawabini qizigha dep biriptu.

Su qaynighanda “mendin manga, mendin manga yeni özümdin ketti, yaki özem tapqan balagha nege baray dawagha” dep awaz chiqiridu deptu.

Dadisi sözini dawam qilip mundaq deptu, su deyduki, “eger men yamghur bolup yerge chüshmigen bolsam, del derexler bolmas idi; del derexler bolmisa idi, otun bolmas idi; otun bolmighan bolsa, insanlar ot yiqip, mini qaynatmas idi; bularning hemmisi özümdin ketti”

Qiz bu jawapni derhal süygen yigitige sözlep biriptu.

U yigit qizni sorap keptu, qizning dadisining jawabini özige qayturup biriptu we qizni ilip kitiptu.

Exlaq toghursida

Exlaq toghursida

ئەخلاق توغۇرسىدا
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/11/blog-post_23.html

Awazliq nusqisini anglash üchün bu yerni bising

Memet Emin

Edep exlaq insanlarning kündilik hayatida nahayti mohim rol oynaydighan bolup, bizning enenimizdimu, meyli ailide bolsun, meyli mektepte bolsun, tarxitin buyan xelqimiz edep exlaq terbiyesige alahide ehmiyet birip kelgen. Epsus yiqinqi zamanlardin buyan bizning eneniwi örpe adetlirimiz we dini itiqadimiz ighir derijide cheklimige uchurap, eneniwi exlaqimizda ighir tewrinish we buzulushlar bolmaqta.

Nurghun yillar ilgiri wetendiki bir yolluchilar aptiwuzida yüz bergen mundaq bir weqe hili hem isimde. Ichide 20 din artuq yoluchi bar bir aptiwuzning shopuri, bir qoli bilen aptiwuzni hedewitip yene bir qoli bilen tamakisigha ot yiqip, aptiwuz ichini is tütekke toldurushqa bashlighan idi. Ezeldin tamaka chekmeydighan men tamakining is tütikige alahide sezgur bolghanliqim üchün rahetsiz his qildim we shopurning yinigha birip, shunche köp adem bar aptiwuzda tamaka chekse adepsizlik bolidighanliqini didim, biraq shopur manga bir qariwitip, tamaka chikish chekmeslik özining erkinliki ikenlikini tekitlep, tamaka chikishni dawam qildi. Hazir her xil ijtimayi taratqulargha qaraydighan bolsaq, oxshashla söz we pikir erkinlikini alahide tekitlep, bashqilarni her xil bolmighur sözler bilen haqaret qilidighan ehwallarni her küni digidek uchurtup turimiz.

Undaqta exlaqning ölchimi nime? Biz erkinlikni tekitligende exlaqni untup qalsaq bolamdu?

Exlaq (morality, ethics) diginimiz insanlarning söz herkiti we qilmishining toghura we xataliqini, yaxshi  we yamanliqini, heq we nahaqliqini, alijanap we peslikini ölcheydighan ölchemdur. Insanlarning exlaq peziliti ularning aile terbiyesi, ijtimayi köchürmishi, semimiyetliki, raschilliqi, itiqadi, qimmet qarishi, uniwirsal sapasi qatarliq amillar bilen zich munasiwetlik.

Amirka fediral hökümet ali sotning burunqi sotchisi Potter Stewart mundaq digen iken: Exlaq dimek, insanlarning nime qilish hoquqining barliqi bilen nime qilishning toghura ikenlikining periqini bilish dimektur

Exlaq dimek bashqilarning nazaret qilishi we qanunning cheklimisi bolmighan ehwal astida, her bir insanning boy sunishi kirek bolghan uniwirsal qaide yosun we ölchemdur. Exlaq insanlarning söz pikirlirige we qilmishigha qoyulghan eng iptidai telep we  uniwirsal cheklime bolup, u qanun tuzumdin ibaret konkirit we mejuburi cheklimige nisbeten tiximu keng we chongqur ehmiyetke ige. Insanlarning söz herkiti we qilmishi exlaqtin ibaret eng uniwirsal qaide yosun dairsidin halqip ketkende, qanundin ibaret mejburiyetning cheklmisige uchuraydu. Erkinlik bolsa Allahning her bir insan’gha ata qilghan eng eqelli heq hoquqliridin biri bolup, u exlaq we qanun tüzüm ölchimi ichide kapalatke ige bolidu. Erkinlik digende, u hergüzmu melum bir insan’gha xas imtiyaz bolup qalmastin belki u pütkül insan’gha ortaq tewe bolghan imtiyazdur. Shu seweptin biz özimizning erkinlikini tekitligen waxtimizda, u erkinlikning bashqilarghimu tewe ikenlikini unutmasliqimiz, hem shundaqla özimizning erkinlikini dep, exlaq we qanun ölchimidin halqip chiqip, bashqilarning erkinliki we heq hoquqigha dexli teriz yetküzmeslikimiz kirek. 

Exlaqni töwendikidek bir nechche türge ayrish mümkin

Xususi exlaq (personal ethics)

Xususi exlaq diginimiz her bir insanning nimining toghura, nimining xata, nimining heq niming naheq, nimining adil nimining adil emes ikenlikige bolghan tonushi we itiqadi bolup, u her bir shexisning söz herkiti we qilmishigha yitekchilik qilidighan ölchemdur. Insanlarning xususi exlaqi bashqa exlaqlarning asasi bolup, xususi exlaq bolmighan insanning etirapidikilerge we jemiyetke köp tohpisi bolmaydu.

Ijtimayi exlaq (Social ethics)

Ijtimayi exlaq diginimiz insanlarning jemiyetke bolghan mesulyitini ölcheydighan ölchem bolup, u insanlarning ijtimayi alaqe we kishilik munasiwet jeryanida yitekchilik rol oynaydu. Ijtimayi exlaq jemiyet inaqliqi we muqimliqining mohim bir kapaletlendürgüchi küchidur. Ijtimayi exlaq mükemmel bolghan jemiyette inaqliq we muqimliq bolidu, ijtimayi mesililer we jinayi qilmishlar köp bolmaydu.

Dinni exlaq (religious ethics)

Dinni exlaq diginimiz insanlar özliri itiqad qilghan dinni itiqadning u insanlar söz herkiti we qilmishigha qoyghan cheklime we ölchemi bolup, u insanlarning kündilik dinni itiqad paliyetliride yitekchilik rolini oynaydu. Dinni exlaq Allah teripidin bikitilgen qanun tüzüm dep qaralghini üchün, u dingha itiqat qilghuchi insanlarning pütün hayatigha zor tesir körsitidu. 

Mohammed peyghemberimiz mundaq digen iken, "Allah shepqetliktur, u herqandaq mihri shepqetni söyidu" 

Kespi exlaq (professional ethics)

Kespi exlaq diginimiz her xil kessip ehlining kespi mesulyetchanliqi asasida oturgha chiqqan we kespi xadimlarning boy sunushqa tigishlik bolghan exlaq ölchimi bolup, u kessip ehlilirining özining kespi jehettiki artuqchiliqidin paydilinip, kessiptin xewiri bolmighan yaki kespi sawadi töwen bolghan adettiki insanlarni aldap, ularning menpetige ziyan yetküzishtin saqlinishta nahayti mohim rol oynaydu. 

Mesilen küchlük kespi exlaqi bolmighan bir adukat belkim erizdar yaki xiridarlarning xususi sirlirini öz menpeti üchün ishlitishi mümkin.  Küchluk kespi exlaqi bolmighan bir doxtur belkim bimarning jismani we rohiy ajizliqini bashqilargha söz chöchek qilip tarqitishi, we yaki ixtizadi menpetni közde tutup, bimargha zörür bolmighan dorilarni birishi, zörür bolmighan tekshürüsh we dawalashlarni ilip birishi mümkin.

Normalda melum bir insan giriptar bolghan melum bir kiselni toghura dawalash üchün, aldi bilen u insan giriptar bolghan kisellikke toghura diyagunuz qoyush kirek. Kiselge toghura diyagunuz qoyush üchün, bimarning kisel tarixi bilen toluq tonushup chiqqandin bashqa bimarning omumi yüzlük ehwalini küzütüsh we tekshurushke, hetta bezi alahide üskünlerni ishlitip bezi alahide tekshürüshlerni ilip birishqa toghura kilidu. Bimar giriptar bolghan kiselge iniq diyagunuz qoymay turup, bimar teminligen üzeki uchurlargha asasen, yenggillik bilen bimargha dawalash tekliwini birish, tibbi kespi exlaqqa uyghun emes. Undin bashqa bilmigen nersilerni we yaki bashqilardin angliwalghan nersilerni öz tejirbisidin ötken heqiqet qatarida sözleshmu kespi exlaqqa uyghun emes.

Bir nechche yil ilgiri bolsa kirek, tordin wetenning uchurlirini izdewitip, wetendiki bir saqliqni saqlash radiyo - tilwiziye porugurammisigha közüm chüshüp qaldi. U saqliqni saqlash meslehet birish porugurammisi bolup, saghlamliqqa munasiwetlik soalliri bar kishiler nex meydan'gha tilfun qilsa, porugurammigha qatnashqan atalmish tibbi mutixesisler soralghan saghlamliq mesililerge meslehet biridiken. Epsuslinarliqi, u atalmash tibbi mutixesisler tibbi mektepni püttürüp normal xizmet tapalmay, dora shirketlerning dora sitish ishi bilen shughulliniwatqan we yaki qoshumche kirim qilish üchün, dora shirketler teripidin yallinilghan alahide tejirbisi yoq yalang ayaq doxturlar bolup, ular oxshimighan kishilerning oxshimighan saghlamliq mesililirige asasen özliri wekilliq qilghan dora shirketlirining dorilirini tewsiye qilidiken. Eng külkilik yiri, bimarlarning kisellik alametlirining qanchilik periqliq bolishidin qetti nezer, özliri wekilliq qilghan dora shirkitining bir yaki ikki xil dorilirini hemmige qadir dora sheklide soal sorighuchilarning hemmisige tewsiye qilidiken. Bu xildiki kespi exlaq mesilisi jemiyetning nurghun saheliride oxshimighan derijide mewjut bolup, hemmimizning diqqet qilishigha erzidu.

Tijari exlaq (business ethics)

Tijari exlaq diginimiz tijaret jeryanida boy sunushqa tighishlik bolghan uniwirsal ölchem bolup, u tijaretning durus, ras we adil bolishining asasi hem kapalitidur. Insanlarda tijari exlaq bolmighanda, oxshimighan tijaretchiler we yaki tijari shirketler arisida adil bolmighan riqabet shekillinishi, istimalchilarning heq hoquqi dexli terizge uchurshi mümkin.

Munazire exlaqi (debating ethics)

Munazire exlaqi bolsa insanlarning oxshimighan köz qarashliri  we pikirlirini oturgha qoyushta boy sunush zörür bolghan ölchem bolup, u insanlar arisidiki köz qarash periqi tüpeylidin kilip chiqqan pikir ixtilapini hel qilishta nahayti mohim rol oynaydu. Köz qarash mutleq toghura we yaki mutleq xata bolmaydu. U peqetla oxshimighan kishilerning oxshash sheyilerge bolghan oxshimighan chüshenchisidin ibaret. Biz özimizning köz qarishini oturgha qoyghanda, bashqilarningmu özgiche köz qarishi bolushining normal ikenlikini tonup yitishimiz we qandaq qilip öz köz qarash we pikirlirimizni toghura yosunda oturgha qoyushta, munazire exlaqigha boy sunush bek moyum.

Munazire exlaqi bizde eng kem bolghan exlaq bolup, biz meyli heqliq bolayli yaki heqsiz bolayli, biz oturgha qoyghan mesile meyli toghura bolsun we yaki xata bolsun, biz öz köz qarashlirimizni qandaq we qaysi xil usul bilen oturgha qoysaq, uning eng muapiq bolidighanliqini we uning eng yaxshi ünüm biridighanliqini anche bilip ketmeymiz. Özimizning heq hoquqi we erkinlikini noqul halda tekitleymiz. Bashqilarning shundaq heq hoquqi we erkinliki barliqini nezerdin saqit qilimiz. Öz köz qarashlirimizni bashqilargha mejburi tangimiz. Eger bashqilar qobul qilmisa, uninggha öchmenlik bilen qaraymiz, yaki uni shexsi alimiz.

Tenqit exlaqi (ethics of criticism / ethical criticism / critics ethics)

Tenqit exlaqi bolsa insanlarning bashqilarni tenqit qilishta boy sunush zörür bolghan ölchem bolup, u insanlarning bashqilarni tenqit qilghanda, tenqitke shexsi öchmenlikni arlashturup, mesilining tenqit qilmaqchi bolghan dairdin halqip, tenqitning shexsi adawet, shexsi haqaret we yaki shexsi hujumgha aylinip qilishning aldini ilishta nahayti mohim rol oynaydu.  

Tenqit dimek hergüzmu aghzigha kelgenni dep, bashqilarning shexsiyitige hujum qilip, bashqilarni haqaret etmek emes. Tenqit dimek pakitqa tayinip, bashqilar sadir qiliwatqan xataliqlar toghursida we yaki jemiyette yüz biriwatqan yaman illetler toghursida tenqidi pikir yürgüzüp, shexis we jemiyette mewjut boliwatqan nachar ehwallarni tüzesh üchün ijabi tesir körsütüsh dimektur.

Bizde "dost yighlitip eytar, düshmen küldürüp eytar" deydighan eqliye söz bar bolup, uningda asasliqi semimi tenqitning dostluqtin kilidighanliqi, dostlarning tenqitining insanlargha ijabi roli bolidighanliqi, eksinche bizni küldurgenlerning hemmisining dost bolushining natayin ikenliki, yeni düshmenning bizni tenqitlimey, küldürüp bixut qilidighanliqi oturgha qoyulghan. Dimek öz ara tenqit melum exlaq ölchimi ichide semimi ilip birilghanda, u insanlar arisidiki dostluqni tiximu küchlendüridu, arimizdiki we jemiyettiki yaman illetlerni azlitishta akitip rol oynaydu.

Epsus arimizdiki bezi insanlar ichide tenqit qilish nami bilen bashqilarning shexsiyitige hujum qilidighan we yaki bashqilargha haqaret qilidighan, exlaqimizgha uyghun bolmighan yaman illetler künsayin köpeymekte. Bularni asasen bizning tentit exlaqimizning kem bolishi we yaki bashqilarni tenqit qilghanda melum exlaq pezilet olchimidin halqim ketmeslikning mohimliqini tonup yetmigenlikimizdin boliwatidu dep qarashqa bolidu.

Firansiyelik peylisop, yazghuchi Albert Kemiyu exlaq toghursida mundaq digen iken, "Exlaq yoq insan meylige qoyiwitilgen yawayi haywandur"

Exlaqning ölchimi hem uniwirsal we izchil bolidu, hem oxshimighan dewir, oxshimighan sharahit we oxshimighan medini arqa körünüshtiki kishiler arisida periqliq, özgiche we nispi bolidu.  Melum dewir we sharahittta exlaqsizliq hisaplanmighan bezi qilmish, melum sharahit we muhitta exlaqsizliq hisaplinishi mümkin. Melum millet arisida exlaqsizliq hisaplanmighan bezi söz herket we qilmishlar  bashqa bir medini arqa körünishi bar milletler ichide exlaqsizliq hisaplinishi mümkin.

Bizning exlaq ölchimimizde bolupmu ijtimayi we kespi exlaq ölchimizde yiqinqi 60-70 yildin biri, bolupmu kiyinki 20-30 yil ichide nahayti zor özgurushler bolup, exlaq ölchimimiz zor derijide töwenlep ketti. Adelet we heqqaniyet tuyghimiz töwen, yawashni bozek itip, yaman'gha yol qoyimiz we yaki adaletsizlikke süküt qilimiz; ispatsiz asasi yoq geplerge ishinip, bashqilargha bohtan chaplaymiz; özimizning söz erkinlikini alahide tekitlep, ighizimizgha kelgenni dep, bashqilarning könglige azar birimiz, bashqilarni haqaretleymiz;  hisyatimizgha tayinip, bilmisekmu bilidighandek sözlep, bashqilargha xata uchur we xata chüshenche birimiz; özimizning kichikkine menpetimizni dep, bashqilargha ziyan silishtin yanmaymiz.

Bizde "Exlaq ademning zinnitidur", "Yaxshi söz tashni iriter" digendek nurghunlighan ata sözliri bar. Bir insanning güzelliki heqiqetenmu uning güzel exlaq peziliti we uniwirsal sapasi bilendur. 

Amirkiliq meshhur tijaretchi, meblex salghuchi we saxawetchi Henri Kiravis (Henry Kravis) mundaq digen iken, "Eger sende semimilik bolmisa, sende hichnime bolmaydu. Sen uni pulgha sitiwalalmaysen. Sen dunyadiki barliq bayliqqa irish, emma eger sen exlaqi yoq bir insan bolsang, sende hichnime bolmaydu"

2018 - yili 11 - ayning 14 - küni New York

زىيالى ۋە سىياسىيون توغۇرسىدا كۆز قاراشلىرىم

زىيالى ۋە سىياسىيون توغۇرسىدا كۆز قاراشلىرىم

Ziyali we siyasiyon toghursida köz qarashlirim

ئاۋازلىق ئاڭلاش

مەمەت ئىمىن

بىزدە "ئالىم بولغۇچە ئادەم بول" دىگەن ئاتا سۆزى بار. بۇنداق دىگەنلىك يالغۇز ئادەم بولساڭ، ئالىم بولمىساڭمۇ بولىدۇ دىگەنلىك ئەمەس. بۇ دىگەنلىك ئالىم بول، ھەم شۇنداق ئادەم بولۇشنىمۇ ئۇنۇتما دىگەنلىك. ئالىم دىگەنلىك پەقەت كۆپ نەرسە بىلىدۇ دىگەنلىك، ئەگەر ئۇ شۇ بىلگەن بىلىمىنى توغۇرا ئورۇنغا ئىشلەتمىسە، ئۇ ئالىم ئەمەس بەلكىم زالىم بولىشى، ۋە خەلققە بالا ئاپەت ئىلىپ كىلىشى مۈمكىن.

روسىيەلىك داڭلىق يازغۇچى، شائىر ۋىسارىيون بەلىنىسكى مۇنداق دىگەن ئىكەن: زىيالى، شائىر، ئەسكەر، ئادۇكات بولماق ياخشىدۇر، بىراق ئادەم بولماسلىق خاتادۇر

بىر مىللەتنىڭ تەرەققى قىلىشى، روناق تىپىشى ۋە بۇ دۇنيادا قانچە ئۇزۇن پۇت تىرەپ تۇرالىشى ئۇلاردىن چىققان ئالىم ۋە زىيالىلارنىڭ ئاز كۆپلىكى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. ئارانلا  15 مىلىيۇن نوپۇسى بار يەھۇدىلارنىڭ دۇنياغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسىتەلىشىنىڭ مۇھىم سەۋەپلىرىنىڭ بىرى ئۇلارنىڭ ئالىم ۋە بىلىم ئادەملىرىنىڭ ناھايتى كۆپ بولغانلىقىدىندۇر. يىتەرلىك ئالىم ۋە بىلىم ئادەملىرى بولمىغان، ياكى ئالىم، زىيالىلىرىنى تونىمىغان، ئۇلارنى ئىتىراپ قىلمىغان، ئۇلارنى ھۆرمەت قىلمىغان مىللەت ھەرگۈز روناق تاپالمايدۇ، ھەتتا باشقىلارغا بىقىندا بولىشى مۈمكىن.

زىيالى ھەقىقەتەنمۇ بىر مىللەتنىڭ ئاساسى كۈچى، يول باشچىسى، مەنىۋى ئوزىقى ۋە ئۈمۈدىدۇر. ئۇنداقتا زىيالى دىگەن نىمە؟ ئۇنىڭ سىياسىيون بىلەن پەرىقى نىمە؟ مەن تۆۋەندە ئۆزەمنىڭ بۇ جەھەتتىكى كۆز قاراشلىرىمنى ئوتۇرغا قويۇپ ئۆتمەكچىمەن.

زىيالى دىگىنىمىز مەلۇم كەسسىپ بويىچە ئالى مەكتەپ ياكى ئۇنىڭدىن يۇقۇرى تەربىيە ئالغان ۋە شۇ كەسسىپ بويىچە ئۈسلىكسىز ئىزدىنىۋاتقان بىلىم ئادەملىرى.

زىيالىلارنى، ئۇلارنىڭ بىلىم داھىرسىگە، بىلىمىنىڭ چوڭقۇرلىقىغا، ئىلمى پوسىتسىيەسىگە، ۋە ئۇلارنىڭ بىتەرەپلىمىكىگە قاراپ تۆۋەندىكىدەك بىر نەچچە تۈرگە ئايرىش مۈكىن.

1. زىيالى : ئالى مەكتەپ ياكى ئۇنىڭدىن يۇقۇرى تەربىيە كۆرگەن ھەرقانداق بىلىم ئادەملىرى؛ ئۇ كۆپۈنچە ھالدا ئۇنۋىرسال بىر ئۇقۇم.

2. بىقىندا زىيالى : مەلۇم ئورگان، مەلۇم پارتىيە، مەلۇم گۇرۇھ ۋە ئۆزى تەۋە بولغان داھىرلەر ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان بىلىم ئادەملىرى؛

3. مۇستەققىل زىيالى: ھىچقانداق گۇرپا، ھىچقانداق پارتىيە، ھىچقانداق تەشكىلات ۋە ئىدىلوگىيەنىڭ تەسىرگە ئۇچۇرماي، بىتەرەپلىمىلىك بىلەن مۇستەققىل مەشغۇلات ئىلىپ بارىدىغان بىلىم ئادەملىرى.

4. مۇتىخەسىس: مەلۇم كەسسىپتە چوڭقۇرلاپ بىلىم ئالغان، ۋە شۇ كەسسىپتە ئۈزلۈكسىز تەربىلىنىپ بەلگىلىك نوپۇزغا ئىگە بولغانلار؛

5. ئالىم : مەلۇم كەسسىپتە چوڭقۇرلاپ بىلىم ئالغان ۋە شۇ كەسسىپ بويىچە مەخسۇس تەتقىتقات ئىلىپ بىرىپ بەلگۈلۈك يىڭىلىق ۋە نەتىجە ياراتقانلار؛

سىياسىيون  دىگىنىمىز مەلۇم گۇرپا، مەلۇم تەشەببۇس ۋە مەلۇم بىر ئىدىلوگىيە ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان، ۋە شۇ جەھەتتىكى مەخسەتكە يىتىش ئۈچۈن باشقىلارنى سەپەرۋەر قىلىدىغان ۋە ئۇلارغا يول كۆرسىتىپ، باشلامچىلىق، لىدىرلىق رول ئوينايدىغان كىشىلەر.

شۇنى تەكىتلەپ ئۆتۈشكە ئەرزىدۇكى سىياسىيون بىلەن سىياسى پەنلەر بويىچە ئالى بىلىم ئالغان يەنى سىياسەتنى تەتقىق قىلىدىغان سىياسەتشۇناس تۈپتىن پەرىقلىق بولۇپ، سىياسەتشۇناس دىگىنىمىز ئىختىزادشۇناس، تارىخشۇناس، ماتىماتىكا ئالىمى، خىمىيە ئالى دىگەنلەرگە ئوخشاش مەخسۇس سىياسى پەنلەر بويىچە تەتقىتقات ئىلىپ بارىدىغان بىلىم ئادەمى ياكى ئالىم.

سىياسەتشۇناسلارنىڭ ھەممىسى لاياقەتلىك بىر سىياسىيون بولالىشى ناتايىن. ئوخشاشلا سىياسىيونلارمۇ سىياسەتشۇناس بولالىشى ناتايىن.

زىيالى بىلەن سىياسىيون ئارىسىدىكى ئەڭ چوڭ پەرىق زىيالى پاكىتنى ئاساس قىلسا، سىياسىيون ئىتىقادنى ئاساس قىلىدۇ. يەنىمۇ ئىنىق قىلىپ ئەيىتقاندا زىيالى پاكىتقا ئاساسەن سۆزلەيدۇ، پاكىتقا ئاساسەن مەشغۇلات ئىلىپ بارىدۇ ۋە ئومۇملىق ئۈچۈن خىزمەت قىلىدۇ. سىياسىيون بولسا پاكىتتىن بەكرەك ئۆزى ئىشەنگەن، ئۆزى ئىتىقات قىلغان قىممەت قاراش ۋە ئىدىلوگىيە بويىچە ئۆزى ۋەكىللىق قىلغان گۇرپا ۋە ياكى تەشكىلاتنىڭ تۈپ مەنپەتىنى چىقىش قىلىپ سۆزلەيدۇ، ۋە شۇ مەخسەتكە يىتىش ئۈچۈن مەشغۇلات ئىلىپ بارىدۇ.

لاياقەتلىك بىر زىيالى ھەر زامان كەسپى ئەخلاققا ھۆرمەت قىلىپ، مەشغۇلات ئىلىپ بارغاندا ھىسىياتقا بىرىلمەي پاكىتقا ھۆرمەت قىلىشى،  بىتەرەپلىكنى ساقلاپ، ھەقىقەتنى ۋە ئادەلەتنى قوغدىشى كىرەك.

لاياقەتلىك بىر سىياسىيون ھەر زامان ئۆزى ۋەكىللىك قىلغان ئىدىيە ۋە گۇرپىنىڭ مەنپەتىگە ئۇيغۇن بولغان پاكىتلاردىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىپ، ئۆزى ۋەكىللىق قىلغان گۇرپىنىڭ مەنپەتىگە ئۇيغۇن بولمىغان ۋە ياكى ئۇنىڭغا زىيانلىق بولغان پاكىتلاردىن ئۇستىلىق بىلەن ئاتلاپ ئۆتۈپ، پۇتۇن كۈچى ۋە زىھنى بىلەن ئۆزى ۋەكىللىق قىلغان گۇرپا ۋە ئىدىيە ئۈچۈن خىزمەت قىلىشى كىرەك.

لاياقەتلىك بىر سىياسىيون ئۆزى ۋەكىللىق قىلغان گۇرپا ۋە ياكى پارتىيەنىڭ ئىچكى ۋە تاشقى ئەھۋالىنى پۇختا بىلگەندىن باشقا، باشقىلارنى چاقىرىق قىلىش جەھەتتە ئالاھىدە قابىلىيەتكە ئىگە بولۇشى، خەلقنى بىر يەرگە توپلىيالىشى، ئۇلارنى ئۆز ئارا ئىتىپاقلاشتۇرالىشى، ئۇلارنى توغرا يولغا باشلىيالىشى كىرەك.

كەسپى ئەخلاق بويىچە مەشغۇلات ئىلىپ بارىدىغان ئۆز كەسسىپىدە كۆپلىگەن مۇئاپىقىيەت قازانغان بىر زىيالىنىڭ ياخشى بىر سىياسىيون بولالىشى ناتايىن. زىيالى دىمەك پەقەت ئۆز كەسپىگە قادىر دىمەك، ئۇ ھەرگىزمۇ ھەممە ئىشقا قادىر دىمەك ئەمەس. زىيالى دىمەك ھەممە ئىشتا پاكىتقا ھۆرمەت قىلىدۇ، ھەقانىيەتنى كۆرەلەيدۇ ۋە ئۇنى قوغدايدۇ دىمەك. زىيالى دىمەك مەلۇم بىر كەسسىپتە ئىلغار ۋە ئۆزگىچە ئىدىيەگە ۋەكىللىق قىلىدۇ، خەلققە ئۆلگە بولىدۇ ۋە ئۆز كەسسىپىدە باشقىلارغا يىتەكچىلىك قىلالايدۇ دىمەك.

بىر مىللەتكە خىزمەت قىلىشنىڭ نۇرغۇن يوللىرى بار. داۋاغا ئاكىتىپ ئاۋاز قوشۇش، داۋانى ئاكىتىپ قوللاش دىمەك چوقۇم بىر تەشكىلاتقا ئەزا بولۇش ياكى ئۇ تەشكىلاتتا ھوقۇق تۇتۇش دىمەك ئەمەس. ئالتۇننى زەگەر سوقسۇن دىگەندەك، ھەر كەسسىپنى شۇ جەھەتتە ئارتۇقچىلىقى ۋە ئالاھىدىلىكى بولغان كەسسىپ ئەھلى قىلغىنى تۈزۈك. بىزدە "كۈلەلمىسەڭ ھىجايما" دەيدىغان ئاتا سۆزى بار.  سىياسەتنىمۇ سىياسەت ئوينىيالايدىغان ئادەملەر ئوينىغىنى تۈزۈك.

مىللەتكە خىزمەت قىلىش ئۈچۈن چوقۇم مەلۇم تەشكىلات ۋە ياكى مەلۇم پارتىيەگە ئەزا بولۇش زۆرۈر ئەمەس. بولۇپمۇ ھازىرقىدەك تەشكىلاتلار ئارىسىدىكى كۆز قاراش ۋە پىكىر پەرىقى كۈنسايىن ئىغىرلىشىپ، تەشكىلاتلار ئارىسىدىكى زىدىيەت كەسكىنلىشىۋاتقان ۋە بىر بىرىنى ئەيىپلەۋاتقان مەزگىلدە، زىيالىلار ئۈستىگە چۈشكەن ئەڭ موھىم ۋەزىپە مىللەتنىڭ ئومۇمى مەنپەتىنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇپ، ئۆزىنىڭ مۇستەققىللىقىنى ساقلاپ، پاكىتقا ھۆرمەت قىلغان ئاساستا، بىتەرەپلىمىلىك پوزىتسىيە بىلەن تەشكىلاتلار ئارىسىدا كىلىشتۈرگۈچىلىك رول ئويناش، مىللەتنىڭ ئۇنىۋەرسال ساپىسىنى يۇقۇرى كۆتۈرۇش ئۈچۈن خىزمەت قىلىش، كەسپى بىلىم ئالاھىدىلىكىدىن ئۈنۈملۇك پايدىلىنىپ تەشكىلاتلار ئورتاق پايدىلىنىدىغان تەكلىپ پىكىرلەرنى كۆپچىلىككە سۇنۇش ۋە تەشكىلاتلارنى قىممەتلىك پاكىتلار بىلەن تەمىنلەش قاتارلىقلاردىن ئىبارەت.

ھەرقانداق بىر زىيالى جۇملىدىن ھەرقانداق بىر ئىنسان مەلۇم بىر تەشكىلاتقا تەۋە بولغاندا، چوقۇم ئۆزى تەۋە بولغان تەشكىلاتقا سادىق بولۇپ، ئۇنىڭ تۈپ مەنپەتى ئۈچۈن خىزمەت قىلىشقا توغۇرا كىلىدۇ. نەتىجىدە بىتەرەپلىمىلىكنى ساقلاپ قالالمايدۇ، ۋە ئۆزى تەۋە بولغان تەشكىلات ئىچىدە يۈز بەرگەن خاتالىقلارغا توغۇرا ھۆكۈم چىقىرالماسلىقى مۈمكىن.

ھازىرقىدەك بۇ خىل ئەھۋال ئاستىدا كۆزگە كۆرۈنگەن شەخىس ۋە ياكى تەشكىلاتلار ئارىسىدا يۈز بەرگەن مەسىلىلەرگە تەشكىلات سىرتىدىن قارايدىغان، بىرەر تەرەپكە ئىغىپ كەتمىگەن ھالدا يۈز بەرگەن خاتالىقلار ئۈستىدىن توغۇرا يەكۇن چىقىرىپ، تەشكىلاتلارنى ئۆز ئارا كىلىشتۈرۈپ، ئۇلارنى ئۆز ئارا ھەمكارلىشىشقا ئۈندەيدىغان مۇستەققىل جامەت ئەربابلىرىنىڭ ۋە زىيالىلارنىڭ مەۋجۇت بولۇشى تىخىمۇ زۆرۈر.

ئامىركىدا ھىچقانداق پارتىيە ۋە سىياسى گۇرپىلارغا تەۋە بولمىغان، ھۆكۈمەتنىڭ ئەمەس بەلكى دۆۋلەتنىڭ خىراجىتى بىلەن ئۆز كەسپى بويىچە تەتقىتقات ئىلىپ بىرىپ، ھاكىمىيەت ئۈستىدىكى پارتىيەنىڭ مەنپەتى ئۈچۈن ئەمەس بەلكى ئامىركىنىڭ دۆۋلەت مەنپەتى ئۈچۈن تەۋىسيە ۋە تەكلىپلەرنى بىرىدىغان ھەر ساھەدىكى زىيالىلار، مۇتىخەسىسلەر ۋە ئالىملار بار بولۇپ، ئۇلار پەقەتلا پاكىتنى ئاساس قىلىپ ئۆز كەسپى بويىچە تەتقىتقاتلارنى ئىلىپ بارىدۇ، بىراق سىياسەتكە ئارىلاشمايدۇ، سىياسەت بىلەن شۇغۇللانغۇچىلار بولسا ئۇلارنىڭ تەتقىتقات نەتىجىلىرىدىكى ئۆزىگە پايدىلىق تەرەپلىرىنى تاللاپ ئىلىپ، ئامىركىنىڭ دۆۋلەت مەنپەتى ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرىدۇ.

ھەممىمىزگە ئايان بولغىنىدەك ھازىرقى ئامىركا پىرەزىدەنتى ئامىركىدا ئەڭ كۆپ بۆلۈنۈش پەيدا قىلغان پىرەزىدەنلەرنىڭ بىرى. ھازىرغا قەدەر ئۇنى قوللايدىغانلار بىلەن ئۇنىنغا قارشى تۇرىدىغانلار ئارىسىدىكى زىدىيەت يەنىلا پەسەيگىنى يوق. مەيلى پىرەزىدەنتنى قوللايدىغانلار بولسۇن، ۋە ياكى ئۇنىغا قارشى تۇرىدىغانلار بولسۇن، كۆپۈنچە كىشىلەرنىڭ مەخسەت مۇدداسى ئامىركىنىڭ تۈپ مەنپەتىنى قوغداش بولۇپ، ئۇلار ئارىسىدىكى پەرىق قانداق قىلغاندا ئامىركىنىڭ تۈپ مەنپەتىنى تىخىمۇ ياخشى قوغدىغىلى بولىدۇ دىگەن مەسىلىگە بولغان كۆز قاراش ۋە ئۇسۇل جەھەتتىكى پەرىقتىن كىلىپ چىققان. پىرەزىدەنتنى قوللىغۇچىلارنىڭ ئۇنى  قوللىشىدىكى ئاساسى سەۋەپ پىرەزىدەنت يۈرگۈزىۋاتقان سىياسەتنىڭ ئامىركانىڭ تۈپ مەنپەتىگە ئۇيغۇن ئىكەنلىكىگە ئىشەنگەنلىكىدۇر. پىرەزىدەنتكە قارىشى تۇرىدىغانلارنىڭ ئۇنىنغا قارشى تۇرۇشتىكى ئاساسى سەۋەپ پىرەزىدەنت يۈرگىزىۋاتقان سىياسەتنىڭ ئامىركىنىڭ تۈپ مەنپەتىگە زىيان ئەكىلىشىدىن ئەندىشە قىلىشىدۇر. ئۇلارنىڭ ئورتاق بىر نۇقتىسى بار بولۇپ، ئۇ بولسىمۇ قانداق قىلىپ ئامىركىنىڭ تۈپ مەنپەتىنى قوغداشتۇر.

بىزنىڭ تەشكىلاتلىرىمىز ئارىسىدا گەرچە بەزى پەرىق ۋە زىدىيەتلەر بولسىمۇ، بىراق ئىشىنىمەنكى تەشكىلاتلار ئارىسىدا يەنىلا ئورتاق بىر نۇقتا بار، ئۇ بولسىمۇ بىزنىڭ مىللى مەنپەتىمىز. شۇ سەۋەپتىن بىزدە پەرىقلىق سىياسەت تۇتقان پەرىقلىق تەشكىلاتلار بولغاندىن سىرىت، ئورتاق مەخسەتكە يىتىش ئۈچۈن ئورتاق خىزمەت قىلىدىغان مۇستەققىل زىيالىلارنىڭ بولىشىمۇ ناھايتى موھىم.

بىز مەيلى زىيالى بولايلى، مەيلى سىياسىيون بولايلى ۋە ياكى ئادەتتىكى پۇخرا بولايلى، ئەڭ مۇھىمى ئۆز ئارا چۈشۈنۈش ۋە ئۆز ئارا ھۆرمەت قىلىش بەكلا موھىمدۇر. سەۋەنلىكنى باشقىلاردىن ئىزدەپ، ئۆز ئارا ئەيىپلەش بىلەن ھىچقانداق ئىش پۈتمەيدۇ.

ئائىلىدە تەخىر قىلماق سۆيگىدۇر، باشقىلارغا تەخىر قىلماق ھۆرمەتتۇر، ئۆزىگە تەخىر قىلماق ئۆز ئۆزىگە ئىشەنمەكتۇر، ئاللاغا تەخىر قىلماق ئىتىقادتۇر.

2018 - يىلى 6 - ئاينىڭ 20 - كۈنى نىيورۇك