Ziyali we siyasiyon toghursida köz qarashlirim

Ziyali we siyasiyon toghursida köz qarashlirim
زىيالى ۋە سىياسىيون توغۇرسىدا كۆز قاراشلىرىم

https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/11/blog-post.html

Memet Emin

Bizde “Alim bolghuche adem bol” digen ata sözi bar. Bundaq digenlik yalghuz adem bolsang, alim bolmisangmu bolidu digenlik emes. Bu digenlik alim bol, hem shundaq adem bolushnimu unutma digenlik. Alim digenlik peqet köp nerse bilidu digenlik, eger u shu bilgen bilimini toghura orun’gha ishletmise, u alim emes belkim zalim bolishi, we xelqqe bala apet ilip kilishi mümkin.

Rosiyelik dangliq yazghuchi, shair Visariyon Beliniski mundaq digen iken: Ziyali, shair, esker, adukat bolmaq yaxshidur, biraq adem bolmasliq xatadur

Bir milletning tereqqi qilishi, ronaq tipishi we bu dunyada qanche uzun put tirep turalishi ulardin chiqqan alim we ziyalilarning az köpliki bilen zich munasiwetlik. Aranla 15 miliyun nopusi bar Yehudilarning dunyagha küchlük tesir körsitelishining muhim seweplirining biri ularning alim we bilim ademlirining nahayti köp bolghanliqidindur. Yiterlik alim we bilim ademliri bolmighan, yaki alim, ziyalilirini tonimighan, ularni itirap qilmighan, ularni hörmet qilmighan millet hergüz ronaq tapalmaydu, hetta bashqilargha biqinda bolishi mümkin.

Ziyali heqiqetenmu bir milletning asasi küchi, yol bashchisi, meniwi oziqi we ümüdidur. Undaqta ziyali digen nime? Uning siyasiyon bilen periqi nime? Men töwende özemning bu jehettiki köz qarashlirimni oturgha qoyup ötmekchimen.

Ziyali (scholar) diginimiz melum kessip boyiche ali mektep yaki uningdin yuquri terbiye alghan we shu kessip boyiche üsliksiz izdiniwatqan bilim ademliri.

Ziyalilarni, ularning bilim dahirsige, bilimining chongqurliqigha, ilmi positsiyesige, we ularning bitereplimikige qarap töwendikidek bir nechche türge ayrish mükin.

1. Ziyali (scholar): ali mektep yaki uningdin yuquri terbiye körgen herqandaq bilim ademliri; u köpünche halda unwirsal bir uqum.

2. Biqinda ziyali (affiliated scholar): melum organ, melum partiye, melum guruh, melum teshkilat we özi tewe bolghan dahirler üchün xizmet qilidighan bilim ademliri;

3. Musteqqil ziyali (independent scholar): hichqandaq gurpa, hichqandaq partiye, hichqandaq teshkilat we idilogiyening tesirge uchurmay, bitereplimilik bilen musteqqil meshghulat ilip baridighan bilim ademliri.

4. Mutixesis (profession): melum kessipte chongqurlap bilim alghan, we shu kessipte üzlüksiz terbilinip belgilik nopuzgha ige bolghanlar;

5. Alim (scientist): melum kessipte chongqurlap bilim alghan we shu kessip boyiche mexsus tetqitqat ilip birip, belgülük yingiliq we netije yaratqanlar;

Siyasiyon (politician) diginimiz melum gurpa, melum teshebbus we melum bir idilogiye üchün xizmet qilidighan, we shu jehettiki mexsetke yitish üchün bashqilarni seperwer qilidighan we ulargha yol körsitip, bashlamchiliq, lidirliq rol oynaydighan kishiler.

Shuni tekitlep ötüshke erziduki, siyasiyon bilen siyasi penler boyiche ali bilim alghan yeni siyasetni tetqiq qilidighan siyasetshunas tüptin periqliq bolup, siyasetshunas diginimiz ixtizadshunas, tarixshunas, matimatika alimi, ximiye alimi digenlerge oxshash mexsus siyasi penler boyiche tetqitqat ilip baridighan bilim ademi yaki alim. 

Siyasetshunaslarning hemmisi layaqetlik bir siyasiyon bolalishi natayin. Oxshashla siyasiyonlarmu siyasetshunas bolalishi natayin.

Ziyali bilen siyasiyon arisidiki eng chong periq ziyali pakit (fact) ni asas qilsa, siyasiyon itiqad (faith) ni asas qilidu. Yenimu iniq qilip eyitqanda ziyali pakitqa asasen sözleydu, pakitqa asasen meshghulat ilip baridu we omumliq üchün xizmet qilidu. Siyasiyon bolsa pakittin bekrek özi ishen'gen, özi itiqat qilghan qimmet qarash we idilogiye boyiche özi wekilliq qilghan gurpa we yaki teshkilatning tüp menpetini chiqish qilip sözleydu, we shu mexsetke yitish üchün meshghulat ilip baridu.

Layaqetlik bir ziyali her zaman kespi exlaqqa hörmet qilip, meshghulat ilip barghanda hisiyatqa birilmey pakitqa hörmet qilishi,  bitereplikni saqlap, heqiqetni we adeletni qoghdishi kirek.

Layaqetlik bir siyasiyon her zaman özi wekillik qilghan idiye we gurpining menpetige uyghun bolghan pakitlardin ünümlük paydilinip, özi wekilliq qilghan gurpining menpetige uyghun bolmighan we yaki uninggha ziyanliq bolghan pakitlardin ustiliq bilen atlap ötüp, putun küchi we zihni bilen özi wekilliq qilghan gurpa we idiye üchün xizmet qilishi kirek.

Layaqetlik bir siyasiyon özi wekilliq qilghan gurpa we yaki partiyening ichki we tashqi ehwalini puxta bilgendin bashqa, bashqilarni chaqiriq qilish (influence) jehette alahide qabiliyetke ige bolushi, xelqni bir yerge topliyalishi, ularni öz ara itipaqlashturalishi, ularni toghra yolgha bashliyalishi kirek.

Kespi exlaq boyiche meshghulat ilip baridighan öz kessipide köpligen muapiqiyet qazan’ghan bir ziyalining yaxshi bir siyasiyon bolalishi natayin. Ziyali dimek peqet öz kespige qadir dimek, u hergizmu hemme ishqa qadir dimek emes. Ziyali dimek hemme ishta pakitqa hörmet qilidu, heqaniyetni köreleydu we uni qoghdaydu dimek. Ziyali dimek melum bir kessipte ilghar we özgiche idiyege wekilliq qilidu, xelqqe ölge bolidu we öz kessipide bashqilargha yitekchilik qilalaydu dimek.

Bir milletke xizmet qilishning nurghun yolliri bar. Dawagha akitip awaz qoshush, dawani akitip qollash dimek choqum bir teshkilatqa eza bolush yaki u teshkilatta hoquq tutush dimek emes. Altunni zeger soqsun digendek, her kessipni shu jehette artuqchiliqi we alahidiliki bolghan kessip ehli qilghini tüzük. Bizde “külelmiseng hijayma” deydighan ata sözi bar.  Siyasetnimu siyaset oyniyalaydighan ademler oynighini tüzük.

Milletke xizmet qilish üchün choqum melum teshkilat we yaki melum partiyege eza bolush zörür emes. Bolupmu hazirqidek teshkilatlar arisidiki köz qarash we pikir periqi künsayin ighirliship, teshkilatlar arisidiki zidiyet keskinlishiwatqan we bir birini eyiplewatqan mezgilde, ziyalilar üstige chüshken eng mohim wezipe milletning omumi menpetini aldinqi orun'gha qoyup, özining musteqqilliqini saqlap, pakitqa hörmet qilghan asasta, bitereplimilik pozitsiye bilen teshkilatlar arisida kilishtürgüchilik rol oynash, milletning universal sapisini yuquri kötürush üchün xizmet qilish, kespi bilim alahidilikidin ünümluk paydilinip teshkilatlar ortaq paydilinidighan teklip pikirlerni köpchilikke sunush we teshkilatlarni qimmetlik pakitlar bilen teminlesh qatarliqlardin ibaret.

Herqandaq bir ziyali jumlidin herqandaq bir insan melum bir teshkilatqa tewe bolghanda, choqum özi tewe bolghan teshkilatqa sadiq bolup, uning tüp menpeti üchün xizmet qilishqa toghura kilidu. Netijide bitereplimilikni saqlap qalalmaydu, we özi tewe bolghan teshkilat ichide yüz bergen xataliqlargha toghura höküm chiqiralmasliqi mümkin.

Hazirqidek bu xil ehwal astida közge körün’gen shexis we yaki teshkilatlar arisida yüz bergen mesililerge teshkilat sirtidin qaraydighan, birer terepke ighip ketmigen halda yüz bergen xataliqlar üstidin toghura yekun chiqirip, teshkilatlarni öz ara kilishtürüp, ularni öz ara hemkarlishishqa ündeydighan musteqqil jamet erbablirining we ziyalilarning mewjut bolushi tiximu zörür.

Amirkida hichqandaq partiye we siyasi gurpilargha tewe bolmighan, hökümetning emes belki döwletning xirajiti bilen öz kespi boyiche tetqitqat ilip birip, hakimiyet üstidiki partiyening menpeti üchün emes belki Amirkining döwlet menpeti üchün tewisye we tekliplerni biridighan her sahediki ziyalilar, mutixesisler we alimlar bar bolup, ular peqetla pakitni asas qilip öz kespi boyiche tetqitqatlarni ilip baridu, biraq siyasetke arilashmaydu, siyaset bilen shughullan'ghuchilar bolsa ularning tetqitqat netijiliridiki özige paydiliq tereplirini tallap ilip, Amirkining döwlet menpeti üchün xizmet qilduridu.

Hemmimizge ayan bolghinidek hazirqi Amirka pirezidenti Amirkida eng köp bölünüsh peyda qilghan pirezidenlerning biri. Hazirgha qeder uni qollaydighanlar bilen uningha qarshi turidighanlar arisidiki zidiyet yenila peseygini yoq. Meyli pirezidentni qollaydighanlar bolsun, we yaki unigha qarshi turidighanlar bolsun, köpünche kishilerning mexset muddasi Amirkining tüp menpetini qoghdash bolup, ular arisidiki periq qandaq qilghanda Amirkining tüp menpetini tiximu yaxshi qoghdighili bolidu digen mesilige bolghan köz qarash we usul jehettiki periqtin kilip chiqqan. Pirezidentni qollighuchilarning uni  qollishidiki asasi sewep pirezident yürgüziwatqan siyasetning Amirkaning tüp menpetige uyghun ikenlikige ishen'genlikidur. Pirezidentke qarishi turidighanlarning uningha qarshi turushtiki asasi sewep pirezident yürgiziwatqan siyasetning Amirkining tüp menpetige ziyan ekilishidin endishe qilishidur. Ularning ortaq bir nuqtisi bar bolup, u bolsimu qandaq qilip Amirkining tüp menpetini qoghdashtur.

Bizning teshkilatlirimiz arisida gerche bezi periq we zidiyetler bolsimu, biraq ishinimenki teshkilatlar arisida yenila ortaq bir nuqta bar, u bolsimu bizning milli menpetimiz. Shu seweptin bizde periqliq siyaset tutqan periqliq teshkilatlar bolghandin sirit, ortaq mexsetke yitish üchün ortaq xizmet qilidighan musteqqil ziyalilarning bolishimu nahayti mohim.

Biz meyli ziyali bolayli, meyli siyasiyon bolayli we yaki adettiki puxra bolayli, eng muhimi öz ara chüshünüsh we öz ara hörmet qilish bekla mohimdur. Sewenlikni bashqilardin izdep, öz ara eyiplesh bilen hichqandaq ish hel bolmaydu. 

Ailide texir qilmaq söygidur, bashqilargha texir qilmaq hörmettur, özige texir qilmaq öz özige ishenmektur, Allagha texir qilmaq itiqadtur.

2018 - yili 6 - ayning 20 - küni New York