Toghura we xata

Toghura we xata

Memet Emin

Toghura we xata bolsa aq we qara, kündüz we kiche, yaxshi we yaman, ong we tetür, issiq we soghuq digenlerge oxshash öz ara qarmu qarshi menidiki söz bolup, ularni bezide ikki qutupluq sözler dep atashqimu bolidu. Ikki qutup digen söz tilgha ilin'ghanda derhalla  ikki qutup arisidiki boshluq isimizge kilidu.  Riyalliqta nurghun nersiler peqet ikki qutuptila emes, belki ikki qutup arisidimu yüz birishi, hem u ikki qutuplar arisida yüz bergen sheyiler we hadisiler arisida öz ara baghlinish we öz ara orun almishish bolishi mümkin.

Toghura bilen xatani ikki qutupluq söz disek, undaqta bu ikki qutup yeni toghur bilen xata  arisini nime dep ataymiz? Epsus ata bowilirimiz uninggha ixcham bir isim qoymighan iken, shunga hazirche biz ularni toghurmu emes, xatamu  emes dep turushqa mejburimiz. Hayatimizda aq qaridek chigirsi iniq bolmighan we yaki yuqarqi ikki qutupning birige tewe bolmastin belki ularning otursidiki sheiler we ishlar xili köp sanni igellise kirek,  mesilen külreng (aqmu emes, qarimu emes), salqin (issiqmu emes soghuqmu emes), normal (set emes, chirayliqmu emes, oruqmu emes, simizmu emes, igizmu emes, pakarmu emes, dötmu emes, eqilliqmu emes, yaxshimu emes, eskimu emes, we waakazalar).

Biz toghura bilen xata, set bilen chirayliq, igiz bilen pakar arisidiki uqumlar we sheilerge baha bergende, ulargha kisin baha birelishimiz mümkinmu? Jawap, bezide mümkin, bezide mümkin emes. Chünki bezi waqitta ularning orni almishishi mümkin. Nimining toghura nimining xata, niming igiz nimining pakar, nimining chirayliq nimining set ikenlikige höküm chiqirishta bezide konkirit ehwalgha we shert sharaitqa qarash kirek. Mesilen chirayi normal bir adem chirayi set bolghan yene bir ademge nisbeten chirayliq hisaplansa, chirayi alahide chirayliq bashqa bir ademge nisbeten set hisaplinishi mümkin. 

Herqandaq toghura ish yaki toghura köz qarashning birla ipadisi bolushi natayin. Nimining toghura, nimining xata ikenliki, u ishqa we u köz qarashqa baha bergüchi we uninggha höküm chiqarghuchining dunya qarishi, qimmet qarishi, dinniy itiqadi,  exlaq pezilti, insani ghururi, medini sapasi, u adem yashawatqan dewir  we sharait  qatarliq nurghunlighan amillar bilen munasiwetlik. Bir adem xata dep bilgen ishning choqum xata bolishi natayin. Yene bir adem toghra dep bilgen ishning choqum toghura bolushimu natayin. Bezide uninggha qaysi yölünüsh we yaki qaysi nuqtidin qarashqa baghliq. Mesilen inqilap bilen eksil inqilap öz ara qarmu qarshi bolghan ikki xil uqumni bildüridighan söz bolup, u melum küchlerning hakimiyetke qarshi ilip barghan qarshiliq körishini körsitidu; eger u ghelbe qilsa, ghelbe qilghanlar teripidin inqilap dep xatirlinidu; eger u meghlup bolsa hakimiyet teripidin eksil inqilap dep qarilip, inkar qilinidu.

Hazir xelqimiz yüzliniwatqan ehwalning qanchilik ighirliqini we uning künsayin ighirlishiwatqanliqini men bu yerde sözlep olturmisammu, hemimizge ayan. Bundaq bir sharaitta, bezilirimiz ehwalimizning qanchilik bir tehdit astida qalghanliqini tixi toluq tonup yetmey, küchimizni birlikke keltürüp, heqiqi düshmen'ge ortaq qarshi turushning ornigha, inirgirimizni we waxtimizni öz ara eyipleshke serip qiliwatimiz. He disek sewenlikni bashqilardin izdep, oxshimighan köz qarash we oxshimighan pikirdikilerni inkar qiliwatimiz, ularni xayin, munapiq dep haqaretlewatimiz. Hetta ölüp ketken yaki turmigha kirip jazaliniwatqan we ighir bedel tölewatqanlarnimu oturgha tartip chiqip, ularni wetenni satqan, milletke asiliq qilghan dep eyiplewatimiz. Men bu yerde bashqilarni tenqitleshke bolmaydu dimekchi emesmen. Men peqetla biz bashqilarni tenqitligende ularni haqaretleshni, shexsiyitige tajawuz qilishni mexset qilmastin, belki ularning xataliqidin ibiret ilish we yaki dawani tiximu yaxshi ilip birishni mexset qilishi kirek dimekchimen.

Mundaq bir eqliye söz bolghan: Birsi birer ishta xataliship qalsa, u qilghan toghura ishlarning hemmisini untup qalma.

Bezide toghura ishning xata teripi bolghinigha oxshash, xata ishningmu toghura teripi bolidu. Bezide toghra bolghan ish waqit we sharaitning özgürishi bilen xata bolup chiqishi mümkin. Oxshashla  bezide xata dep qaralghan ishmu  waqit we sharaitning özgürüshi bilen toghura bolup chiqishi mümkin.

Barbara Mek-kilintok (BarbaraMcClintock) Amirkiliq dangliq hüjeyre irsiyetshunas alim bolup, u 1940 – yildin 1950 – yilliri arisida qonaqning gini toghursida tetqitqat ilip birip, gin orun almishish (transposition) neziryesini tunji bolup oturgha qoyghan. Likin uning bu bayqishi eyni waqittiki nopuzluq alimlar teripidin inkar qilin’ghan. Shuning bilen bu ayal alim 1953 – yildin bashlap özining tetqitqat netijisini ilmi maqale süpitide ilan qilishni toxtatqan. 20 yildin kiyin, bashqilar u ayal alim bilen oxshash netijilerge iriship, uning eyni waqittiki bayqishining toghura ikenligini ispatlighan, netijide 30 yildin kiyin u ayal alim oturgha qoyghan nezirye eyni waqittiki “xata” dep inkar qilinishtin “toghura” dep itirap qilishqa özgürep, 1983 – yili nobul mukapatigha irishken.

Biz yashawatqan zimin yeni yer sharidin ibaret bu pilanitning yumulaq yaki tüz (tüzleng) ikenliki dunyada eng uzun talash tartish qilin’ghan bir tima bolsa kirek. Yer sharining yumulaq ikenliki eng burun miladiyedin burun 6 – esirde oturgha qoyulghan, yeni hazirgha qeder 2600 yil bolghan bolsimu, biraq 16 – esirning bishighiche yeni 2000 yil etirapida yer sharini tüz dep xata qaraydighanlar öz pikiride ching turup kelgen. Gerche 1520 - yilliri yer sharining yumulaq ikenliki jezmenleshtürülgen bolsimu, kiyin Amirkining astirinomiye alimliri yer shari sirtidin tartqan ressimler arqiliq uning yumulaq ikenligini ispatlighan bolsimu, hem shundaqla mutleq köp sandiki kishiler yer sharini yumulaq dep qobul qilghan bolsimu, biraq heli hem yer shari yumulaq emes tüz dep, yer sharining yumulaq ikenligini inkar qilidighan we uni xata dep qaraydighanlar bar. Uning tipik misali Hazirqi Zaman Tüz Yer Shari Ilmi Jemiyiti (Modern Flat Earth Society). Engiliyelik Samiyul Shenton (Samuel Shenton) 1956 – yili Hazirqi Zaman Tüz Yer Shari Ilmi Jemiyitini berpa qilghan bolup, uning egeshküchiliri her yili 200 din köpiyip kelmekte iken.

Mining yuqarqi ikki misalni oturgha qoyushimdin sewep, toghura we xatani periq itishning bezide undaq asan emeslikini, melum dewir we sharaitta toghura dep qaralghan bezi ishlarning zamanning ötüshi bilen xata bolup chiqidighanliqini, we xata dep qaralghan bezi ishlarning zamanning ötüshi bilen toghura bolup chiqidighanliqini, hetta bezide uninggha iniq höküm chiqirish üchün nahayti uzun waqit kitidighanliqini tekitlep ötmekchi.

Biz kichiq chighimizdin bashlap quyashni qizil sizip we uni qizil quyash dep teswirlep kelgen. Shexsen men Amirkigha kelgendin kiyin andin quyashni siriq sizidighanlarning barliqini bildim. Emiliyette az bir qisim döwlettiki xelqlerdin bashqa mutlek köp sandiki kishiler quyashni siriq sizidiken, bizdiki qizil quyash uqimi belkim kominizim idiyesining tesiridin bolghan bolushi mümkin. Gerche biz hazir bashqilarning quyashni siriq dep qaraydighanliqini bilgen bolsaqmu, biraq biz yenila quyashni qizil quyash dep teswirleshtin waz kechkinimiz yoq. Elwette men bu yerde kimning toghura kimning xata ikenligini talash tartish qilmaqchi emesmen. Men peqetla oxshimighan mohitta oxshash bolghan sheyilerge nisbeten oxshimighan tonush we uqum peyda bolishi mümkin digenni tekitlep ötmekchi.

Nurghun yillar ilgiri mundaq bir yazmini oqughunum isimde. Bir küni bir doxtur kochida kitiwatsa, bir ademning yürek kisili ushtumtut qozghulap, kitiwatqan yiride hushidin kitip yiqilip chüshüptu we yüriki herkettin toxtaptu. Doxtur u ademni qutquzup qilish üchün bir tereptin baqilargha derhal  jiddi qutquzushqa tilfun qilishni eyitsa, yene bir tereptin derhal  yürek we nepisini eslige keltürüsh usulni qollunuptu, biraq herqanche qilsimu yüriki qaytidin soqmaptu. U ademning hayatini qutquzush üchün eng mohim bolghan waqitning ötüp kitiwatqanliqini we jiddi qutquzush mashinisining tixi kelmigenlikini  sezgen doxtur derhal yanjuqidin turmushta ishlitidighan pichaqini  ilip, bimarning kökrikini kisip ichiptu we yürekni qoli bilen mojup, yürekning soqushini eslige keltürüptu.  Aridin uzun ötmey jiddi qutquzush mashinisi keptu, u kishini doxturxanigha ilip biriptu, hayati qutquzulup qaptu.

Kiyin bu ish doxturlar arisida qattiq munazire qozghaptu. Mutleq köp sandiki doxturlar u doxturning qilghinini bir tibbié xadimning normal  meshghulat ilip birish qahide pirinsiplirigha tamamen uyghun emeslikini, adettiki bir mohitta we hichqandaq dizinpiksiye bolmighan bir sharahitta adettiki bir pichaq bilen bimarning kokrikini kisip ichishning tamamen xata ikenligini oturgha qoyup, u doxturni eyiplishiptu, we u doxturdin, bimarning  kökrikidin qan toxtimasliqtin we kesken jayning yallughlinip qilishidin endishe qilmidingmu dep sorighanda, u doxtur mundaq dep jawap biriptu, toghura, mining qilghinim normal meshghulat ilip birish qaidilirige tamamen xilap, biraq eger men normal meshghulat ilip birish qaidilirige uyghun meshghulat ilip barghan bolsam, eger men qan toxtimasliqtin we kesken jayning yallughlinip qilishidin endishe qilghan bolsam, bimar alla burun tupiraq astida yatqan bolatti,  hem bu munaziremu bolmighan bolatti. Qan toxtimidi dimek, bimarning yüriki qaytidin soqti dimek, kesken yer yuqumlandi dimek, bimar tixi hayat dimek. Bimarning kisilgen kökrikidin qan toxtimasliqi we u yerning yallughlinip qilishi üchün, aldi bilen u bimar hayat yashishi kirek. U doxtur axirda eger men u bimarning hayatini saqlap qilip, u bimarning kökrikidin qan chiqishigha we kesken jayning yallughlinip kilishigha  purset yaratqan bolsam, men qilghan ishimdin pushayman emes deptu.

Heqiqetenmu saghlam bir ademge nisbeten yashash süpiti aldin oylishidighan mesile, biraq hayati tehdit astida qalghan bir ademge nisbeten, yashashning süpitidin söz ichishtin, kisel bolup qilishtin endishe qilishtin burun aldi bilen hayat qilishini oylishi  kirek. Ölgen ademning kisel bolup qilishtin endishe qilishining hajiti qalmaydu. Insan kisel boldi dimek, u tixi hayat dimek, chunki öleg kisel bolmaydu. Chiqmighan janda ümüt bar, insan peqet hayat qalghanda andin kisel bolup qilishtin endishe qilishtin, kisellikning aldini ilip yashash süpitini yuquri kötürüshtin söz achqili bolidu.

Insan normalda özining südikini ichmeydu.  Eger özining südikini ichken ademni körsek, biz uni choqum eqli jahida emes dep bilimiz. Likin chölde usuzluqtin öley dep qalghan bir adem öz südikini ichse, biz u insanni yene eqli jahida emes dep eyipleymizmu? Oxshashla, biz erkin dunyagha chiqiwilip, “ögzige chiwilip ittin qorqmaydighan nochi” dek,  öz millitining heq hoquqi qoghdash üchün öz hayatini weyran qilghan Ilxam Toxtini qandaqmu eyipliyeleymiz? Bashqilarning yüzidiki qarini körmek, bashqilargha baha bermek asan, biraq insanning özining xataliqini tonup yitishi unche asan emes.

Hazir bizde mewjut boliwatqan eng asasliq pikir ixtilapi, bezilerni ali aptunomiye telep qilidu dep eyiplesh bilen yene bezilerni musteqqilliq telep qilmaydu dep eyipleshke merkezleshken bolup, mining qarishimche bu zidiyetning oturgha chiqishidiki asasliq sewep, belkim oz ara chushenmeslik bolsa kirek. Men musteqqil bolushni xalimaydighan hich bir Uyghur yoq dep qaraymen. Mesile qandaq musteqqil bolush, yeni qandaq qilip we qandaq yollar bilen musteqqil bolush mexsitige yitish, bu mesilide belkim oxshimighan kishiler arisida oxshimighan qarashlar bolsa kirek. Shu seweptin bir birimizni inkar qilidighan, hemmimiz özimizning qilghini toghura, bashqilarning qilghinini xata dep qaraydighan we yaki menla toghura qilimen, bashqilar xata qilidu, menla dawa qilsam, bashqilar dawa qilmisa, men qilmighan ish aqsap qalsa, we yaki men rexberlik qilmighan dawa meghlup bolsa dep qaraydighan xaishlar kündin kün'ge ighirliship kitiwatidu.

Men yashawatqan New York sheheridin Amirkining paytexti bolghan Washin’giton sheherige birishning bir qanche usuli bar. Beziler ayrupilan bilen baridu, beziler poyiz bilen baridu; beziler aptiwuz bilen baridu, yene beziler özi mashina heydep birishni yaxshi köridu. Ularning ichide baha jehettin eng erzan bolghan usul aptiwuz bilen birish; baha jehette eng qimmet, waqit jehette eng az waqit kitidighan we eng qolayliq usul poyiz bilen birish bolsa kirek. Beziler aprupilan bilen birishni eng tiz usul dep qarishi mümkin, biraq aydurumgha baridighan waqit bilen bixeterlik tekshürüsh üchün ketken waqitni qoshsaq, yenila poyizda barghandek tiz bolmaydu. Undaqta biz ularning ichide qaysi usulning toghura, qaysi usulning xata ikenlikige kisin baha bireleymizmu? Jawap: birelmeymiz. Eger birsi Washin’giton’gha barimen dep Boston terepke mangmisila, biz ularning hich birini xata diyelmeymiz.

Biz normalda buzlup qalghan tamaqni emes, hetta bashqilardin iship qalghan we yaki bir ikki kün turup qalghan tamaqni hergüz yimeymiz. Undaq tamaqlarni yiyishni toghura emes we yaki salametlikimizge ziyanliq dep bilimiz. Biraq  achliqtin öley dep qalghan bir adem bashqilardin iship qalghan tamaqni, hetta pakiz bolmighan we yaki buzulup qalghan tamaqni yise, biz uni kisel bolup qilishtin endishe qilmamsen dep eyipliyeleymizmu? Eyipliyelmeymiz, chünki u adem aldi bilen hayat qilishi, öz mewjutliqini saqlap qilishi kirek kirek. Bundaq digenlik elwette hichqandaq qurban bermeslik digenlik emes.

Hazir xelqimizning nime halgha chüshüp qalghanliqi hemmizge ayan. Arimizda musteqqiliq xalimaydighan insanlar köp bolmisa kirek. Eger biz musteqqil bolghan bolsaq, bundaq ehwal bolmayitti. Mesilini tüptin hel qilish üchün choqum musteqqil bolishimiz kirek, bularning hemmisi nahayti addi bir uqum, biraq  musteqqil bolush undaq asan bolghan bolsa, biz alla burun musteqqil bolghan bolattuq, hem hazirqidek bundaq yaman halgha chüshüp qalmighan bolattuq. Xelqimizning hazirqi ehwalida musteqqil bolush üchün aldi bilen millitimiz öz mewjutliqini saqlap qilishi kirek. Uningliq üchün yalghuz quruq nezirye emes, köz aldimizdiki herqandaq pursettin, paydilinishqa bolidighan herqandaq ixtimaliqtin toluq paydilinishimiz kirek.

Biz musteqqilliq telep qilghan’gha birsi bizge musteqqilliq bermeydu. Hetta biz ali aptinomiye telep qilghan’ghimu, hichkim bizni musteqqiliq telep qilmaydiken dep, ali aptinomiyeni qolimizgha ekilip tutquzup qoymaydu. Musteqqilliq digen telep qilip alidighan nerse emes. Bizning nime alalishimiz bashqilardin nime telep qilishimizgha baghliq bolmastin, belki özimizning küchige we nime alalishimizgha baghliq. Biz öz ara bir birimizni eyiplep olturushtin köre, hemmimiz kuchimizni birleshturup, qisqa we uzun mudetlik pilanlarni tuzup chiqip, ortaq dushmen'ge birlikte qarshi turup, aldi bilen jiddi bolghan mesililerni hel qilip, milletning mewjutliqini saqlap qalsaq, we undin kiyin musteqqilliqtin ibaret axirqi mexsetke yitish üchün dawani axirghiche dawam qilsaq, buning nimisi xata?

Biz köpünche ehwalda hisiyatimizgha tayinip, sobiktip arzu isteklirimiz bilen riyalliqni arilashturup qoyimiz. Halimizgha baqmay, hisyatimizgha tayinip öz özimizni aldashqa we öz özimizni xosh qilishqa adetlen'genmiz. Shu seweptin köpünche ehwalda qilghan ishning netijisidin emes, belki qilghan ishning jeryanidin qanaet hasil qilimiz. Özimiz yaxshi körmigen we yaki düshmen dep sanighan insanlarni tillash we ularni haqaretlesh arqiliq öz özimizni xosh qilimiz. Bashqilarning ayighini keyip baqmay, eynekke bir qarap baqmay, kompiyutur aldida olturupla bashqilargha baha birishke, bashqilar üstidin aldirap höküm chiqirishiqa adetlen'genmiz. Özimizning we yaki özimiz qilghan ishning, özimiz mangghan yolning toghurliqini ispatlash üchün, bashqilarni yaki bashqilar qilghan ishni, bashqilar mangghan yolni inkar qilimiz, ularni  tamamen xatagha chiqirimiz. Riqabetchimizdin özimizge tehdit kilidu dep endishe qilimiz, we ularni özimizge tehdit hisaplaymiz, ularni düshmen sanaymiz. Netijide biz mexsetlik we mexsetsiz halda ularni qollimaymiz, ulargha tosqunliq qilimiz, ulargha ora kolaymiz.

Nemelum bir shexis mundaq digen iken: Sizning toghura bolishingiz üchün, bashqilarning xata bolishi shert emes.

Biz he disek dimokirattiye, erkinlik diginimiz bilen, dimokirattiye we erkinlikning nime ikenligini tixi toluq chüshünüp yetkinimiz we uninggha toluq emel qilghinimiz yuq.

Dunyada hechqandaq nerse mutleq bolmighan'gha oxshash, her qandaq ademning pikiri we köz qarishimu mutkeq toghra we yaki mutleq xata bolishi natayin. "Padishahning yingi kiyimi" digen hikayide padishaning üstide yingi kiyim yoqliqini, uning qip yalingach ikenlikini oturgha qoyghan hergüzmu "eqilliq" we uzun yilliq mol tejirbilerge ige bolghan wezirler bolmastin, belki nimining toghura nimining xata ikenlikini tixi toluq bilip ketmigen narsida bala ikenliki, bu hikayini oqughan hemmeylenning iside bolishi mümkin. Eger biz bashqilarning pikirige yiterlik qulaq salsaq, belkim ularning nime üchün shundaq bir köz qarash we oy pikirlerni oturgha qoyghanliqining sewebini chüshünüp yitelishimiz mümkin. 

Rim Katolik dinigha tewe bolghan, we hayatining köp qismini Hindistandiki yoqsuzlargha yardem birishke serip qilghan meshhur ayal Terisa xanim mundaq digen iken: Eger siz bashqilargha baha birish bilen meshghul bolsingiz, bashqilargha mixri muhabbet yetküzüshke waxtingiz qalmaydu.

2018 - yili 2- ayning 28 - küni New York