Tasadipiyliqmu yaki pilanlighan ishmu?

Tasadipiyliqmu yaki pilanlighan ishmu?

كونا يىزىق نۇسقىسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/08/blog-post.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=19FwRY7-ILaJlCNPPd9FMftEbTfnWXHNn

Memet Emin

Hemmimizning xewiri bolghandek, 2019 – yili 2 – ayda Xittay hökümiti Abdurehim Heyitning ölüm xewiri arqiliq Türkiyede tarqalghan wetendiki xelqimizge munasiwetlik xewerlerni yalghan, munasiwetlik kishilerni yalghanchi qilip körsütüshke urundi. Undin kiyin shuning bilenla toxtap qalmay, 7 – ayda Xittay hökümiti Türkiyediki özini qollaydighan Aydinliq gizitining muxpirini alahide imtiyaz bilen Qeshqerge teklip qilip apirip, Abdurehim Heyit bilen körüshtürüp, ularning éghizi bilen Xittay hökümitining bizge qaratqan siyasetlirini maxtatquzdi. Bular tasadipiyliqmu yaki pilanlighan ishmu?

2019 – yili 7 – ayning 10 – küni, Birleshken döletlet teshkilat insan heq höquqi komitidigha eza 22 döletning Xittay hökümitining Uyghurgha qaratqan siyasitini eyiplep imzaliq xet yizishigha egishipla, 37 döwlet Xittay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini qollap imzaliq xet yazghan bolup, ikki hepte ichide u xetke imza qoyghan döletler 50 ke yetken. Bu 50 döwletlerning köpünchi Asiya, Afriqa we Latin Amirkisidiki kichik döwletler bolup, ularning ichide biz bilen dinni qirindash bolghan musulman döletlermu az emes. Eng epsuslinarliqi, uzundin biri heqsizliqqa uchurap we Uyghurlarning üzliksiz hisidashliqigha iriship kelgen Palestin hökümiti bilen qandashliq jehette bizge eng yiqin bolghan Özbekistan hökümitining Xittay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini qollap, bu xetke imza qoyishi bolsa kirek. Bu bir tasadipiyliqmu yaki pilanliq boliwatqan ishmu? U döletler Xittay hökümitini qollaydighan u xetke imza qoyup nimilerge irishmekchi? Eger ular u xetke imza qoymisa, qandaq bolar? Elwette u 50 dölet meyli imza qoysun yaki qoymisun, qisqa waqit ichide alahide periqliq bir ish bolishi natayin.

Bu imzaliq xet ilan qilin’ghandin kéyin, xelqaradiki chong axbarat orunliri u toghursida keyni keynidin xewer berdi we bu heqte obzurlar ilan qilishti. Muhajirettiki paliyetchilirimiz we teshkilat rehberlirimizmu, özlirining bu ishqa bolghan köz qarashlirini oturgha qoyush bilen birge özilirining u döletlerge bolghan epsuslinishini we naraziliqini bildürüshti. Beziler u döletlerni Xittayning puligha sitilghan dep tenqit qilishqan bolsa, yene beziler ularni Xittay hökümitining bisimi bilen öz iradisige xilap ish qilishqa mejbure bolghan dep qarashti. U döletler heqiten pulgha sitilghanmu yaki Xittay hökümitining bisimigha uchurap öz iradisige xilap ish qilishqa mejbure bolghanmu? Méning qarishimche ularning hemmisi Xittay hökümitining puligha sitilghan we yaki Xittay hökümitining bisimi bilen u xetke imza qoyushqa mejburi bolup qalghan bolushi natayin. Belkim beziliri Xittay hakimiyitini insanperwer bir hakimiyet dep qaraydighan we uninggha ishen’gen bolishi mümkin. Chünki ular biz keygen ayaqni kéyip baqmighan, bizning hayatimizda yashap baqmighan; bizmu gerche Xittay hakimiyitini nahayti yaxshi chüshensekmu, biraq Xittay hökümitini qollighan u dölet rehberlirining hayatida yashap baqmighanliqimiz üchün, mesilini peqet sirittin küzitip, özimizning chüshenchisige asasen ular toghursida her xil ihtimalliqlarni oturgha qoyap biqishimiz mümkin, biraq biz u ishlarning heqiqi sewebini tolup bilip kitelishimiz natayin.

Insanlar adette öz hisyati we sobiktip arzuyi boyiche özi heqiqet dep qarighan ishlarni bashqilarmu heqiqet dep bilidu digen qarashqa adetlen’gen. Emiliyette insanlarning heqiqetke bolghan tonushi we yaki ularning nimini heqiqet dep qarishi, insanlarning  terbilen’gen we yashighan mohiti, qimmet qarishi we öz menpeti bilen bolghan baghlinishi qatarliq köp xil amillar bilen zich munasiwetlik. Mesilen, men wetende doxtur bolup xizmet qiliwatqanda, yilda ikki üch qétim zukam bolup qalattim, we nurghunlighan tonush bilishlirim zukam bolup qalsa mini izdep kiletti. Her qitim zukam bolup qalghanda we yaki tonush bilishlirim zukam bolup qilip mini izdep kelgende, men asma okul isish bilen birge antibiotik ishlitettim. Bu gerche xata bolsimu, men uni toghra dep ishen’gen idim; emiliyette yalghuz men emes men yashighan shu muhitta yashighanlar uni toghra dep chüshen’gen we uningha ishen’gen idi. Men Amirkigha kilip tunji qitim zukam bolup kisel körün’gili doxturgha barghinimda, doxtur manga “chong mesile yoq, usuzluqni köp ichip, yaxshi aram alsingiz saqiyip kitisiz” dep,  hichqandaq dora bermey yolgha silip qoydi. Men gerche deslepte buni peqet qobul qilalmighan bolsammu, biraq bu jehette az tola izdinish arqiliq biz burun qollan’ghan usulning we bizning u jehettiki qarashlirimizning pütünley xata ikenlikini tonup yettim. Emiliyette esli ixtizadi kérimni mexset qilghan bu xil xata dawalash usulini, biz bir toghra heqiqeten dep qobul qilghan we uninggha ishen'gen ikenmiz.  Kiyin zukam bolup qilip oxshash sergüzeshke yolliqan bezi dostlar men bilen alaqe qilip, wetende zukam bolup qalsa doxturlarning tiz dawalap saqaytiwitidighanliqini, chetelde bolsa hichqandaq dora bermey yolgha silip qoyidighanliqini dep shikayet qilishqan boldi. Men ulargha esli wetende qollan’ghan usulning xata ikenlikini, adettiki zukamning dorisi yoq ikenlikini, uning belgülük waqit ichide özligidin saqiyip qalidighanliqini, zukam dorisi dep atalghan dorilarning peqet zukamning kisellik alametlirini yenggillitip, ademni rahetlitidighanliqini, biraq zukamning saqiyishida chong rol oynimaydighanliqini chüshendürdüm, biraq ularmu deslepte uninggha taza ishenmidi.

Méning qarishimche, u döletlerning Xittay hökümitini qollishi yalghuz Xittay hökümitining yiqinqi yillardin buyanqi ixtizadi tereqqi qilishi, u döletlerge köplep meblex silishi we yaki Xittay hökümitining u döletlerning ajiz nuqtisini tutiwilip, ularni mejburi qilishi bilenla munasiwetlik bolup qalmastin, belki Xittay hökümitining uzun muddetlik pilanliri bilenmu munasiwetlik bolishi mümkin.

Bundin 30 nechche yil ilgiri, men ali mektepte oquwatqanda, Xittaydiki nurghun dangliq ali mekteplerde köpligen chetellik oqughuchilar bar bolup, ular her qaysi ali mekteplerde baywetchilerde yashayitti. Jemiyette kishiler bolupmu qizlar ular bilen bardi keldi qilishni bir xil pexirlinidighan ish dep biletti. Men oquwatqan ali mekteptimu 100 din artuq chetellik oqughuchilar bar bolup, ular gerche asasen Asiya, Afriqa we Latin Amirkisidiki kichik we kembighel döwletlerdin kelgenler bolsimu, biraq ular her jehette yerlik oqughuchilarning hem hewes qilish hem hesset qilish obikti idi. Yerlik oqughuchilar bir yataqta 8 adem yatsa, chetellik oqughuchilar 1, 2 adem bir yataqta idi. Ularning yatiqi yerlik oqughuchilarning yatiqigha nisbeten keng, pakiz bolup qalmastin, her bir yataqta téliwizor bar idi. Mektep ixtizadi jehette alahide qiyinchiliqi bar yerlik oqughuchilargha ayda 15 som turmush yardem puli berse, chetellik oqoghuchilarning hemmisige 200 som turmush puli biretti. U chaghlarda bizning wetende insanlar otura hisap bilen 70, 80 som muhash alidighan bolup, eng yuquri muashmu 200 - 300 somdin iship ketmise kirek.

Oylap baqsam 80 – yillardiki shu chetellik oqughuchilar, 30 nechche yildin kiyinki bügünki künde öz döletliride belgülük orunlargha iriship, öz döletlirining siyasitige tesir körsetkidek halgha keptu. Kim bilidu yuqarqi döletlerde hazir hakimiyet yürgiziwatqan bir qisim kishiler eyni waqitta Xittayda terbiye körgen we yaki Xittaydin yardem alghanlarmu.  Xittaylarda “1000 kün herbi terbilep, bir kün ishlitish” deydighan eqliye söz bar. Xittay hökümiti özining eng qeyinchiliq mezgilliridin bashlap, Asiye, Afriqa we Latin Amirkisidiki kichik we kembighel döletlerge üzliksiz maddi yardem birip kelgen. Mana emdi Xittay hökümiti her jehette uning netijisini körewatidu.

1949 – yili Mao Zédong qatarliq Xittay kominist emeldarliri emdila hakimet bishigha chiqip, xelqining qosiqini toyghuzushqa hali yoq shu mezgillerde, özining 100 yilliq pilanini tüzüp, 2049 – yiligha barghanda dunyagha xoja bolush gherizini könglige pükken iken. Epsus gherip döwletliri Xittay hökümitining u gherizini 70 yil ötkendin kiyinki bügünki kün’ge kelgende andin tonup yitishke bashlidi. Epsus biz gerche özimizni Xittay hökümitini eng yaxshi bilidighan insanlar dep bilsekmu, biraq biz yenila nurghun tereplerde mesilining mahitini emes, yüzeki tereplirini, yiraqni emes, burnimizning uchini körimiz. Uzun mezgilni mexset qilghan sitratigiyelik pilanimiz kem. Köz aldimizdiki menpetnila hisapliship, uzun muddetlik pilan qurushqa köngül bölmeymiz, yaki undaq bir adet we qabiliyet bizde kem. Xittaylarda “bir tal zighirni ilip, tawuzni yoqatmaq” deydighan bir eqliye söz bolidighan. Biz hazir bizge yardem qilmighan we bizni qollimighan insanlarni we yaki döletlerni imkaniyitimizning yitishiche amal qilip özimiz terepke tartishning ornigha, özimizning sobiktip arzusigha tayinip höküm chiqirip, bizge düshmen yetmigendek, ularni düshmen qatarigha qoyiwatimiz we yaki ularni haqaretlesh arqiliq düshmen terepke ittirériwatimiz.

Xittay hökümiti amal qilip bizge chigirdash we bizge milli we dinni jehette qirindash bolghan döletlerni özige tartip, ularni bizdin yiraqlashturushqa térishiwatqanliq körsütüp kelmekte. Biz Xittay hökümitining u mexsitini bilip turup, xuddi biz Xittay hökümitige maslishiwatqandek we yaki Xittay hökümiti ümüt qilghan boyiche ish körgendek, etirapimizdiki bizge xoshna döletlerni bizge yardem qilmidi we yaki biz terepte turmidi dep haqaretliduq, ularni nezirimizdin saqit qilduq, ularni özimizdin yiraqlashturduq, hetta ularni düshmen ornigha qoyduq. Eng axirda u döletler nime qilsa qilsun, ulardin bek aghrinip ketmeydighan halgha kelduq. Emdilikte bolsa, bizning eng yéqin qan qerindishimiz bolghan Özbekistan hökümiti, gerche Xittay hökümitining xelqimizni basturush siyasitini qollap imza qoyghan bolsimu, u gerche bek epsuslinarliq bir ish bolghan bolsimu, biraq biz alahide ejeplenmiduq hem shundaqla Özbekistan hökümitining u qilmishini tenqitligidek waxtimizmu bolmidi.

Emiliyette bizge nisbeten u xoshna döletler bilen qoyuq alaqe ornutush we yaki ulargha dostane muhamilide bolush bekla mohim idi. Chünki biz meyli hazir bolsun we yaki kelgüside musteqqil bolghandin kiyin bolsun, bizge tewe bolghan u ziminni, biz yaxshi körgen Amirka, Yawropa we yaki bashqa bir döletning yénigha yötkep ekitelmeymiz. Biz meyli bizning musteqqilliqqa irishish jeryanimizda bolsun we yaki musteqqilliqqa irishkendin kiyin bolsun, biz u xoshna döletler we qérindash milletlerning qollishigha muxtajmiz;  biz ular bilen dostane munasiwet ornutup, inaq xoshnilardin bolup, tinch yashashqa mejburimiz. Bizde “yiraqtiki tuqqiningdin yiqindiki xoshnang yaxshi” deydighan eqliye söz bolup, ishinimenki özini Xittay döliti bilen chigirdash dep qarighan u döletlermu, del shu seweptin Xittay hökümiti bilen dost bolup ötüshke  mejburi bolghan bolishi mümkin.

Xittay hökümiti biz bilen Türkiye arisidiki baghni üzül kisil üzüp tashlap, bizni yalghuz qaldurush üchün, yiqinda “Aq Tashliq Kitap” ni ilan qilip, “Shinjiang ezeldin Sheriqi Tütkistan emes, Uyghurlar Türk emes, Uyghurlar bilen Türklerning hichqandaq munasiwiti yoq” digen sepsetisini keng teshwiq qilishqa bashlidi. Aridin uzun ötmey Zinnetgül Tursunning Tajik wetendishi dep qarilip, ewel Tajikistan’gha, undin kiyin Tajikistan arqiliq Xittaygha qayturulghanliq xewirining ortagha chiqishi bilen  “Türkiye Uyghurlarni Xittaygha satidu” digen wehime Uyghurlar arisida keng tarqaldi. Uningdin qattiq narazi bolghan we Türkiyediki Uyghur muhajirlarning kelgüsi istiqbalidin endishe qilghan bezi insanlirimiz Türkiye hökümitining bu qilmishini eyiplise, yene bezi insanlirimiz teshkilat we teshkilat rehberlirini eyipleshke bashlidi. Beziler hette “Türkiye hökümiti Uyghurlarni satidu” digenni chöridep, Türkiye hökümitini qattiq eyipleshti. Arqidinla Xittay hökümiti bir tereptin Türkiye hökümitining ömek teshkillep bizning weten’ge birip, xelqimizning ehwalini közdin köchürüshke yol qoyidighanliqini bildürgen bolsa, yene bir tereptin atalmish qayta terbilesh orunliridiki mutleq köp sandiki insanni qoyup bergenlikini ilan qildi. Bularning hemmisining keyni keynidin oturgha chiqishi ejiba shundaq bir tasdipiyliqmu yaki ularning keynige melum süyqest we oyunlar yoshurulghanmu?

Men Zinnetgül Tursun weqesining aldi keynidin toluq xewrim bolmighachqa, u toghursida köp toxtalmaymen. Men peqetla “Türkiye hökümiti Uyghurlarni satamdu yaki satmamdu” digen talash tartishlar we yiqindin bir ortigha chiqqan bu ishlar toghursida öz köz qarishimni oturgha qoyup ötmekchimen. Herqandaq bir döletning bolupmu öz ara jinayetchi ötküzüsh kilishimige imza qoyghan döletning ikkinji bir döletning puxrasi dep qaralghan kishini, eger shu ikkinji dölet telep qilsa, uni u döletke ötküzep birish bermesliki, hergüzmu bizning sobiktip arzuyimizgha baghliq ish bolmastin, belki shu döletning dölet menpetige baghliq bir ish. Herqandaq bir dölet, dölet menpeti üchün, yalghuz bizge oxshash bashqa döletning girejdanila emes, hetta özining puxrasinimu qurban qilishi mümkin. Elwette men bu yerde Türkiye hökümitining Uyghurlarni Xittaygha qayturup birishini heqliq yaki toghra qarar dimekchi emesmen. Hem shundaqla biz Türkiye hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini tenqit qilmasliqimiz kirek dimekchimu emesmen. Men peqet biz choqum palani dölet Uyghurni satidu, pustani dölet Uyghurni satmaydu deydighan qarashni kallimizdin chiqirip tashlap, öz ishimizgha puxta bolishimiz, qandaq qilip özimizni qoghdashni bilishimiz we sezgürlikimizni ashurup bashqilarning oynigha kelmeslikimiz kirek dimekchimen. Döletlerning insani exlaq we insan heq hoquqlirini chiqish qilip tüzgen bu xildiki qanun pirinsipliri, shu döletning oxshimighan dewride oxshash bolmaydu. Hichqandaq bir dölette, u xildiki pirinsiplargha nisbeten menggü özgermes bir kapalet yoq. Mesilen, ölüm jazasi bar döletke jinayetchi qayturup bermeymiz digen Kanadamu, Xittay puxrasi Ley Changshing (Lai changxing，(赖昌星)) ni Xittaygha qayturup bergen.

Xittay hökümitining mexsiti her xil chare tebbir we héle mikirlerni ishlitip, Uyghurlar bilen Türkler arisigha zidiyet silip, ularni bir birige ishenmes qilish; Uyghurlar bilen Türkler arisidiki baghni buzup tashlap Uyghurlarni yalghuz qaldurushtin ibaret. Türk xelqi bizge ichidin köyinidighan xelq, ularning köpünchisi bizning ehwalimizni obdan bilidu we bizning teqdirimizge zor derijide hisidashliq qilidu. Uyghurlar bilen Türk xelqining arisidiki munaiwet undaq asan buzulishi natayin, biraq Türkiye hökümet rehberliri mesililerni bizdin periqliq oylaydighan bolghachqa, Türkiye hökümitining bizge qaratqan bezi siyasetlirining bizge yaqmasliqi, Türkiye hökümitining mesilimizni bir terep qilishta qollan’ghan bezi usulliri bizning ümüt we arzuyimizgha taza mas kelmesliki mümkin; biraq biz shuni untimasliqimiz kirekki meyli Türk xelqi bolsun we yaki Türkiye hökümiti bolsun, biz üchün mohim; bizmu Türk xelqi we Türkiye hökümiti üchün mohim. Meyli biz xalayli yaki xalimayli, biz özimizni Türk xelqi we Türkiye  hökümitidin yiraq tutalmaymiz.

Hazir aldimizda ikki xil tallash bar bolup, aldimizdiki birinji tallash biz bolupmu Türkiyediki Uyghurlar Türkiyeni özining ikkinji wetini körüp, Türkiye hökümiti ötkiziwatqan xataliqini aile ichidiki xataliq ornigha qoyup, Türkiyege bolghan wetendashliq burchini we mesulyetni ada qilish bilen birge u ötküzgen xataliqqa nisbeten semmi tenqit birish; özlirining heq hoquqlirini qanun boyiche qoghdash; bolupmu keng Türk xelqining qollishigha iriship, ular arqiliq Türkiye hökümitige bisim chüshürüsh. Aldimizdiki ikkinji tallash, Türkiye hökümitini pütünley inkar qilip we yaki Türkiye hökümitini düshmen qatarigha qoyup, uninggha hujum qilish we uni sisitish. Mening qarishimche bizning undaq qilishimiz Xittay hökümitining istikige uyghun bolup, uning bizge hichqandaq paydisi yoq.

Axirda men Türkiyening küchlinishini, meyli hazirqi we yaki kelgüsi Türkiye hökimitining Xittay pilanlap qoyghan oyun’gha kelmey, özliri Türkiye xelqi we Türkiye dölitining menpetige uyghun kilidighan pilanlarni tüzishini, Xittay hökümitige béqinda bolup qalmasliqni chin könglümdin ümüt qilimen.

2019 - yili 7 - ayning 31- küni

قۇربان ھېيىت باناسىدا چوقۇم كۆپ گۆش يېيىش شەرتمۇ؟

قۇربان ھېيىت باناسىدا چوقۇم كۆپ گۆش يېيىش شەرتمۇ؟

?Qurban héyit banasida choqum köp gösh yéyish shertmu

https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/07/qurban-heyitta-biz-choqum-gosh.html

ئاۋازلىق نۇسقىسى
https://drive.google.com/open?id=1d0q812cGDOpDJwmjZznK2cnqru8Oacn3

مەمەت ئىمىن

ھەممىمىزگە مەلۇم بولغاندەك ئالدىمىزدا قۇربان ھېيىت كىلىۋاتىدۇ. مۇسۇلمانلارنىڭ ئەنەنىۋى قائىدىسى بويىچە قۇربان ھېيىتتا شارائىتى يار بەرگەن ئائىلە قۇربانلىقى قىلىدۇ ۋە بايرام جەريانىدا كۆپلىگەن گۆش ۋە گۆش يېمەكلىكلىرىنى ئىستىمال قىلىدۇ. ئىختىزادى ئەھۋالى ياخشى ئائىلىلەر ئىختىزادى تۆۋەن ئائىلىلەرگە گۆش ھەدىيە قىلىدۇ، ھەتتا ئۇلارنىڭ قۇربانلىق قىلىشىغا ياردەم بىرىدۇ.

يىقىندا توردىن ئۇچۇر ئىزدەۋىتىپ، مۇنداق ئىككى ماقالىغا كۆزۈم چۈشتى؛ بىرىنىڭ تېمىسى  "گۆش يىمەيدىغانلار ئىسلامغا تەۋە ئەمەسمۇ؟" بولۇپ، ئۇنىڭدا گۆش يېيىشنىڭ ئىسلام دىنىدا دىننى مەجبۇريەتمۇ يوق دىگەن مەزمۇندا ئوخشىمىغان كۆز قاراشلار ئوتۇرغا قويۇلغان. يەنە بىرىنىڭ تېمىسى "گۆش يېمەيدىغانلارنىڭ تۈركىيەدىكى ھازىرقى ئەھۋالى"، بۇ بىر ئىلمى ماقالە بولۇپ، ئۇنىڭدا گۆش يېمەيدىغانلارنىڭ تۈركىيەدىكى ئەھۋال بايان قىلىنغان.

ھازىر گۆش يېمەيدىغانلار پۈتۈن دۇنيا نوپۇسىنىڭ تەخمىنەن 20% نى تەشكىل قىلىدىغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئومۇمى نوپۇسى پۈتۈن دۇنيادىكى مۇسۇلمانلارنىڭ ئومۇمى نوپۇسىدىن كۆپ پەرىقلەنمەيدۇ. دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا، بولۇپمۇ تەرەققى قىلغان غەرىپ دۆلەتلىرىدە، يىقىنقى 20-30 يىلدىن بۇيان گۆش يېمەيدىغانلارنىڭ سانى ئۈزلۈكسىز كۆپەيمەكتە. بىراق مۇسۇلمانلار ئىچىدە گۆش يېمەسلىك پەقەتلا ناھايتى ئايرىم ئەھۋال بولۇپ، تەخى بۇنداق بىر ئىقىم شەكىللەنگىنى يوق.

ساغلاملىق نۇقتىسىدىن ئەيىيقاندا، ئىنسانلار گۆش ئىستىمال قىلىش ئارقىلىق بەدەنگە ئىھتىياجلىق بولغان ئاقسىل ۋە ماي ماددىسىغا ئېرىشىدۇ. گۆش تەركىۋىدە ئاقسىل ۋە ماي ماددىسىدىن باشقا يەنە بىر قىسىم ۋىتامىنلار (ۋىتامىن 12، ۋىتامىن د) ۋە بەزى مىنىرال مادىلار بار. ئادەم بەدىنى كۈنىگە ھەر بىر كىلو بەدەن ئىغىرلىقى ئۈچۈن تەخمىنەن 0.8 گىرام ئاقسىلغا ئىھتىياجلىق؛  يەنى 50 كىلولۇق بىر ئادەم كۈنىگە 40 گىرام ئاقسىلغا، 100 كىلولىق بىر ئادەم كۈنىگە 80 گىرام ئاقسىلغا ئىھىتىياجلىق. ئاقسىل ئادەم بەدىنىدە ناھايتى موھىم خىزمەتلەرنى ئۆتەيدىغان ماددا بولۇپ، بەدەندە ئاقسىل ۋە باشقا زۆرۈر بولغان ئوزۇقلۇق ماددىلار كەم بولسا بولمايدۇ، بىراق ئادەم بەدىنى بۇ ماددىلارغا ئىرىشىش ئۈچۈن چوقۇم كۈندە كۆپلەپ گۆش يىيىش ھاجەتسىز. گۆشتىن باشقا ئادەم بەدىنىنى ئاقسىل بىلەن تەمىنلەيدىغان يىمەكلىكلەر سۈت، تۇخۇمنىڭ ئېقى ۋە بارلىق پۇرچاق ئائىلىسىدىكى ئۆسۈملىكلەردۇر. ئەگەر گۆش يىيىش چوقۇم زۆرۈر بولغاندىمۇ ھەر خىل گۆشتىن ئوتۇرا ھىساپ بىلەن كۈنىگە 70 گىرام گۆش بەدەننىڭ ئىھتىياجى ئۈچۈن يىتەرلىك.

بەدەننىڭ فىزولوگىيەلىك ئىھتىياجى نۇقتىسدىن ئېيىتقاندا، بالاغەتكە يەتكەن بىر ئىنسان، كۈنىگە تەخمىنەن 1500 - 2200 كىلوكالىرى ئېنىرگىيەگە ئىھتىياجلىق. بىز بۇ ئېنىرگىيەنى ئاساسلىقى ئاقسىل، ماي ۋە كاربون سۇ بىرىكمىسى (شىكەر) قاتارلىق ئۈچ چوڭ ئوزۇقلۇق ماددىسى ئارقىلىقى ئېرىشىمىز. ئادەم بەدىنى يۇقارقى بەدەننى ئېنىرگىيە بىلەن تەمىنلەيدىغان ئۈچ چوڭ ئوزۇقلۇق ماددىدىن باشقا يەنە سۇ، ھەر خىل ۋىتامىن، تاللا ۋە تۆمۈر، ناتىرى، كالتسى قاتارلىق ھەر خىل مىنىرال ماددىلارغا ئېھتىياجلىق.

كۆپلىگەن مۇناسىۋەتلىك تەتقىتقاتلار نەتىجىلىرىگە ئاساسلانغاندا، ھازىر پۈتۈن دۇنيادا، ئوزۇقلۇق نورمالدىن ئىشىپ كىتىش كۆپ يېيىش سەۋەبىدىن ھەر خىل كىسەللىكلەرگە گىرىپتار بولغانلار ۋە شۇ سەۋەپتىن ئۆلۈپ كىتىۋاتقانلار سانى، ئوزۇقلۇق يىتىشمەسلىك يەنى يەيدىغان يىتەرلىك يېمەكلىك يوق سەۋەبىدىن ھەر خىل كىسەللىكلەرگە گىرىپتار بولغانلار ۋە شۇ سەۋەپتىن ئۆلۈپ كىتىۋاتقانلار سانىدىن ئۈچ ھەسسە ئارتۇق بولۇپ، گۆشتىن باشقا ئوزۇقلۇق يېتىشكەن، بىراق گۆش يېيەلمەسلىك سەۋەبىدىن كىسەل بولۇپ ئۆلۈپ كەتكەنلەر ئاساسەن يوقتا يەرلىك. ئەكسىنچە گۆشنى يوقتا يەرلىك يەيدىغانلارنىڭ ئوتۇرچە ئۆمۈرى گۆشنى كۆپ يەيدىغانلاردىن كۆزگە كۆرىنەرلىك دەرىجىدە ئۇزۇن بولۇپ، نۇرغۇن تەرەققى قىلغان دۆلەتلەردە گۆشنى ئاز يىيىش ياكى گۆش يىمەسلىك ساغلام ياشاشنىڭ سېموۋۇلىغا ئايلىنىپ قالماقتا. ئەڭ موھىمى، ئوزۇقلۇق تەڭپۇڭلىقىغا كاپالەت قىلىش ۋە ھەر خىل يېمەكلىكلەردىن، بەدەن ئىھتىياجلىق بولغان ئاقسىل ۋە باشقا ئوزۇقلۇقلارغا يىتەرلىك ئىرىشىشتۇر.

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/the-top-10-causes-of-death

يۇقارقىسى، دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى 2018 - يىلى ئىلان قىلغان 2016 - يىلى پۈتۈن دۇنيادا ئىنسانلارنىڭ ئۆلۈپ كىتىشىگە سەۋەپ بولغان 10 كىسەللىك توغۇرسىدىكى سانلىق مەلۇمات بولۇپ، بۇ سانلىق مەلۇماتقا ئاساسلانغاندا، ئۇ 10 خىل كىسەللىك ئىچىدە ئوزۇقلۇق نورمالدىن ئىشىپ كىتىش يەنە كۆپ يېيىش ۋە ياكى سىمىزلىك بىلەن مۇناسىۋەتلىك كىسەللىك ئۈچ خىل؛ ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئۆلۈپ كىتىشنى كەلتۈرۈپ چىقارغان بىرىنجى ۋە ئىككىنجى ئورۇندىكى كىسەللىك يۈرەك قان تومۇر كىسىلى ۋە مىڭە قان تومۇر كىسىلى بولۇپ، ئۇلارنىڭ گۆش ۋە ماينى كۆپ ئىستىمال قىلىش بىلەن بەلگۈلىك مۇناسىۋىتى بار.

بەلكىم بەزىلەر ئاتا بوۋىلىرىمىز بىر قوينىڭ گۆشىنى يەۋاتىدىغان باتۇر مىللەت ئىدى دېيىشى مۈمكىن. شۇنداق، ئىنسانلار دىخخانچىلىق دەۋرىگە كىرىشتىن بۇرۇن ئوۋچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغان بولۇپ، ئاساسەن گۆشكە تايىنىپ ياشاپ كەلگەن. 100 يىللار ئىلگىرى، يالغۇز بىز ئەمەس، بۇدداھ ۋە ھىندى دىنىغا ئىتىقات قىلىدىغان بىر قىسىم كىشىلەردىن باشقا، نۇرغۇن مىللەتلەر گۆشنى ئوزۇقلۇق قىممىتى ئەڭ يۇقۇرى بولغان ئىسىل يېمەكلىك قاتارىدا ئىستىمال قىلىپ كەلگەن. بۇرۇن ئىنسانلار گۆش، ماي ۋە شىكەر قاتارلىق يۇقۇرى ئىنىرگىيەلىك يىمەكلىكلەرنى كۆپ ئىستىمال قىلسىمۇ، شۇنىڭغا ماس ھالدا ھەركەت قىلاتتى، جاپالىق ئىشلەيىتتى. يىقىنقى 100 يىلدىن بۇيان قاتناش قورالىنىڭ تەرەرققى قىلىشىغا ۋە ئىشلەپ چىقىرىش كۈچلىرىنىڭ ماشىنلىشىشىغا ئەگىشىپ، ئىنسانلارنىڭ ھەركەت قىلىش پۇرسىتى تەدىرىجى ھالدا ئازلاپ كەتتى؛ تەرەققى قىلغان دۆلەتلەردە بولسا، ھەركەت قىلىش ھەتتا پەقەت جەمىيەتنىڭ يۇقۇرى قاتلىمىدىكى كىشىلەرنىڭ تۇرمۇش ئادىتىگە ئايلىنىپ قالدى. نەتىجىدە ئىنسانلارنىڭ ئوزۇقلۇنۇشقا بولغان چۈشەنچىسى ۋە تەلەپلىرى بۇرۇنقى ياخشى ئوزۇقلۇنۇش ئۇقۇمىدىن ساغلام ئوزۇقلۇنۇش ئۇقۇمىغا قاراپ ئۆزگەردى. گۆش، ماي قاتارلىق يۇقۇرى ئېنىرگىيەلىك يىمەكلىك تەدىرىجى ھالدا ئىنسانلارنىڭ داستىخانلىرىدىن ئازلاشقا باشلىدى. تارىختىن بېرى ساغلام ياشاش ۋە ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرۈش، ئىنسانلارنىڭ ئەڭ چوڭ ئارزۇسى بولغاچقا، ئىنسانلار بۇ جەھەتتە كۆپ ئىزدىنىشلەر ئىلىپ بىرىپ، بۈگۈنكى زاماندا گۆش، ماي ۋە شىكەر قاتارلىق يۇقۇرى ئېنىرگىيەلىك يېمەكلىكلەرنى ئىستىمال قىلىشنى كونتۇرۇل قىلىش ۋە تەركىۋىدە ھەر خىل ۋىتامىن ۋە تاللا مول بولغان ئۆسۈملىك يېمەكلىكلىرىنى نىسبەتەن ئاساس قىلىپ ئىستىمال قىلغاندا، ساغلام ياشىغىلى ۋە ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرگىلى بولىدىغانلىقى توغۇرسىدا يەكۈن چىقىرىشتى.

ئەمدى ئۆزىمىزنىڭ ئەھۋالىغا كەلسەك، بىز ياشىغان جەمىيەت گەرچە ئىختىزادى جەھەتتە تەرەققى قىلىۋاتقان بىر جەمىيەت بولسىمۇ، ھەم خەلقىمىز ئۇنچە باي بىر خەلق بولمىسىمۇ، بىراق خەلقىمىز ساغلاملىق جەھەتتە، ئىختىزادى تەرەققى قىلغان باي دۆلەتلەردە كۆپ ئۇچۇرايدىغان سىمىزلىك بىلەن مۇناسىۋەتلىك يۈرەك قان تومۇر كىسىلى، مىڭە قان تومۇر كىسىلى، يۇقۇرى قان بىسىمى، جىگەرنى ماي قاپلاش، دىيابىت كىسىلى قاتارلىق كىسەللىكلەر بىلەن ئىختىزادى تەرەققى قىلمىغان كەمبىغەل دۆلەتەلەردە كۆپ ئۇچۇرايدىغان ھەر خىل يۇقۇملۇق كىسەللىكلەرنىڭ زىيانكەشلىكىگە تەڭ ئۇچۇراپ كەلدى. ئەلۋەتتە ئۇنىڭ سەۋەبلىرى ھەر خىل بولۇپ، ئۇ سەۋەپلەرنىڭ بىرى بىزنىڭ ساقلىقنى ساقلاش ئېڭىمىزنىڭ تۆۋەن بولىشى ۋە ئوزۇقلىنىش جەھەتتىكى كۆز قاراشلىرىمىزنىڭ دەۋىرنىڭ تەرەققىياتىغا تازا ماسلىشىپ كېتەلمىگەنلىكىدىن. مەن ۋەتەندە دوختۇرلۇق قىلىۋاتقان مەزگىللەردە، ھەر يىلى قۇربان ھەيىت مەزگىلىدە كۆپ گۆش يەپ دوختۇرخانىنىڭ جىددى بۆلىمىگە كەلگەن بىمارلارنىڭ سانى ئادەتتىكى ۋاقىتتىن خىلى كۆپ بولغانلىقىنى كۆرگەن. شۇڭا مەن بىز نەچچە يۈز يىلدىن بىرى ئادەتلەنگەن بەزى قاراشلىرىمىزنى زامانغا ماس ھالدا ئۆزگەتىشىمىز زۆرۈر دەپ قارايمەن.

مەن خەلقىمىزنىڭ ساغلاملىقىنى ۋە خەلقىمىز نۆۋەتتە يۈزلىنىۋاتقان كىرسىزنى چىقىش قىلىپ، قۇربان ھەيىت مۇناسىۋىتى بىلەن دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدە، بولۇپمۇ تەرەققى قىلغان غەرىپ دۆلەتلىرىدە ياشۋاتقان ۋە باشقىلارنىڭ قۇربانلىق قىلىشىغا ياردەم بەرمەكچى بولغان قىرىنداشلارغا ئارزاق تەكلىپ شەكلىدە ئۆز كۆز قاراشلىرىمنى ئوتۇرغا قويۇپ ئۆتمەكچى.

ئۇيغۇرلار، مەيلى دۇنيانىڭ قايسى يېرىدا ياشاۋاتقان بولسۇن، تېخى گۆش يېيەلمەسلىك سەۋەبىدىن ھاياتى تەھدىت ئاستىدا قالغىنى يوق، بىراق خەلقىمىز نۇرغۇن تەرەپلەردە بولۇپمۇ مىللەتنىڭ كەلگۈسى ئىستىقبالى جەھەتتە، زور بىر تەھدىتكە دۇچ كەلمەكتە. مىلىيونلىغان خەلقىمىزنىڭ ھاياتى تەھدىت ئاستىدا قالماقتا. مىللى مۇھارىپ ۋە مىللى مەدىنىيىتىمىز قاتتىق چەكلىمىگە ئۇچۇراپ، يوقۇلۇش تەرەپكە قاراپ يۈزلەندى. مىللى كىملىكىمىز زور تەھدىتكە دۇچ كىلىپ، مىللى داۋا بۇرۇنقىدىن تىخىمۇ كەسكىن دەۋىرگە قەدەم قويدى. پەن تەخنىكىنىڭ ھەر قايسى ساھاسىدە يىتىشكەن ئىنسانلىرىمىزنىڭ كەملىكى سەۋەبىدىن، خەلقىمىز تىخىمۇ كۆپ ئىختىساس ئىگىلىرىگە ئىھتىياجلىق بولىۋاتىدۇ.

نۆۋەتتە مۇھاجىرەتتىكى خەلقىمىز، بولۇپمۇ ۋەتەندىكى ئائىلىسى بىلەن ئالاقىسى ئۈزۈلگەن ياش ئوقۇغۇچىلار، بالىلار ۋە خانىم قىزلار ھەر خىل قىيىنچىلىقلارغا دۇچ كەلمەپتە. ئۇ كونكىرىت  قىيىنچىلىقلارنىڭ بېرى تۈركىيە قاتارلىق بىر قىسىم دۆلەتلەردىكى، بولۇپمۇ پۈتۈن خەلققە ھەقسىز سۇغۇرتاسى بىرىش يول قويۇلمىغان بەزى دۆلەتلەردىكى سالاھىتى ھەل بولمىغان خىلى كۆپ ساندىكى كىشىلەرنىڭ ھەر خىل سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن ساغلاملىق سۇغۇرتاسىنىڭ يوق بولۇشى ۋە شۇ سەۋەپتىن كىسەل بولۇپ قالسا دوختۇرغا كۆرۈنەلمەسلىكى ھىساپلانسا كىرەك. بۇ جەھەتتە مەندىن ياردەم سورىغانلار خىلى كۆپ.  مەن ئىگەللىگەن ئەھۋالغا ئاساسلانغاندا ھازىر تۈركىيەدە ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلارنىڭ سانى 30 مىڭدىن ئارتۇق بولۇپ، ئۇلارنىڭ 90-95% تىنىڭ ساغلاملىق سۇغۇرتاسى يوق ئىكەن. تۈركىيە ۋەتەندىشى بولمىغان، بىراق ئىقامىتى بار ئۇيغۇرلار، ئەگەر ئۆزى پۇل تۆلەپ ساغلاملىق سۇغۇرتاسى ئالماقچى بولسا، بىر ئائىلە ئايدا 480 لىرا (تەخمىنەن 80$ دوللار) پۇل تاپشۇرىشى كىرەك ئىكەن. ئۇندىن باشقا تۈركىيەدە 1000 دىن ئارتۇق ئاتا ئانىسى يېنىدا يوق بالىلار ۋە 3000 دىن ئارتۇق ئېرى قىشىدا يوق بالىسى بار ئاياللار باركەن. ئۇلار، يىلدا بىر قېتىم كىلىدىغان قۇربان ھەيىت باناسى بىلەن بىر نەچچە كۈن كۆپ گۆش يەۋىلىشتىن بەكراق ھاياتىدا بىرەر چىقىش يولى تىپىشقا ئىھتىياجلىق. بالىلار تەربىلىنىشكە ئىھتىياجلىق. مىللى داۋا كۈچەيتىلىشكە ئىھتىياجلىق؛ ھاياتى تەھدىت ئاستىدا قالغانلار ھايات قىلىشقا ئىھتىياجلىق. مىللى مەدىنىيىتىمىز ساقلاپ قىلىنىشقا ۋە تەرەققى قىلىنىشقا ئىھتىياجلىق. ئۇلارنىڭ ھىچ بىرى ئۆزلىگىدىن بولمايدۇ؛ ئۇلارنى ھەم باشقىلار بىز ئۈچۈن قىلىپ بەرمەيدۇ؛ ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئۆزىمىزگە باغلىق.

شۇڭا قۇربانلىق قىلىشقا ياردەم قىلىش ئىستىكى بار قەرىنداشلار، ياردەمنى قايسى تەرەپلەردە قىلغاندا ۋە قانداق قىلغاندا، تىخىمۇ ئەھمىيەتلىك بولىدۇ دىگەن جەھەتتە ئويلىشىپ باقسا. ئەلۋەتتە مەن بۇ يەردە پەقەتلا ساغلاملىق نۇقتىسىدىن ۋە مىللىتىمىز ھازىر ئەڭ ئىھتىياجلىق بولغان تەرەپلەرنى چىقىش قىلىپ، ئۆز كۆز قاراشلىرىمنى ئوتۇرغا قوياپ ئۆتتىم؛ مىنىڭ دىننى ئۆرپە ئادەتلەرنى ئۆزگەرتىش ۋە ياكى ئۇنىڭغا قارشى تۇرۇش نىيىتىم يوق. شۇڭا ھەممىڭلارنىڭ بۇ مەسىلە ئۈستىدە ئويلاپ بىقىشىڭلارنى، ئەگەر سۆزلىرىمدە توغرا بولمىغان مەزمۇنلار بولسا تۈزۈتۈش بىرىشىڭلارنى ۋە ياكى توغرا چۈشىنىشىڭلارنى ئۈمۈت قىلىمەن.

پايدىلىنىش مەنبەسى

Vegetarianism and Veganism: Current Situation in Turkey in the Light of Examples in the World

https://jotags.org/2017/vol5_issue4_article24.pdf

Is Vegetarianism Un-Islamic?

https://www.animalsinislam.com/islam-animal-rights/vegetarianism-un-islamic

Vegetarian Muslim: Turning Away From a Meat-Based Diet

https://www.huffingtonpost.ca/anila-muhammad/vegetarian-msulim_b_3124110.html

Vegetarianism and religion

https://en.wikipedia.org/wiki/Vegetarianism_and_religion

WHO | Double burden of malnutrition - World Health Organization

https://www.who.int/nutrition/double-burden-malnutrition/en/

Overeating now bigger global problem than lack of food | New Scientist

https://www.newscientist.com/article/dn23004-overeating-now-bigger-global-problem-than-lack-of-food/

The top 10 causes of death

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/the-top-10-causes-of-death

Do Vegetarians Live Longer?

https://www.lifeextension.com/magazine/2006/1/awsi/Page-01

Does low meat consumption increase life expectancy in humans?

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12936945

Who Lives Longest: Meat Eaters Or Vegetarians?

https://www.acsh.org/news/2016/10/28/who-lives-longest-meat-eaters-or-vegetarians-10378

Eating red meat daily triples heart disease-related chemical

https://www.nih.gov/news-events/nih-research-matters/eating-red-meat-daily-triples-heart-disease-related-chemical

Qurban héyit banasida choqum köp gösh yéyish shertmu?

Qurban héyit banasida choqum köp gösh yéyish shertmu?

قۇربان ھېيىت باناسىدا چوقۇم كۆپ گۆش يېيىش شەرتمۇ؟
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/07/blog-post.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=1d0q812cGDOpDJwmjZznK2cnqru8Oacn3

Memet Emin

Hemmimizge melum bolghandek aldimizda qurban héyit kiliwatidu. Musulmanlarning eneniwi qa'idisi boyiche qurban héyitta shara'iti yar bergen a'ile qurbanliqi qilidu we bayram jeryanida köpligen gösh we gösh yémekliklirini istimal qilidu. Ixtizadi ehwali yaxshi a'ililer ixtizadi töwen a'ililerge gösh hediye qilidu, hetta ularning qurbanliq qilishigha yardem biridu.

Yiqinda tordin uchur izdewitip, mundaq ikki maqaligha közüm chüshti; birining témisi  "Gösh yimeydighanlar Islamgha tewe emesmu?" Bolup, uningda gösh yéyishning islam dinida dinni mejburyetmu yoq digen mezmunda oxshimighan köz qarashlar oturgha qoyulghan. Yene birining témisi "Gösh yémeydighanlarningTürkiyediki hazirqi ehwali", bu bir ilmi maqale bolup, uningda gösh yémeydighanlarning türkiyediki ehwal bayan qilinghan.

Hazir gösh yémeydighanlar pütün dunya nopusining texminen 20% ni teshkil qilidighan bolup, ularning omumi nopusi pütün dunyadiki musulmanlarning omumi nopusidin köp periqlenmeydu. Dunyaning herqaysi jaylirida, bolupmu tereqqi qilghan gherip döletliride, yiqinqi 20-30 yildin buyan gösh yémeydighanlarning sani üzlüksiz köpeymekte. Biraq musulmanlar ichide gösh yémeslik peqetla nahayti ayrim ehwal bolup, texi bundaq bir iqim shekillen'gini yoq.

Saghlamliq nuqtisidin eyiyqanda, insanlar gösh istimal qilish arqiliq beden'ge ihtiyajliq bolghan aqsil we may maddisigha érishidu. Gösh terkiwide aqsil we may maddisidin bashqa yene bir qisim witaminlar (Vitamin 12, Vitamin D) we bezi miniral madilar bar. Adem bedini künige her bir kilo beden ighirliqi üchün texminen 0.8 giram aqsilgha ihtiyajliq;  yeni 50 kiloluq bir adem künige 40 giram aqsilgha, 100 kiloliq bir adem künige 80 giram aqsilgha ihitiyajliq. Aqsil adem bedinide nahayti mohim xizmetlerni öteydighan madda bolup, bedende aqsil we bashqa zörür bolghan ozuqluq maddilar kem bolsa bolmaydu, biraq adem bedini bu maddilargha irishish üchün choqum künde köplep gösh yiyish hajetsiz. Göshtin bashqa adem bedinini aqsil bilen teminleydighan yimeklikler süt, tuxumning éqi we barliq purchaq a'ilisidiki ösümliklerdur. Eger gösh yiyish choqum zörür bolghandimu her xil göshtin otura hisap bilen künige 70 giram gösh bedenning ihtiyaji üchün yiterlik.

Bedenning fizologiyelik ihtiyaji nuqtisdin éyitqanda, balaghetke yetken bir insan, künige texminen 1500 - 2200 kilokaliri énirgiyege ihtiyajliq. Biz bu énirgiyeni asasliqi aqsil, may we karbon su birikmisi (shiker) qatarliq üch chong ozuqluq maddisi arqiliqi érishimiz. Adem bedini yuqarqi bedenni énirgiye bilen teminleydighan üch chong ozuqluq maddidin bashqa yene su, her xil witamin, talla we tömür, natiri, kaltsi qatarliq her xil miniral maddilargha éhtiyajliq.

Köpligen munasiwetlik tetqitqatlar netijilirige asaslanghanda, hazir pütün dunyada, ozuqluq normaldin iship kitish yeni köp yéyish sewebidin her xil kiselliklerge giriptar bolghanlar we shu seweptin ölüp kitiwatqanlar sani, ozuqluq yitishmeslik yeni yeydighan yéterlik yémeklik yoq sewebidin her xil kiselliklerge giriptar bolghanlar we shu seweptin ölüp kitiwatqanlar sanidin üch hesse artuq bolup, göshtin bashqa ozuqluq yétishken, biraq gösh yéyelmeslik sewebidin kisel bolup ölüp ketkenler asasen yoqta yerlik. Eksinche göshni yoqta yerlik yeydighanlarning oturche ömüri göshni köp yeydighanlardin közge körinerlik derijide uzun bolup, nurghun tereqqi qilghan döletlerde göshni az yiyish yaki gösh yimeslik saghlam yashashning sémowuligha aylinip qalmaqta. Eng mohimi, ozuqluq tengpungliqigha kapalet qilish we her xil yémekliklerdin, beden ihtiyajliq bolghan aqsil we bashqa ozuqluqlargha yiterlik irishishtur.

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/the-top-10-causes-of-death

Yuqarqisi, dunya sehiye teshkilati 2018 - yili ilan qilghan 2016 - yili pütün dunyada insanlarning ölüp kitishige sewep bolghan 10 kisellik toghursidiki sanliq melumat bolup, bu sanliq melumatqa asaslanghanda, u 10 xil kisellik ichide ozuqluq normaldin iship kitish yene köp yéyish we yaki simizlik bilen munasiwetlik kisellik üch xil; ularning ichide eng köp ölüp kitishni keltürüp chiqarghan birinji we ikkinji orundiki kisellik yürek qan tomur kisili we minge qan tomur kisili bolup, ularning gösh we mayni köp istimal qilish bilen belgülik munasiwiti bar.

Belkim beziler ata bowilirimiz bir qoyning göshini yewatidighan batur millet idi déyishi mümkin. Shundaq, insanlar dixxanchiliq dewrige kirishtin burun owchiliq bilen shughullinidighan bolup, asasen göshke tayinip yashap kelgen. 100 Yillar ilgiri, yalghuz biz emes, buddah we hindi dinigha itiqat qilidighan bir qisim kishilerdin bashqa, nurghun milletler göshni ozuqluq qimmiti eng yuquri bolghan isil yémeklik qatarida istimal qilip kelgen. Burun insanlar gösh, may we shiker qatarliq yuquri inirgiyelik yimekliklerni köp istimal qilsimu, shuninggha mas halda herket qilatti, japaliq ishleyitti. Yiqinqi 100 yildin buyan qatnash qoralining tererqqi qilishigha we ishlep chiqirish küchlirining mashinlishishigha egiship, insanlarning herket qilish pursiti tediriji halda azlap ketti; tereqqi qilghan döletlerde bolsa, herket qilish hetta peqet jemiyetning yuquri qatlimidiki kishilerning turmush aditige aylinip qaldi. Netijide insanlarning ozuqlunushqa bolghan chüshenchisi we telepliri burunqi yaxshi ozuqlunush uqumidin saghlam ozuqlunush uqumigha qarap özgerdi. Gösh, may qatarliq yuquri énirgiyelik yimeklik tediriji halda insanlarning dastixanliridin azlashqa bashlidi. Tarixtin béri saghlam yashash we uzun ömür körüsh, insanlarning eng chong arzusi bolghachqa, insanlar bu jehette köp izdinishler ilip birip, bügünki zamanda gösh, may we shiker qatarliq yuquri énirgiyelik yémekliklerni istimal qilishni konturul qilish we terkiwide her xil witamin we talla mol bolghan ösümlik yémekliklirini nisbeten asas qilip istimal qilghanda, saghlam yashighili we uzun ömür körgili bolidighanliqi toghursida yekün chiqirishti.

Emdi özimizning ehwaligha kelsek, biz yashighan jemiyet gerche ixtizadi jehette tereqqi qiliwatqan bir jemiyet bolsimu, hem xelqimiz unche bay bir xelq bolmisimu, biraq xelqimiz saghlamliq jehette, ixtizadi tereqqi qilghan bay döletlerde köp uchuraydighan simizlik bilen munasiwetlik yürek qan tomur kisili, minge qan tomur kisili, yuquri qan bisimi, jigerni may qaplash, diyabit kisili qatarliq kisellikler bilen ixtizadi tereqqi qilmighan kembighel döletelerde köp uchuraydighan her xil yuqumluq kiselliklerning ziyankeshlikige teng uchurap keldi. Elwette uning sewebliri her xil bolup, u seweplerning biri bizning saqliqni saqlash éngimizning töwen bolishi we ozuqlinish jehettiki köz qarashlirimizning dewirning tereqqiyatigha taza masliship kételmigenlikidin. Men wetende doxturluq qiliwatqan mezgillerde, her yili qurban heyit mezgilide köp gösh yep doxturxanining jiddi bölimige kelgen bimarlarning sani adettiki waqittin xili köp bolghanliqini körgen. Shunga men biz nechche yüz yildin biri adetlen'gen bezi qarashlirimizni zamangha mas halda özgetishimiz zörür dep qaraymen.

Men xelqimizning saghlamliqini we xelqimiz nöwette yüzliniwatqan kirsizni chiqish qilip, qurban heyit munasiwiti bilen dunyaning herqaysi jayliride, bolupmu tereqqi qilghan gherip döletliride yashwatqan we bashqilarning qurbanliq qilishigha yardem bermekchi bolghan qirindashlargha arzaq teklip sheklide öz köz qarashlirimni oturgha qoyup ötmekchi.

Uyghurlar, meyli dunyaning qaysi yérida yashawatqan bolsun, téxi gösh yéyelmeslik sewebidin hayati tehdit astida qalghini yoq, biraq xelqimiz nurghun tereplerde bolupmu milletning kelgüsi istiqbali jehette, zor bir tehditke duch kelmekte. Miliyonlighan xelqimizning hayati tehdit astida qalmaqta. Milli muharip we milli mediniyitimiz qattiq cheklimige uchurap, yoqulush terepke qarap yüzlendi. Milli kimlikimiz zor tehditke duch kilip, milli dawa burunqidin tiximu keskin dewirge qedem qoydi. Pen texnikining her qaysi sahaside yitishken insanlirimizning kemliki sewebidin, xelqimiz tiximu köp ixtisas igilirige ihtiyajliq boliwatidu.

Nöwette muhajirettiki xelqimiz, bolupmu wetendiki a'ilisi bilen alaqisi üzülgen yash oqughuchilar, balilar we xanim qizlar, her xil qiyinchiliqlargha duch kelmepte. U konkirit  qiyinchiliqlarning béri Türkiye qatarliq bir qisim döletlerdiki, bolupmu pütün xelqqe heqsiz sughurtasi birish yol qoyulmighan bezi döletlerdiki salahiti hel bolmighan xili köp sandiki kishilerning her xil sewepler tüpeylidin saghlamliq sughurtasining yoq bolushi we shu seweptin kisel bolup qalsa doxturgha körünelmesliki hisaplansa kirek. Bu jehette mendin yardem sorighanlar xili köp. Men igelligen ehwalgha asaslanghanda hazir Türkiyede yashawatqan Uyghurlarning sani 30 mingdin artuq bolup, ularning 90-95% tining saghlamliq sughurtasi yoq iken. Türkiye wetendishi bolmighan, biraq iqamiti bar Uyghurlar, eger özi pul tölep saghlamliq sughurtasi almaqchi bolsa, bir a'ile ayda 480 lira (texminen $80 dollar) pul tapshurishi kirek iken. Undin bashqa Türkiyede 1000 din artuq ata anisi yénida yoq balilar we 3000 din artuq éri qishida yoq balisi bar ayallar barken. Ular, yilda bir qétim kilidighan qurban heyit banasi bilen bir nechche kün köp gösh yewilishtin bekraq hayatida birer chiqish yoli tipishqa ihtiyajliq. Balilar terbilinishke ihtiyajliq. Milli dawa kücheytilishke ihtiyajliq; hayati tehdit astida qalghanlar hayat qilishqa ihtiyajliq. Milli mediniyitimiz saqlap qilinishqa we tereqqi qilinishqa ihtiyajliq. Ularning hich biri özligidin bolmaydu; ularni hem bashqilar biz üchün qilip bermeydu; ularning hemmisi özimizge baghliq.

Shunga qurbanliq qilishqa yardem qilish istiki bar qerindashlar, yardemni qaysi tereplerde qilghanda we qandaq qilghanda, tiximu ehmiyetlik bolidu digen jehette oyliship baqsa. Elwette men bu yerde peqetla saghlamliq nuqtisidin we millitimiz hazir eng ihtiyajliq bolghan tereplerni chiqish qilip, öz köz qarashlirimni oturgha qoyap öttim; mining dinni örpe adetlerni özgertish we yaki uninggha qarshi turush niyitim yoq. Shunga hemminglarning bu mesile üstide oylap biqishinglarni, eger sözlirimde toghra bolmighan mezmunlar bolsa tüzütüsh birishinglarni we yaki toghra chüshinishinglarni ümüt qilimen.

Paydilinish menbesi

Vegetarianism and Veganism: Current Situation in Turkey in the Light of Examples in the World

https://jotags.org/2017/vol5_issue4_article24.pdf

Is Vegetarianism Un-Islamic?

https://www.animalsinislam.com/islam-animal-rights/vegetarianism-un-islamic

Vegetarian Muslim: Turning Away From a Meat-Based Diet

https://www.huffingtonpost.ca/anila-muhammad/vegetarian-msulim_b_3124110.html

Vegetarianism and religion

https://en.wikipedia.org/wiki/Vegetarianism_and_religion

WHO | Double burden of malnutrition - World Health Organization

https://www.who.int/nutrition/double-burden-malnutrition/en/

Overeating now bigger global problem than lack of food | New Scientist

https://www.newscientist.com/article/dn23004-overeating-now-bigger-global-problem-than-lack-of-food/

The top 10 causes of death

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/the-top-10-causes-of-death

Do Vegetarians Live Longer?

https://www.lifeextension.com/magazine/2006/1/awsi/Page-01

Does low meat consumption increase life expectancy in humans?

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12936945

Who Lives Longest: Meat Eaters Or Vegetarians?

https://www.acsh.org/news/2016/10/28/who-lives-longest-meat-eaters-or-vegetarians-10378

Eating red meat daily triples heart disease-related chemical

https://www.nih.gov/news-events/nih-research-matters/eating-red-meat-daily-triples-heart-disease-related-chemical

ئالدىنقى 10 يىل ۋە بۈگۈنىمىز

ئالدىنقى 10 يىل ۋە بۈگۈنىمىز

Aldinqi 10 yil we bügünimiz
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/07/10-yil-burun-we-bugunimiz.html

ئاۋازلىق نۇسقىسى
https://drive.google.com/open?id=1vpJMl2LBhxYpwlisY4q9vQgwj76aLXBp

مەمەت ئىمىن

بۇنىڭدىن 10 يىل ئىلگىرى ۋەتەندە مىڭلارچە ئىنساننىڭ ئۆلىشى ۋە ئونمىڭلارچە ئىنسانلارنىڭ تۇتقىن قىلىنىشى يۈز بەرگەن بولسا، بۈگۈنكى كۈندە ۋەتەندە مىللىيونلارچە گۇناسىز  ئىنسانلارنىڭ تۇتقىن قىلىنىشى ۋە ساناقسىز بىگۇناھ ئىنسانلارنىڭ مەخپى ئۆلتۈرلىشى يۈز بىرىۋاتىدۇ. 10 يىل ئىلگىرى ۋەتەندە خەلقىمىز شاۋگۇئاندىكى ئويۇنچۇق زاۋۇتىدا ئۆلتۈرۈلگەن بىگۇناھ ئىنسانلار ئۈچۈن كۆچىلارغا چىقىپ ئۆز نارازىلىقىنى بىلدۈرەلىگەن بولسا، بۈگۈنكى كۈندە ۋەتەندىكى خەلقىمىز ھەتتا ئاۋازىنىمۇ چىقىرالمايۋاتىدۇ. 10 يىل ئىلگىرى خىتتاي ھۆكۈمىتى نۇقتىلىق جازالاش سىياسىتىنى قوللانغان بولسا، بۈگۈنكى كۈندە خىتتاي ھۆكۈمىتى ئومۇمى يۈزلۈك جازالاش ۋە جىسمانى جازالاش بىلەن روھىي جالاشنى بىرلەشتۈرۈش سىياسىتىنى قوللىنىۋاتىدۇ.

بۇگۈنكى كۈندە خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان بۇ قىرغىنچىلىق سىياسىتى يالغۇز لاگىر ۋە تۈرمە ئىچىدىلا چەكلىنىپ قالماي، لاگىر ۋە تۈرمە سىرتىدىمۇ كەڭ كۆلەمدە ئىلىپ بىرىلىۋاتىدۇ. لاگىر ۋە تۈرمە ئىچىدە جىسمانى ۋە روھىي قىرغىنچىلىق سىياسىتى يۈرگىزىۋاتقان بولسا، لاگىر سىرتىدا مەدىنى قىرغىنچىلىق سىياسىتى يۈرگىزىۋاتىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ مىللى كىملىكىنى تامامەن يوق قىلىشقا ئۇرنىۋاتىدۇ. ئومۇمەن قىلىپ ئەيىتقاندا خىتتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇرلارغا قارىتا كەڭ كۆلەملىك پىسخىكىلىق ئۇرۇش ئىلان قىلغان بولۇپ، ئۆزىنىڭ شۇ قاتتىق سىياسەتلىرى ئارقىلىق ئۇيغۇر مىللىتىنى قايتىدىن لاھىلەپ چىقىشقا، قارشىلىق كۆرسەتكەنلەرنى ئەڭ ئېغىر ئۇسۇلدا جازالاپ، ھايات قالغان ئۇيغۇرلارنى روھىي جەھەتتىن قىناپ، ئۇلارنى نەپەس ئالىدىغان ماشىنا ئادەمگە ئايلاندۇرۇپ، ئۆزىنىڭ ئارزۇسى بويىچە كونتۇرۇل قىلىشقا ئۇرىنىۋاتىدۇ.

بۇنىڭدىن 10 يىل بۇرۇن، مۇھاجىرەتتىكى خەلقىمىز بۇرۇنقىغا نىسبەتەن كەڭ كۆلەمدە ئويغۇنۇپ، داۋا بۇرۇنقىدىن بىر بالتاق يۇقıرى كۆتۈرۈلگەن بولسا، 10 يىلدىن كىيىنكى بۈگۈنكى كۈندە مۇھاجىرەتتىكى خەلقىمىز تىخىمۇ كەڭ كۆلەمدە ئويغاندى؛ داۋا سىپىگە نۇرغۇن ياشلار قىتىلدى؛ تەشكىلاتلار بۇرىنقىدىن كۆپەيدى؛ داۋا تىخىمۇ كۈچەيدى ۋە ھەر خىللاشتى. بۇنىڭدىن 10 يىل بۇرۇن مۇھاجىرەتتىكى خەلقىمىز  5-ئىيۇل قىرغىنچىلىقا قارشى نارازىلىق نامايىشى ئۆتكۈزگەن ۋە كۆپۈنچىمىز ۋەتەندىكى ئۇرۇق تۇققانلار بىلەن بولغان تىلفۇن ئالاقە ۋە ئۆز ئارا باردى كەلدىنىڭ بالدۇرراق ئەسلىگە كىلىشىنى كۈتكەن بولساق، 10 يىلدىن كىيىنكى بۈگۈنكى كۈندە بىز ئوخشاشلا خىتتاي ھۆكۈمىتىگە قارشى ھەر خىل نارازىلىق پالىيەتلىرىنى ئۆتكۈزۈپ، لاگىرنىڭ بالدۇرراق تاقىلىشىنى، لاگىرغا سولانغان مىللىيونلىغان ئۇرۇق تۇققانلىرىمىزنىڭ بالدۇرراق ئەركىنلىنلىككە چىقىپ، ئائىلىسىدىكىلەر بىلەن جەم بولۇشنى ۋە نورمال ئالاقىنىڭ ئەسلىگە كىلىشىنى كۈتىۋاتىمىز.

مەتبۇئاتلاردا ئىلان قىلىنغان ۋە ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئىقىپ يۈرگەن ئۇچۇرلارغا ئاساسلانغاندا، لاگىر ئىچىدە ئىغىر دەرىجىدە جىسمانى ۋە روھىي جازا مەۋجۇت بولۇپ، جىسمانى جازا تۈپەيلىدىن ئۆلۈك كىتىۋاتقانلار، روھىي جازا تۈپەيلىدىن روھىي ساغلاملىقى ئېغىر دەرىجىدە تەسىرگە ئۇچۇرغان ئىنسانلار ئاز ئەمەس. لاگىردا ئۆلۈپ كەتكەنلەرنى ئۆز جاھىدە كۆيدۈرۈش ئۈچۈن، لاگىرلارغا يانداش قىلىپ كۆپلىگەن جەسەت كۆيدۈرۈش ئۆيلىرى سىلىنغانلىقى مەلۇم. لاگىرغا سولانغان ياش ۋە ساغلام كىشىلەرنىڭ قانۇنسىز ئۆرگان ئالماشتۇشنىڭ ئورگان مەنبەسىگە ئايلىنىۋاتقانلىق خەلقارانىڭ ئالاھىدە دىقىتىنى قوزغاۋاتقان بىر مەسىلىگە ئايلانماقتا. لاگىر ئىچىدىكىلەرگە ھەر خىل سىرلىق دورىلار بىرىلگەنلىكى، لاگىردىن قويۇپ بىرىلگەندىن كىيىن بەزىلەرنىڭ ئۇزۇنغا بارماي ئۆلۈپ كەتكەنلىكى، يەنا بەزىلەرنىڭ بولسا ئەقلىنى يوقۇتۇپ باشقا بىر ئادەمگە ئايلىنىپ قالغانلىقى، ئايالارنىڭ بولسا ھەيىز توختاپ قالغانلىقى ئوتۇرغا قويۇلماقتا.

ئۇندىن باشقا لاگىر ئىچىدىكى ياش ئاياللارنىڭ پاھىشلىق قىلىشقا مەجبۇرلانغانلىقى، لاگىردا يەڭگىگەن ئاياللارنىڭ باللىرى ئىلىپ كىتىلىپ، ئۇلارنىڭ سۈتلىرى قانۇنسىز ئادەم سۈتى سودىسى ئۈچۈن ئىلىپ كىتىلگەنلىكى مەلۇم. ئەڭ موھىمى لاگىر ئىچىدىكىلەرگە بىرىلگەن يىمەك ئىچمەك ئالاھىدە ناچار بولۇپ، ئىگەللىگەن ئۇچۇرلارغا ئاساسلانغان لاگىردا بىرىلگەن تاماۋ تەركىۋىدە ئادەم بەدىنىگە زۆرۈر بولغان بەزى ئۆزۇقلۇق ماددىلار بولۇپمۇ ئاقسىل ماددىسى يىتەرلىك بولماسلىق ئەھۋالى ئىغىر. ئادەم بەدىنى كۈندىلىك يىمەكلىكلەردىن يىتەرلىك ئاقسىل ماددىسىغا ئىرىشەلمىگەندە، ئاقسىل كەملىك كىلىپ چىقىدۇ. ئاقسىل كەم بولغان كىشىلەرنىڭ ئىنكاسى ۋە تەپەككۇرى ئاجىزلاپ كىتىدۇ؛ بەدەندە بولۇپمۇ قوساق قىسمىدا سۇلۇق ئىشىق كىلىپ چىقىدۇ؛  نەتىجىدە بەدەن ئورۇقلايدۇ، ئادەم جىسمانى ۋە روھىي جەھەتتىن ئاجىزلايدۇ، قوساق قىسمى سۇلۇق ئىشىش تۈپەيلىدىن يوغىنايدۇ.

لاگىر سىرتىدا بولسا تىل يىزىق، ئۆرپە ئادەت ۋە دىننى ئىتىقادىمىزنىڭ ئېغىر دەرىجىدە چەكلىمىگە ئۇچراۋاتقانلىقى، مىللىيونلىغان كىتاپلىرىمىزنىڭ كۆيدۈرۋىتىلگەنلىكى، كۆپلىگەن مىچىتلارنىڭ چىقىۋىتىلگەنلىكى، خەلقىمىزنىڭ مەجبۇرى چوچقا غۆشى يىگۈزىلىۋاتقانلىقى، قىزلىرىمىزنىڭ مەجبۇرى ئۆيلەندۈرىلىۋاتقانلىقى، مىللەتنىڭ كەلگۈسى بولغان مىلىيۇنلارچە باللىرىمىزنى ئاتا ئانىسىدىن ئايرىپ، ئۇلارنى كومىنىزىم ئىدىيەسى بىلەن تەربىلەۋاتقانلىقى مەلۇم.

يۇقارقىلاردىن شۇنداق خۇلاسە چىقىرىشقا بولىدۇكى، خىتتاي ھۆكۈمىتى لاگىر ئىچىدە فىزىكىلىق قىرغىنچىلىق ئىلىپ بىرىۋاتقان بولسا، لاگىر سىرتىدا مەدىنى قىرغىنچىلىق ئىلىپ بىرىۋاتىدۇ. ئەڭ موھىمى كەڭ خەلق ئاممىسىغا نىسبەتەن پىسخىكىلىق ئۇرۇش قوزغاپ، پۈتۈن مىللەتنى روھىي جەھەتتىن يوق قىلىشقا ئۇرىنىۋاتىدۇ. ئادەتتە پىسخىكىلىق ئۇرۇش ئوق ئىتىلمايدىغان ئۇرۇش دەپ ئاتىلىدىغان بولۇپ، ئۇ ئىككى خىل جازالاش ئارقىلىق ئىلىپ بىرىلىدۇ؛ ئۇنىڭ بىرى بىۋاستە جازالاش، يەنە بىرى ۋاستىلىق جازالاش. بىۋاستە جازالاش دىگىنىمىز روھىي جاھەتتە ۋەيران قىلماقچى بولغان ئىنساننى، جىسمانى ۋە روھىي جەھەتتىن بىۋاستە جالاشنى كۆزدە تۇتىدىغان بولۇپ، ئۇ ھەر خىل ئۇسۇللار بىلەن قىناش، تەن جازاسى بىرىش، ھاقارەت قىلىش، قورقۇتۇش، تەھدىت قىلىش، ئىنكار قىلىش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ۋاستىلىق جازالاش دىگىنىمىز روھىي جەھەتتە ۋەيران قىلماقچى بولغان ئادەمگە نىسبەتەن ھىچقانداق كونكىرىت جازا قوللانماستىن، ئۇلارنىڭ يىقىن ئۇرۇق تۇققان ۋە دوست بۇرادەرلىرىنى جازالاش ئارقىلىق، ئۇلارغا روھىي ئازاپ بىرىشنى كۆزدە تۇتىدىغان بولۇپ، ئۇ يىزىق، ئاۋاز، سۈرەت شەكلىدىكى ھەر خىل قورقۇنۇشلۇق ئۇچۇرلارنى كۆرسۈتۈش ياكى ئاڭلىتىشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇندىن باشقا ئوخشاش نەرسىنى ئۈزلىكسىز تەكرارلاش ئارقىلىق، ئىنسانلارنىڭ تاقىتىنى ۋەيران قىلىپ، ئۇلارنىڭ ئىرادىسىنى يوق قىلىش، تەن بەرگۈزۈش قاتارلىقلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇلارنىڭ ھەممىسى ئىنسانلارنىڭ روھىي كەيپىياتىغا ئېغىر دەرىجىدە تەسىر كۆرسىتىدۇ؛ ئىنسانلارنىڭ روھىي ۋە جىسمانى ساغلاملىقىدا ئېغىر مەسىلە پەيدا بولىدۇ؛ نەتىجىدە ئىنسانلارنىڭ مىجەز خۇلقى، خارەكتىرى ۋە تەپەكۇر قىلىش ئۇسۇلى ئۆزگۈرەيدۇ؛ ئۆزىگە بولغان ئىشەنچىسى يوقايدۇ. بۇ خىلدىكى ئۆزگۈرۈشلەر، ئۇ جازالاشلار تۈگىگەندىن كىيىنمۇ ئۇزۇن بىر زامان داۋام قىلىدۇ، ھەتتا كىيىنكى ئەۋلاتلارغا تەسىر كۆرسىتىدۇ.

ئۇنداقتا بىز نىمە قىلىشىمىز كىرەك؟

ئىشىنىمەنكى ۋەتەن مىللەتنىڭ تەقدىرى ئۈچۈن باش قاتۇرىۋاتقان ۋە مىللەتنىڭ داۋاسىنى قىلىۋاتقان ھەر بىر ئىنسان قولىدىن كىلىشچە تىرىشچانلىق كۆرسىتىۋاتىدۇ. ئوخشىمىغان تەشكىلاتلار ئوخشىمىغان ئۇسۇلدا داۋا ئىلىپ بىرىۋاتىدۇ. ھەر خىل قارشىلىق نامايىشلار ئۆتكىزىلىۋاتىدۇ. مىللەتنىڭ ئەھۋالىنى ئاڭلىتىدىغان ھەر خىل لىكسىيەلەر سۆزلىنىۋاتىدۇ. گۇۋالىق بىرىش ۋە ئىمزا توپلاشلار بولاۋاتىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، بىر قىسىم كىشىلەر مەن توغرا سەن خاتا، مەن مۇستەققىلچى سەن ئاپتىنومىيەچى، مەن قەھرىمان سەن خائىن دىگەندەكلەرنى تالىشىپ، ئۆز ئارا ئىتىپاقسىزلىق ۋە ئۆز ئارا كۆڭەل ئاغرىقى پەيدا قىلىۋاتىدۇ. بۇلار ئۆلمەكنىڭ ئۈستىگە تەپمەك دىگەندەك، مۇھاجىرەتتىكى خەلقىمىزنىڭ روھىي ھالىتىگە ۋە پىسخىكىسىغا سەلبى تەسىرلەرنى كۆرسىتىۋاتىدۇ.

ئومۇمەن قىلىپ ئەيىتقاندا بىزنىڭ ھازىرقى داۋا، لاگىرنى مەركەز قىلغان ھالدا ۋەتەننىڭ ھازىرقى ۋەزىيىتىنى خەلقاراغا ئاڭلىتىش ئارقىلىق، خەلقارانىڭ ھىسىداشلىقى ۋە قوللىشىغا ئىرىشىپ، خىتتاي ھاكىمىيىتىگە بىسىم قىلىشنى قولغا كەلتۈرۈش ئارقىلىق لاگىرنى تاقاشقا مەركەزلەشكەن بولۇپ، بۇ جەھەتتە بەلگۈلۈك نەتىجىلەر ئوتۇرغا چىققان بولسىمۇ، بىراق يەنىلا خىتتاي ھۆكۈمىتىگە قاتتىق بىسىم قىلغىدەك دەرىجىدە ئەمەس. ئامىركا باشلىق غەرىپ دۆلەتلىرى، ياۋروپا بىرلىكى ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەت تەشكىلات ئىنسان ھەق ھۆقۇقى كومىتىدىكى 22 دۆلەت خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان قاتتىق سىياسىتىنى ئەيىپلەپ، خىتتاي ھاكىمىيىتىدىن لاگىرنى تاقاشنى تەلەپ قىلغان بولسا، ناھايتى ئەپسۇس كۆپ ساندا مۇسۇلمان دولەتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان 37 دۆلەت خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا يۈرگۈزىۋاتقان ھازىرقى سىياسىتىنى قوللايدىغانلىقىنى بىلدۈرۋاتىدۇ.

ئامىركىنىڭ 3 - قىتىملىق پىرەزىدەنتى توماس جەفىرسىن (Thomas Jefferson)  مۇنداق دىگەن ئىكەن، "ئەگەر سىز ئۆزىڭىزنىڭ قانداق ئادەم ئىكەنلىكىڭىزنى بىلمەكچى بولسىڭىز، سورىماڭ. بىر ئىش قىلىڭ. سىزنىڭ قىلغان ئىش ھەركىتىڭىز سىزنىڭ قانداق ئادەم ئىكەنلىكىڭىزنى تەسۋىرلەيدۇ ۋە سىزنىڭ قانداق ئادەم ئىكەنلىكىڭىزگە ئىنىقلىما بىرىدۇ"

مىنىڭ قارىشىمچە لاگىر چوقۇم تاقىلىدۇ؛ بەلكىم خەلقارانىڭ بىسىمى بىلەن تاقىلىشى مۈمكىن؛ بەلكىم خىتتاي ھۆكۈمىتى لاگىر ئارقىلىق يەتمەكچى بولغان مەخسىتىگە يەتكەندە تاقىلىشى مۈمكىن؛ ئۇ پەقەتلا ۋاقىت مەسىلىسى. ئەگەر لاگىر تاقالسا، لاگىر ئىچىدىكى جىسمانى ۋە روھىي ئىشكەنجە ئىچىدە ياشاۋاتقان خەلقىمىز ئائىلىسىدىكىلەر بىلەن جەم بولۇپ، ئاز تولا نەپەس ئىلىش پۈرسىتىگە ئىگە بولىشى مۈمكىن؛ بۇ بىزگە نىسبەتەن  ئەلۋەتتە خوشال بولىدىغان بىر ئىش؛ بىراق لاگىرلار تاقالسا، بۈگۈنكى كۈندە خەلقىمىز يۈزلەنگەن پىسخىكىلىق ئۇرۇش ئاخىرلىشامۇ؟ لاگىر تاقالسا خەلقىمىز يۈزلەنگەن مەدىنى قىرغىنچىلىق ئاخىرلىشامۇ؟ لاگىر تاقالسا خەلقىمىز يۈزلەنگەن مىللى كىملىك ۋەيران بولۇش تەھدىتى ئاخىرلىشارمۇ؟ لاگىر تاقالسا بىز ئۆتكەن 70 يىلدىن بىرى قايتا قايتا يۈزلەنگەن ھەر خىل مەسىلىلەر ھەل بولامۇ؟ مەن بۇ جەھەتتە بۇرۇن يازغان بىر ماقالامدىمۇ ئۆز كۆز قاراشىمنى ۋە ئەندىشەلىرىمنى ئوتۇرغا قويۇپ ئۆتكەن ئىدىم. مېنىڭچە بۇ ھەممىمىزنىڭ ئەتىراپلىق ئويلىشىپ بىقىشىغا ئەرزىدىغان موھىم مەسىلە.

بىزنىڭ مەسىلىمىز يالغۇز ئىجتىمايى تاراتقۇلاردا شۇئار توۋلاش بىلەن ھەل بولىدىغان مەسىلە ئەمەس. بىزنىڭ مەسىلىمىز يالغۇز باشقىلارنى ئىنكار قىلىش ۋە باشقىلارنى خائىن، جاسۇس دەپ ھاقارەتلەش بىلەن ھەل بولمايدۇ. بىزنىڭ مەسىلىمىز يالغۇز خىتتاي ھاكىمىيىتىگە قارشى نامايىش قىلىش بىلەنلا ھەل بولمايدۇ. بىزنىڭ مەسىلىمىز يالغۇز باشقىلارغا دەردىمىزنى ئاڭلىتىش ۋە باشقىلارنىڭ ھىسىداشلىقىنى قوزغاش بىلەن ھەل بولمايدۇ. بىزنىڭ مەسىلىمىز يالغۇز باشقىلاردىن مۇستەققىللىق تەلەپ قىلغانغىلا ھەل بولمايدۇ. بىزگە نىسبەتەن خەلقارانىڭ قوللىشى بەك موھىم، بىراق بىزگە نىسبەتەن تىخىمۇ موھىم بولغىنى خەلقىمىزنىڭ ئومۇمى يۈزلۈك ئويغىنىشى ۋە خەلقىمىزنىڭ ئومۇمى يۈزلىك ھەركەتكە كىلىشى.

ۋەتەندىكى ئۇرۇق تۇققانلىرى بىلەن ئالاقىسى ئۈزۈلۈپ، ئۇرۇق تۇققانلىرىنىڭ ئىز دېرىگىنى ئالالمىغان ۋە مىللەتنىڭ يوقۇلاپ كىتىشىدىن ئەندىشە قىلغان ھەر بىر ۋىجدان ئىغىسى، مەسىلىنى تىزدىن ھەل قىلىش ئۈچۈن قولدىن كىلىشىچە تىرىشچانلىق كۆرسۈتىپ كىلىۋاتىدۇ؛ نەتىجىدە خەلقىمىزنىڭ زىھنىنى ۋە داۋايىمىز قىسقا مۇددەتلىك ئىشلارغا مەركەزلىشىپ قىلىۋاتىدۇ. ھەممەيلەن كۆرۈۋاتقاندەك ئىشلار بىزنىڭ ئۈمۈت قىلغىنىمىزدەك بولمايۋاتىدۇ. ئەگەر بۇنداق كېتىۋەرسە، خەلقىمىز كۈتكەن نەتىجىگە ئىرىشىپ بولغىچە ئۈمۈدىنى يوقۇتۇپ، روھىي جەھەتتە تىخىمۇ تىز تۈگۈشەپ كىتىشى مۈمكىن. شۇڭا بىزدە چوقۇم قىسقا ۋە ئۇزۇن مۇددەتلىك بىر پىلان بولىشى كىرەك، قىلىۋاتقان ئىشلاردا يىراقنى كۆزلىگەن ئىزچىللىق بولىشى كىرەك. ئوخشىمىغان تەشكىلاتلار ئۆز ئارا ئىنكار قىلىشنى توختۇتۇپ، كەڭ دائىردە بىرلىك سەپ تۈزەپ، ئۆز ئارا خىزمەت تەخسىماتى ئىلىپ بىرىشى كىرەك.

خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ خەلقىمىزگە قارىتا ئىلىپ بىرىۋاتقان پىسخىكىلىق ئۇرۇشنىڭ تەسىر دائىرسىنى ئەڭ يۇقۇرى دەرىجىدە تۆۋەنلىتىش ئۈچۈن، خەلقىمىز ئىچىدە ۋەھىمە پەيدا قىلىشتىن ساقلىنىشىمىز كىرەك.  كۆتۈرەلمىسەڭ ساڭگىلتىۋال دىگەندەك، مەۋجۇت مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشقا چارەسىز قالغاندا، ھازىر قىلىۋاتقان ئىشلاردىن باشقا ئالاھىدە بىر ئىش قولىمىزدىن كەلمىگەن ئەھۋال ئاستىدا، خەلقىمىزگە مەۋجۇت مەسىلىلەرنى قانداق ھەل قىلىشنىڭ چارە تەببىرلىرىنى تەشۋىق قىلىشنىڭ ئورنىغا، كىلىش مەنبەسى ئىنىق بولمىغان ۋە خەلقىمىز ئىچىدە ۋەھىمە پەيدا قىلىدىغان ئۇچۇر خەۋەرلەرنى كۆپ تارقىتىش، خەلقىمىز ئىچىدە تىخىمۇ ئېغىر روھىي زەخمە پەيدا قىلىشى مۈمكىن. شۇڭا مەسىلىنى ئوتۇرغا قويۇشتىن مەخسەت، يالغۇز باشقىلارنى ئۇنىڭدىن خەۋەردار قىلىپ قويۇش بىلەنلا چەكلەنمەستىن، ئەڭ موھىمى، مەسىلىنى ھەل قىلىشقا ئورتاق چارە تىپىش ئۈچۈن بولىشى كىرەك. بىز ھەر جەھەتتە بىر بىرىمىزنى قوللىشىمىز، باشقىلارنىڭ ئوينىغا كەلمەسلىكىمىز كىرەك.

2019 - يىلى 7- ئاينىڭ 13 - كۈنى