قوراشتۇرۇش ئويۇنى

قوراشتۇرۇش ئويۇنى

مەمەت ئىمىن

قوراشتۇرۇش ئويۇنى (puzzle)  نى ئويناپ باققانلار بىلىمىز، قوراشتۇرۇش ئويۇنى ئادەتتە 10 - 20  پارچىدىن 1000 پارچىگىچە ئوخشىمىغان ساندىكى پارچىلەرنى ئۆز ئارا قوراشتۇرۇش ئارقىلىق ئەڭ ئاخىردا بىر پارچە رەسسىم، گۈزەل بىر مەنزىرە قوراشتۇرۇپ چىقىشنى مەخسەت قىلغان ئويۇن. ھەر بىر يۈرۈش قوراشتۇرۇش ئويۇنىنىڭ ئەڭ ئاددىسى 10 - 20  پارچىدىن تەشكىل تاپقان بولسا، مۈرەككەپلىرى 1000 پارچىدىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، كۆپۈنچىلىرى 200 – 300 پارچىدىن تەشكىل تاپقان. بىر يۈرۈش قوراشتۇرۇش ئويۇنى ئىچىدە بىر بىرىگە تامامەن ئوخشايدىغان ئىككى پارچە بولمايدۇ. ئۇ پارچىلەرنى قوراشتۇرغاندا، ھەر بىر پارچىنىڭ ھەر بىر تەرىپىگە تامامەن ماس كىلىدىغان پەقەت بىرلا پارچە بولىدۇ. بىز ئۇ پارچىلەرنى ئايرىم ئايرىم كۆرگىنىمىزدە، ھىچقانداق بىر مەزمۇن ياكى مەنزىرە كۆرمەيمىز.

ئەگەر ئويۇن ئوينىغۇچى ئۇ پارچىلارنىڭ ھەممىسىنى ئۆز جايىغا توغۇرا  قويالىسا، تولۇق بىر پارچە رەسسىم ياكى گۈزەل بىر مەنزىرە كۆز ئالدىمىزغا كىلىدۇ؛ شۇ سەۋەپتىن بىز ئۇ بىر بىرىگە پەقەت ئوخشىمايدىغان پارچىلەرنىڭ ھەممىسىنى قوشۇپ بىر يۈرۈش قوراشتۇرۇش ئويۇنى دەپ ئاتايمىز. ئەگەر ئوخشىمىغان ئىككى يۈرۈش ئويۇننىڭ پارچىلىرى ئۆز ئارا ئارلىشىپ قالسا، ياكى ھەر بىر پارچە  ئۆزىگە ماس كىلىدىغان توغۇرا جايىغا قويۇلمىسا، ئۇ ئويۇن تاماملانمايدۇ، يەنى تولۇق بىر رەسسىم ياكى مەنزىرە كۆز ئالدىمىزدا پەيدا بولمايدۇ.

مەن ئادەتتە ئۆز ئارا ھەمكارلىشىپ بىر ئىش قىلماقچى بولغان ياكى ئورتاق بىر نىشان ئۈچۈن بىر يەرگە توپلاشقان بىر گۇرپا ئىنسانلارنى، مۇشۇ قوراشتۇرۇش ئويۇنى "پۇززلە" غا ئوخشىتىشنى ياخشى كۆرىمەن. ئەگەر بىز ئورتاق نىشان ئۈچۈن بىر يەرگە توپلاشقان بىر گۇرپا ئىنسان بىر يۈرۈش قوراشتۇرۇش ئوينىغا ئوخشاتساق، بۇ گۇرپىدىكى ھەر بىر ئىنساننى ئۇ ئويۇننىڭ ھەر بىر پارچىسىغا، گۇرپا باشلىقىنى ئويۇننى ئوينىغۇچىغا ئوخشىتىشىمىز مۈمكىن.

قوراشتۇرۇش ئويۇنىدىكى ھەر بىر پارچە بىر بىرىدىن پەرىقلىق بولغىنىغا ئوخشاش، ئورتاق مەخسەت ئۈچۈن بىر يەرگە توپلاشقان ياكى بىرلىكتە بىر ئىش قىلماقچى بولغان بىر گۇرپا ئىنسانلارمۇ بىر بىرىدىن پەرىقلىق بولىشى مۈمكىن. ئۇلارنى بىر يەرگە  توپلىغان نەرسە ئۇلاردىكى ئوخشاشلىق بولماستىن بەلكى ئاخىرى يەتمەكچى بولغان ئورتاق نىشان، يەنى ئەڭ ئاخىردا ئۆز ئارا قوراشتۇرلۇپ چىدىغان مەنزىرە. ھەرقانداق گۇرپىغا تەۋە ھەر بىر ئىنسان گەرچە ئورتاق بىر نىشان ئۈچۈن بىر يەرگە جەم بولغان بولسىمۇ، بىراق ئۇلارنىڭ مۇستەققىل كاللىسى بار، بىر بىرىدىن پەرىقلىق ئىنسانلار بولغاچقا، ئۇلارنىڭ كۆز قاراش، ئوي پىكىر، تەپەككۇر قىلىش ۋە ئىش بىجىرىش ئۇسۇلىرىدىكى پەرىقلەر، ھەرگۇزمۇ تەشكىلات ئىچىدىكى زىدىيەتنىڭ مەنبەسى بولماسلىقى كىرەك، ئەكسىنچە بۇ گۇرپا ئىنسانلارنىڭ ئۆز ئارا ئاجىزلىقىنى تولۇقلاشتا زۆرۈر بولغان ئەۋزەللىك دەپ قارىلىشى ۋە ئۇنىنغا ھورمەت قىلىنىشى كىرەك.

قوراشتۇرغۇچى ئويۇن ئوينىغۇچى ئەگەر پارچىلارنى بىرلەشتۈرۈش جەيانىدا، ھەر بىر پارچە ئۆز ئورىنىغا قويۇلمىسا، ئۇلارنى ئۆز ئارا قوراشتۇرغىلى بولمايدۇ، بۇ ھەرگۈزمۇ ئۇ پارچىنىڭ بۇ بىر يۈرۈش ئويۇنغا تەۋە ئەمەسلىكنى بىلدۈرمەيدۇ. ئوخشاشلا بىر گۇرپا كىشىلەر ئارىسىدا بەزى كۆز قاراش ۋە پىكىر پەرىقى تۈپەيلىدىن بەزى ئىختىلاپلارنىڭ ئوتۇرغا چىقىشى، ھەرگۈزمۇ ئۇ ئادەمنىڭ ئۇ گۇرپىغا تەۋە ئەمەس ئىكەنلىگىدىن دىرەك بەرمەيدۇ. بەلكىم ئۇ گۇرپىدىكى ھەر ئادەم ئورتاق نىشانغا يىتىش جەريانىدا ئۆز ئورنىنى تاپالمىغان بولۇشى مۈمكىن. مەن ئىشىنىمەنكى بىر يەرگە توپلاشقان بىر گۇرپا ئىنسانلار ئەگەر ھەققى تۈردە بىر ئورتاق نىشان ئۈچۈن بىر يەرگە توپلاشقان بولسا، ئۇلارنىڭ ھەر بىرى چوقۇم شۇ قوراشتۇرۇش ئويۇنى (پۇززلە) نىڭ بىر پارچىسىدۇر؛ ئۇ بىر پارچىنىڭ ئورنى توغۇرا تىپىلمىغانلىق سەۋەبىدىن، بىز ئۇنىڭ ئۇ بىر يۈرۈش ئويۇنغا تەۋە ئىكەنلىگىنى ئىنكار قىلىپ، ئۇنى ئەخلەتكە تاشلىۋەتسەك، ۋە ياكى باشقا بىر قوراشتۇرغۇچى ئويۇن (پۇززلە) غا قوشۇپ ئوينىساق،  ھەرگۈز ئۇ پارچە بىلەن باشقا ئويۇننى تاماملاپ، ئاخىرقى گۈزەل مەنزىرنى پەرپا قىلالمايمىز، ھەم شۇنداقلا ئەسلىدىكى ئويۇندىنمۇ بىر پۈتۈن گۈزەل مەنزىرە كۆز ئالدىمىزغا كەلمەيدۇ.

شۇڭا بىز ئورتاق نىشان ئۈچۈن مەيلى قانچە گۇرپا بولايلى ۋە ياكى كىملەر بىلەن ھەمكارلىشايلى يەنى قانچە يۈرۈش قوراشتۇرۇش ئويۇنى (پۇززلە) ئوينايلى، ئالدى بىلەن بۇ گۇرپىدىكى ھەر بىر ئىنساننىڭ ئوخشىمىغان كۆز قاراشى بارلىقىنى،  پەرىقلىق تەپەككۇر قىلىدىغان مۇستەققىل ئىنسان ئىكەنلىگىنى تونۇپ يىتىشىمىز ۋە ئۇنى ئىتىراپ قىلىشىمىز، ئۇنىنغا ھورمەت قىلىشىمىز زۆرۈر. ئاندىن ئۇ ئويۇن پارچىلىرىنى بىر يەرگە قويغاندا، بىر بىرى بىلەن ماسلاشماي قالسا، ئالدىراپ ئۇنى بىراقلا خاتاغا چىرىۋەتمەي، سوغاققانلىق بىلەن "مەن بۇ پارچىنى ئۆز ئۆرنىغا توغۇرا قويدۇممۇ يوق" دەپ ئويلاپ باقايلى؛  ئالدىراپ ئۇنى ئىنكار قىلمايلى، ئۇنى ئەخلەت قاتارىدا تاشلىۋەتمەيلى. ئەگەر بىز ئالدىراپ خاتا ھۆكۈم چىقىرىپ، ئۇ ئويۇننىڭ بىرەر پاچىسىنى يوق قىلىۋەتسەك، بۇ ئويۇن ھەرقانچە ياخشى ئوينالسىمۇ ھەرگۈز تاماملانمايدۇ.

ھەتتا بىز ياشاۋاتقان پۈتۈن دۇنيانىمۇ شۇ قوراشتۇرۇش  ئۇينىغا ئوخشۇشتۇش مۈمكىن. ئەگەر بىز قوراشتۇرۇش ئويۇنىدىكى بىر بىرىدىن پەرىقلىق بولغان بارلىق پارچىلارنى بۇ دۇنيادا ياشاۋاتقان ئىنسانلار دىسەك، ھەر بىر ئىنسان باشقىلارغا ئوخشىغانلىقى ئۈچۈن ئەمەس بەلكى باشقىلاردىن پەرىقلىق بولغانلىقى ئۈچۈن بۇ دۇنيا گۈزەل دۇنيا بولغان. ھەر بىر ئىسان پەقەت ئۆزى بولۇپ، ئۆزىنىڭ بۇ دۇنيادىكى توغۇرا ئورنىنى تاپالىسا، ئاندىن ئۆزنىڭ بۇ دۇنيادىكى قىممىتىنى تاپالايدۇ. 

ھەممىمىز بىلگەندەك يالغۇز ئوخشىمىغان ئىرقى، ئوخشىمىغان مىللەتلەردىن بولغان ئىنسانلارلا ئەمەس، بەلكى ئوخشاش بىر ئىرقى، ئوخشاش بىر مىللەتتىن بولغان ئىنسانلار، ھەتتا ئوخشاش بىر ئاتا ئانىدىن بولغان قىرىنداشلارمۇ پەرىقلىق قىلىپ يارىتىلغان. ئىناسانلارنىڭ يالغۇز چىرايى پەرىقلىق بولۇپ قالماستىن، بەلكى ئۇلارنىڭ مىجەز خۇلقى، خاراكتىرى، تۇرمۇش ئادىتى، مەدىنىيەت ساپاسى، ئەخلاپ پەزىلىتى، قىززىقىشى، تەپەككۇر قىلىش ۋە ئىش بىجىرىش ئۇسۇللىرىمۇ پەرىقلىق. دۇنيادا يۈز بىرىۋاتقان نۇرگۇن گۈزەللىكلەر، ياخشى ئىشلار ۋە تەرققىياتلار بۇ پەرىقلىق تۈپەلدىن دۇنياغا كىلىۋاتقىنىغا ئوخشاش،  بارلىق تالاش تارتىشلار، ئۇرۇش جىدەللەر ۋە توقۇنۇشلارمۇ دەل مۇشۇ پەرىقلەر تۈپەيلىدىن بولىدۇ.

ئۇنداقتا ئاللاھ نىمە ئۈچۈن بارلىق ئىنسانلارنى ئوخشاش قىلىپ ياراتمايدۇ؟ ئاللاھنىڭ ئىنسانلارنى شۇنداق پەرىقلىق قىلىپ يارتىشىنىڭ مەخسەت مۇدداسى نىمە؟ ئۇلارنى ئۇرۇش جىدەلگە سىلىپ توقۇنۇش پەيدا قىلىشمۇ؟ ياق، ھەرگۈز ئۇنداق ئەمەس. دۇنيا دەل شۇ پەرىق ۋە زىدىيەتلەر تۈپەيلىدىن ئۈزلۈكسىز تەرەققى قىلىدۇ؛ دۇنيا دەل شۇ رەڭگا رەڭلىكى بىلەن تىخىمۇ گۈزەل بولىدۇ. بىز دەل شۇ پەرىقلەر تۈپەيلىدىن، نىمىنىڭ ياخشى، نىمىنىڭ يامانلىقىنى، نىمىنىڭ گۈزەل، نىمىنىڭ رەزىللىكىنى، نىمىنىڭ راس، نىمىنىڭ يالغانلىقىنى، نىمىنىڭ ئىتىپاقلىق، نىمىنىڭ ئىتىپاقسىزلىق ئىكەنلىگىنى، نىمىنىڭ بىرلىك، نىمىنىڭ بۆلۈنۈش ئىكەنلىگىنى، نىمىنىڭ بەرپا قىلىش / ياساش، نىمىنىڭ بۇزۇش ئىكەنلىگىنى، نىمىنىڭ ئۇرۇش، نىمىنىڭ تىنچلىق ئىكەنلىگىنى بىلىمىز. نىمىنىڭ قۇل بولۇش، نىمىنىڭ ئۆز ئۆزىگە خوجا بولۇش ئىكەنىلىكىنى، نىمىنىڭ مۇستەققىللىق، نىمىنىڭ مۇستەملىكە ئىكەنلىگىنى بىلىمىز. ۋەتەندىن ئايرىلغاندا، ۋەتەنسىزلىكنىڭ دەردىنى تازا تارتقاندا، ئاندىن ۋەتەننىڭ قەدىرىگە يىتىمىز. بۇ پەرىق ۋە زىدىيەتلەر يالغۇز سىلىشتۇرما خارەكتىرلىق بىر مۇھىت يارىتىپ، بىزنىڭ دۇنيانى تونۇشىمىزغا ياردەم بىرىپ قالماستىن، بەلكىم رىقابەتلىك بىر مۇھىت ھاسىل قىلىپ، بىزنىڭ باشقىلاردىن پەرىقلىق تەپەككۇر قىلىپ ئۆزىمىزنى ئۈزلۈكسىز تەرەققى قىلدۇرۇپ تۇرىشىمىزغا تۈرتكە بولىدۇ.

ئەزەلدىن دىڭىزنى كۆرۈپ باقمىغان ئادەم، دىڭىزغا شۇنداق ھەۋەس قىلىدۇ. ئەگەر ئەزەلدىن دىڭىزنى كۆرۈپ باقمىغان بىر ئادەم، تۇنجى قىتىم پارخوت بىلەن دىڭىزنى ساياھەت قىلغاندا، بەك ھاجانلىنىدۇ، بىراق ئەگەر دىڭىز شۇنداق تىنچ بولسا،  پارخوتتا قىلغىدەك باشقا ئىش، كۆرگۈدەك باشقا نەرسە بولمىسا، ئۇ ئادەمنىڭ دىڭىزغا بولغان ھاياجىنى قانچە ئۇزۇن داۋام قىلار؟ بىر نەچچە سائەت؟ بىر نەچچە كۈن؟ بۇنىڭ جاۋابى ھەممىمىزگە ئايان. ئۇنىڭ سەۋەبى دىڭىزدا كۆپ ئۆزگۈرۈش ۋە پەرىقنىڭ بولماسلىقى. ئۇنداقتا بىز دۇنيانىڭ رەڭگا رەڭلىكىدىن، ئىنسانلارنىڭ بىر بىرىدىن پەرىقلىقىدىن نىمىشقا شىكايەت قىلىمىز؟ ئىنسانلارنىڭ ئوي پىكىر، تەپەككۇر قىلىش ۋە ئىش بىجىرىشتىكى پەرىقنى نىمە ئۈچۈن ھەر بىر ئىنساننىڭ ئۆزگۈچە بىر ئىنسان بولۇشىدىكى مۇقەرەرلىك ۋە زۆرۈرىيەت دەپ چۈشەنمەيمىز؟ ئۇنى ئىنسانلارنىڭ بىر بىرىنى تولۇقلاشتىكى ئەۋزەللىك دەپ بىلمەيمىز؟ بىز نىمە ئۈچۈن باشقىلارنىڭ ئۆزىمىزگە ئوخشاش ئويلىشىنى ئۈمۈد قىلىمىز، ياكى ئۆزىمىزنىڭ كۆز قارىشىنى باشقىلارغا مەجبۇرە تاڭىمىز؟

ئەگەر شۇ قوراشتۇرۇش ئويۇنىڭ ھەر بىر پارچىسى ئوخشاش بولسا، قانچىلىك ئادەم ئۇنى ئويناشقا قىززىقار؟ ئەگەر بارلىق ئىنسانلار بىر بىرىگە تامامەن ئوخشاش قىلىپ يارتىلسا، ئوخشاش ئويلايدىغان، ئوخشاش تەپەككۇر قىلىدىغان بولسا، بۇ دۇنيدا قانداق بىر دۇنيا بولار ئىدى؟ بۇ دۇنيادا زىدىيەت ۋە ئىختىلاپ تۇگەپ 
قالارمىدى؟

Qorashturush oyuni

Qorashturush oyuni

Memet Emin

Qorashturush oyuni (puzzle) ni oynap baqqanlar bilimiz, qorashturush oyun adette 10-20 parchidin 1000 parchigiche oxshimighan sandiki parchilerni öz ara qorashturush arqiliq eng axirda bir parche ressim, yaki güzel bir menzire qorashturup chiqishni mexset qilghan oyun. Her bir yürüsh qorashturush oyunining eng addisi 10-20 parchidin teshkil tapqan bolsa, mürekkepliri 1000 parchidin teshkil tapqan bolup, köpünchiliri 200 – 300 parchidin teshkil tapqan. Bir yürüsh qorashturush oyuni ichide bir birige tamamen oxshaydighan ikki parche bolmaydu. U parchilerni qorashturghanda, her bir parchining her bir teripige tamamen mas kilidighan peqet birla parche bolidu. Biz u parchilerni ayrim ayrim körginimizde, hichqandaq bir mezmun yaki menzire körmeymiz.

Eger oyun oynighuchi u parchilarning hemmisini öz jayigha toghura  qoyalisa, toluq bir parche ressim yaki güzel bir menzire köz aldimizgha kilidu; shu seweptin biz u bir birige peqet oxshimaydighan parchilerning hemmisini qoshup bir yürüsh qorashturush oyuni dep ataymiz. Eger oxshimighan ikki yürüsh oyunning parchiliri öz ara arliship qalsa, yaki her bir parche  özige mas kilidighan toghura jayigha qoyulmisa, u oyun tamamlanmaydu, yeni toluq bir ressim yaki menzire köz aldimizda peyda bolmaydu.

Men adette öz ara hemkarliship bir ish qilmaqchi bolghan yaki ortaq bir nishan üchün bir yerge toplashqan bir gurpa insanlarni, mushu qorashturush oyuni “puzzle” gha oxshitishni yaxshi körimen. Eger biz ortaq nishan üchün bir yerge toplashqan bir gurpa insan bir yürüsh qorashturush oynigha oxshatsaq, bu gurpidiki her bir insanni u oyunning her bir parchisigha, gurpa bashliqini oyunni oynighuchigha oxshitishimiz mümkin.

Qorashturush oyunidiki her bir parche bir biridin periqliq bolghinigha oxshash, ortaq mexset üchün bir yerge toplashqan yaki birlikte bir ish qilmaqchi bolghan bir gurpa insanlarmu bir biridin periqliq bolishi mümkin. Ularni bir yerge  toplighan nerse ulardiki oxshashliq bolmastin belki axiri yetmekchi bolghan ortaq nishan, yeni eng axirda öz ara qorashturlup chidighan menzire. Herqandaq gurpigha tewe her bir insan gerche ortaq bir nishan üchün bir yerge jem bolghan bolsimu, biraq ularning musteqqil kallisi bar, bir biridin periqliq insanlar bolghachqa, ularning köz qarash, oy pikir, tepekkur qilish we ish bijirish usuliridiki periqler, herguzmu teshkilat ichidiki zidiyetning menbesi bolmasliqi kirek, eksinche bu gurpa insanlarning öz ara ajizliqini toluqlashta zörür bolghan ewzellik dep qarilishi we uningha hormet qilinishi kirek.

Qorashturghuchi oyun oynighuchi eger parchilarni birleshtürüsh jeyanida, her bir parche öz orinigha qoyulmisa, ularni öz ara qorashturghili bolmaydu, bu hergüzmu u parchining bu bir yürüsh oyun’gha tewe emeslikni bildürmeydu. Oxshashla bir gurpa kishiler arisida bezi köz qarash we pikir periqi tüpeylidin bezi ixtilaplarning oturgha chiqishi, hergüzmu u ademning u gurpigha tewe emes ikenligidin direk bermeydu. Belkim u gurpidiki her adem ortaq nishan’gha yitish jeryanida öz ornini tapalmighan bolushi mümkin. Men ishinimenki bir yerge toplashqan bir gurpa insanlar eger heqqi türde bir ortaq nishan üchün bir yerge toplashqan bolsa, ularning her biri choqum shu qorashturush oyuni (puzzle) ning bir parchisidur; u bir parchining orni toghura tipilmighanliq sewebidin, biz uning u bir yürüsh oyun'gha tewe ikenligini inkar qilip, uni exletke tashliwetsek, we yaki bashqa bir qorashturghuchi oyun (puzzle) gha qoshup oynisaq,  hergüz u parche bilen bashqa oyunni tamamlap, axirqi güzel menzirni perpa qilalmaymiz, hem shundaqla eslidiki oyundinmu bir pütün güzel menzire köz aldimizgha kelmeydu.

Shunga biz ortaq nishan üchün meyli qanche gurpa bolayli we yaki kimler bilen hemkarlishayli yeni qanche yürüsh qorashturush oyuni (puzzle) oynayli, aldi bilen bu gurpidiki her bir insanning oxshimighan köz qarashi barliqini,  periqliq tepekkur qilidighan musteqqil insan ikenligini tonup yitishimiz we uni itirap qilishimiz, uningha hormet qilishimiz zörür. Andin u oyun parchilirini bir yerge qoyghanda, bir biri bilen maslashmay qalsa, aldirap uni biraqla xatagha chiriwetmey, soghaqqanliq bilen “men bu parchini öz örnigha toghura qoydummu yoq” dep oylap baqayli;  aldirap uni inkar qilmayli, uni exlet qatarida tashliwetmeyli. Eger biz aldirap xata höküm chiqirip, u oyunning birer pachisini yoq qiliwetsek, bu oyun herqanche yaxshi oynalsimu hergüz tamamlanmaydu.

Hetta biz yashawatqan pütün dunyanimu shu qorashturush oynigha oxshitish mümkin. Eger biz qorashturush oynidiki bir biridin periqliq bolghan barliq parchilarni bu dunyada yashawatqan insanlargha disek, her bir insan bashqilargha oxshighini üchün emes belki bashqilardin periqliq bolghini üchün bu dunya güzel dunya bolghan. Her bir adem özi bolup, özining bu dunyadiki ornini tapalisa, andin özining bu dunyadiki qimmitini tapaladu.

Hemmimiz bilgendek yalghuz oxshimighan irqi, oxshimighan milletlerdin bolghan insanlarla emes, belki oxshash bir irqi, oxshash bir millettin bolghan insanlar, hetta oxshash bir ata anidin bolghan qirindashlarmu periqliq qilip yaritilghan. Inasanlarning yalghuz chirayi periqliq bolup qalmastin, belki ularning mijez xulqi, xaraktiri, turmush aditi, mediniyet sapasi, exlap peziliti, qizziqishi, tepekkur qilish we ish bijirish usullirimu periqliq. Dunyada yüz biriwatqan nurgun güzellikler, yaxshi ishlar we terqqiyatlar bu periqliq tüpeldin dunyagha kiliwatqinigha oxshash, barliq talash tartishlar, urush jideller we toqunushlarmu del mushu periqler tüpeylidin bolidu.

Undaqta Allah nime üchün barliq insanlarni oxshash qilip yaratmaydu? Allahning insanlarni shundaq periqliq qilip yartishining mexset muddasi nime? Ularni urush jidelge silip toqunush peyda qilishmu? Yaq, hergüz undaq emes. Dunya del shu periq we zidiyetler tüpeylidin üzlüksiz tereqqi qilidu; dunya del shu rengga rengliki bilen tiximu güzel bolidu. Biz del shu periqler tüpeylidin, nimining yaxshi, nimining yamanliqini, nimining güzel, nimining rezillikini, nimining ras, nimining yalghanliqini, nimining itipaqliq, nimining itipaqsizliq ikenligini, nimining birlik, nimining bölünüsh ikenligini, nimining berpa qilish / yasash, nimining buzush ikenligini, nimining urush, nimining tinchliq ikenligini bilimiz. Nimining qul bolush, nimining öz özige xoja bolush ikenilikini, nimining musteqqilliq, nimining mustemlike ikenligini bilimiz. Wetendin ayrilghanda, wetensizlikning derdini taza tartqanda, andin wetenning qedirige yitimiz. Bu periq we zidiyetler yalghuz silishturma xarektirliq bir muhit yaritip, bizning dunyani tonushimizgha yardem birip qalmastin, belkim riqabetlik bir muhit hasil qilip, bizning bashqilardin periqliq tepekkur qilip özimizni üzlüksiz tereqqi qildurup turishimizgha türtke bolidu.
  

Ezeldin dingizni körüp baqmighan adem, dingizgha shundaq hewes qilidu. Eger ezeldin dingizni körüp baqmighan bir adem, tunji qitim parxot bilen dingizni sayahet qilghanda, bek hajanlinidu, biraq eger dingiz shundaq tinch bolsa,  parxotta qilghidek bashqa ish, körgüdek bashqa nerse bolmisa, u ademning dingizgha bolghan hayajini qanche uzun dawam qilar? Bir nechche saet? Bir nechche kün? Buning jawabi hemmimizge ayan. Uning sewebi dingizda köp özgürüsh we periqning bolmasliqi. Undaqta biz dunyaning rengga renglikidin, insanlarning bir biridin periqliqidin nimishqa shikayet qilimiz? Insanlarning oy pikir, tepekkur qilish we ish bijirishtiki periqni nime üchün her bir insanning özgüche bir insan bolushidiki muqererlik we zörüriyet dep chüshenmeymiz? Uni insanlarning bir birini toluqlashtiki ewzellik dep bilmeymiz? Biz nime üchün bashqilarning özimizge oxshash oylishini ümüd qilimiz, yaki özimizning köz qarishini bashqilargha mejbure tangimiz?

Eger shu qorashturush oyuning her bir parchisi oxshash bolsa, qanchilik adem uni oynashqa qizziqar? Eger barliq insanlar bir birige tamamen oxshash qilip yartilsa, oxshash oylaydighan, oxshash tepekkur qilidighan bolsa, bu dunyda qandaq bir dunya bolar idi? Bu dunyada zidiyet we ixtilap tugep qalarmidi? 

Ozgurush ozimizdin bashlansun

Dunyani (bashqilarni) özgertimen diyishtin burun ewel özimizni özgerteyli!

Bir adem 20 yash waxtida dunyani özgertmekchi boptu, biraq 30 yashqa barghanda dunyani özgertmekning nahayti qiyin ikenligini his qiptu, shuning bilen 30 yashtin bashlap özi yashawatqan döwletni özgertmekchi boptu. Emma 40 yaxshqa barghanda özi yalghuz bir döwletni özgertishning mümkin emeslikini his qiptu. Shuning bilen 40 yashtin kiyin özi turiwatqan sheherni özgertmekchi boptu. 50 yashqa barghanda özi turiwatqan sheherni özgertishkimu chammisi yetmeptu. Shuning bilen u kishi hemmidin waz kichip öz ahilisini özgertmekchi boptu, biraq 60 yashqa barghanda balliri chong bolup musteqqil adem boptu, netijide ahilisidikilerni özgertishmu mümkin bolmaptu. 70 yaxshqa barghanda esli özgertishke tigishlikining özi ikenligini bayqaptu. U adem öz özige mundaq deptu, eger men 20 yash waxtimda özemni özgertken bolsam, 30 yashqa barghan belkim ahilemni özgertelishim mümkin ikenduq. 40 yashqa barghanda özem yashighan sheherni özgertsem, we uning tesiri bilen 50 yashqa barghanda öz döwlitimni özgertishke purset bolar ikenduq. Netijide 60 yashqa barghanda belkim döwlitimning tesiri bilen dunyaghs tesir körsitishim mümkin ikenduq.

Shunga bashqilargha qolimizni shiltishtin burun, ewel eynekke bir qarap biqip, ishni özimizni özgertishtin bashlishimiz kirek.

دۇنيانى (باشقىلارنى) ئۆزگەرتىمەن دىيىشتىن بۇرۇن ئەۋەل ئۆزمىزنى ئۆزگەرتەيلى!

بىر ئادەم 20 ياش ۋاختىدا دۇنيانى ئۆزگەرتمەكچى بوپتۇ، بىراق 30 ياشقا بارغاندا دۇنيانى ئۆزگەرتمەكنىڭ ناھايتى قىيىن ئىكەنلىگىنى ھىس قىپتۇ، شۇنىڭ بىلەن 30 ياشتىن باشلاپ ئۆزى ياشاۋاتقان دۆۋلەتنى ئۆزگەرتمەكچى بوپتۇ. ئەمما 40 ياخشقا بارغاندا ئۆزى يالغۇز بىر دۆۋلەتنى ئۆزگەرتىشنىڭ مۈمكىن ئەمەسلىكىنى ھىس قىپتۇ. شۇنىڭ بىلەن 40 ياشتىن كىيىن ئۆزى تۇرىۋاتقان شەھەرنى ئۆزگەرتمەكچى بوپتۇ. 50 ياشقا بارغاندا ئۆزى تۇرىۋاتقان شەھەرنى ئۆزگەرتىشكىمۇ چاممىسى يەتمەپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇ كىشى ھەممىدىن ۋاز كىچىپ ئۆز ئاھىلىسىنى ئۆزگەرتمەكچى بوپتۇ، بىراق 60 ياشقا بارغاندا باللىرى چوڭ بولۇپ مۇستەققىل ئادەم بوپتۇ، نەتىجىدە ئاھىلىسىدىكىلەرنى ئۆزگەرتىشمۇ مۈمكىن بولماپتۇ. 70 ياخشقا بارغاندا ئەسلى ئۆزگەرتىشكە تىگىشلىكىنىڭ ئۆزى ئىكەنلىگىنى بايقاپتۇ. ئۇ ئادەم ئۆز ئۆزىگە مۇنداق دەپتۇ، ئەگەر مەن 20 ياش ۋاختىمدا ئۆزەمنى ئۆزگەرتكەن بولسام، 30 ياشقا بارغان بەلكىم ئاھىلەمنى ئۆزگەرتەلىشىم مۈمكىن ئىكەندۇق. 40 ياشقا بارغاندا ئۆزەم ياشىغان شەھەرنى ئۆزگەرتسەم، ۋە ئۇنىڭ تەسىرى بىلەن 50 ياشقا بارغاندا ئۆز دۆۋلىتىمنى ئۆزگەرتىشكە پۇرسەت بولار ئىكەندۇق. نەتىجىدە 60 ياشقا بارغاندا بەلكىم دۆۋلىتىمنىڭ تەسىرى بىلەن دۇنياغس تەسىر كۆرسىتىشىم مۈمكىن ئىكەندۇق.

شۇڭا باشقىلارغا قولىمىزنى شىلتىشتىن بۇرۇن، ئەۋەل ئەينەككە بىر قاراپ بىقىپ، ئىشنى ئۆزىمىزنى ئۆزگەرتىشتىن باشلىشىمىز كىرەك.

Uyghurlarni kim satti

https://www.facebook.com/search/top/?q=Uyghurlarni%20kim%20satti

Men dostimiz Nuri Musabayning "Uyghurlarni kim satti" digen yazmisini oqup chiqqandin kiyin, öz köz qarashlirimni yizip chiqip dostlar bilen ortaqlashqim keldi. Men bu yazmini dostimiz Nurining yazghinini toghura yaki xata diyish uchun emes, belki uni peqetla bir munazire bolsun, bizning mesililerni tiximu keng dahirde oylishimizgha türtke bolsun digen mexsette yazdim. Chünki biz tarixta boliwatqan ishlarning köpünchisining heqiqi sirini we mahitini toluq bilip ketmeymiz, biz peqetla özimizning bilginige, chushenchisige asasen öz köz qarashlirimizni oturgha qoyalaymiz.

Bizning bezi weqeler we shehilerni oxshimighan tereplerdin oxshimighan usulda analiz qilishimiz hergüzmü u weqe yaki shehilerning mahitini özgertmeydu, u peqetla bizning mesilini oxshimigha nuqtidin chiqish qilip, tiximu etirapliq oylishimizgha yardem biridu.

Türkiye bizni satti digen'ge qoshulmaymen. Türkiye bizni satmighan, satmidi, hilihem satalmaydu, chünki Uyghurlarning zimini Türkiyening ilkide emes, Uyghurlarning asasliq nopusi Türkiyening bashqurishida emes, eng yaman yirige kelse Türkiye döwlet menpeti üchün Uyghurlarning bezi menpetini qurban qilishi mümkin. Bu yalghuz Türkiyede emes, nurghun döwletlerde bolup kiliwatqan ish. Chünki bir döwlet qiyin ehwalgha chüshüp qalghanda, döwlet menpeti üchün bezi qurbanliqlarni birishke toghura kilidu. Hem uning üstige Türkiye bizge yardem qilmisila bizni satqan bolmaydu.

Miningche biz bashqilardin qanche chong ümüt kütsek, waxti kelgende, ishlar kütken ümüdimizdek bolmisa, biz ulardin shünche ümütsilinishimiz mümkin. Bu qitimqi bu weqedin kiyin köpünche kishilerning Türkiyege bolghan tenqiti we achchighi asasen Türkiyege bek chong ümüt kütkenlikidin dep qaraymen. Shexsen men özüm Türkiyeni yaxshi körimen, mining uni tetnqit qilishim (gerche tenqit qilish salahitim bolmisimu), mining Türkiyeni ikkinji wetinim körgenlikimdin. Chünki insan bir ishtin aghrinishqa toghura kelse, öz tüqqinidin we eng yiqin dostidin bekrek aghrinidu, yattin we yaki düshmendin aghrinmaydu. Dimisimu hemmimiz köriwatqandek, tashqi ishlar ministirining shu sözliridin kiyin, xittayda teshwiqatlar kücheytilip, Uyghurlarning ümüdi tiximu yoq qilinmaqta.

Uyghurlar Türkiye üchün bek muhim, u meyli qirindashliq seweptin bolsun we yaki Türkiyening döwlet menpeti üchün bolsun, Türkiye Uyghurlardin asanliqche waz kechmeydu. Hazirche Türkiyening bizge qilalaydighan yardimi peqet we peqetla bizning mewjutliqimizni saqlap qilishimizgha yitishi mümkin, hergüz igilik hoquqimizni qayturup ilishqa emes. Bu Türkiye yüzliniwatqan, we biz qobul qilishimiz kirek bolghan bir riyalliq. Uyghurlar Türkiyege muhim bolghinigha oxshash, Türkiyemu Uyghurlargha bekla muhim. Türkiye bizning bishimizgha kün chüshkenden panalinidighan eng muhim bolghan döwlet. Uyghurlarning menpeti Türkiyening ronaq tipishi we tereqqi qilishi bilen zich baghlinishliq.

Emdi Uyghurni we yaki wetinimizni sitish ishigha kelsek, miningche Uyghurlarni yuqarqi 3 döwlet arisidiki payda menpetning qurbani boldi disek tiximu toghura bolushi mümkin. İnsan bir nersini sitish üchün, aldi bilen satmaqchi bolghan u nerse öz ilkide bolushi kirek. Hichkim öz ilkide bolmighan nersini satalmaydu. Eger biz zorlap yuqarqilar bizni satti disek, u chaghda biz ularning ilkide bolghan bolimiz. Eger eyni waqitta ziminimiz yuqarqi üch döwletning ichide birsining resmi igidarchilighida bolghan bolsa, ular bizni belkim Xittaygha yem qilip tashlap bermes idi.

Sewenlkini bashqilardin izdesh, öz mesulyitimizdin we özimizde bar yitersizlikdin qutulushning eng asan usuli. Mesuliyet bashqilargha yuklense, ozimiz bir az rahetlinimiz. Likin biz shuni bilishimiz kirekki, buningliq bilen tup mesile yenila hel bolmaydu; eger ular bizni satqan bolsa, ular bizni sitishtin ilgiri, biz özimizni ulargha sitip bolghan bolimiz. Shunga biz undaq dep peqetla ozimizni azraq rahetliteleymiz, biraq biz özimizning mesulyitidin qachalmaymiz. Biz peqetla ozimizning ajizliqi tupeyldin, küchlük döwletlerning oyunchigha aylinip, ularning qurbani bolduq.

Mining undaq diyishim hergüzmu bu üch döwletke yan basqinim emes, biraq biz tarixtiki achchiq sawaqni yekünlimeydikenmiz, bashqilargha yene biqindi bolidikenmiz, özimizni xalighanche bashqilargha satididikenmiz, bashqilarningmu bizni sitishi tebi ish.

Roslar bügünki Alaskani Amirkigha satqan, chünki eyni waqitta Alaska Roslarning ilkide idi. Napalon eyni waqitta Ispaniyeni bisiwilip Ispaniye tewesidiki zimin'gha ighi bolghandin kiyin hazirqi Yingi Miksiko we etirapidiki ziminlerni Amirkigha satqan. Hazirqi Floridamu ene shundaq usul bilen Amirkigha sitilghan. Koriye shu kuchluk dowletler aridiki oyunchuqqa aylinip, ikkige parchilandi, biraq sitilmidi. Gerche ular yenila bashqilarning sahiside bolsimu, kem digende belguluk derijide ozige ozi igidarchiliq qilaylaydu.

Xittay shimali koriyeni öz menpeti üchün qoghdawatidu, hem Amirka shimali koriyege ewel tajawuz qilsa, biz qarap turmaymiz didi. Eger payda menpetige uyghun kelse, belkim qarap turishi mümkin. Bu xittayning shimali koriyeni satqini bolmaydu, u peqet Xittayning öz menpeti üchün shimali koriyeni qurban qighanliq bolidu. Chünki shimali koriye xittayning qollishigha we yardimige irishiwatqan bir döwlet, xittayning igidarchilighidiki bir ölke emes. Shimali koriyening kelgüsü bir tereptin chong döwletler arisidiki payda menpetke baghliq bolghandek körünsimu, biraq eng muhimi yenila özige baghliq. Dunyada nurghunlighan kickik döwletler bar, nopusi bizdin az milletler bar, ular kichik bolghini üchün bashqilar terepidin sitilghini yoq.

Arimizdiki yalghanchiliq, kazzapliqning hemmisi bashqilarning sewebidin. Bir birimizni haqaret qilishimizmu bashqilarning sewebidin. Wetendiki Uyghurlar ichide yuz biriwatqan yaman illetlerning hemmisi bashqilarning sewebidin; cheteldiki Uyghurlarning ichide mewjut boliwatqan yaman illetlerning hemmisimu bashqilarning sewebidin; DUQ ning ichidiki urush jedellermu bashqilarning qurghan oyuni sewebidin. Buguni tillap, bashqilarni xayin munapiq qilip, etisi yene bir ustel ustige kelsekmu umu bashqilarning sewebidin. Ozimiz eqlimizni ishletmey bashqilarning oynigha kelsekmu, bashqilarning sewenligidin.

Eger biz musteqqil bir dowlet bolghan bolsaq, bashqilarning qoligha qalmighan bolsaq, choqum dunyada eng ghayilik, eng nuqsansiz, hichqandaq yaman illet bolmighan, bir birimiz bilen urush jidel qilishmaydighan, bir birimizni kunde quchaqliship yuridighan, saqchi bolushning hajiti bolmighan, jinayi ishlar yuz bermeydighan bir dowlet bolattuq.

Biz bashqilarni konturul qilalmaymiz, biz bashqilarning xataliqigha mesul bolalmaymiz, biz peqetla ozimizni konturul qilalaymiz, ozimining qilmishigha, ozimizning xataliqigha mesul bolalaymiz. Sewenlikni bashqilargha artip, mesulyettin qichish bekla asan, biraq bundaq qilish bilen mesile hel bolmaydu. Biz ozimiz eynekke qarap biqip, ozimizdiki sewenlik ustide oylushup koreyli. Gerche bu bizni rahetsiz qilsimu, biraq ozimizning sewenlikini, ozimizning xataliqini tuzutush, bizning bashqilarni ozgertishimizdin asan chushidu. Shunga ishni ewel ozimizdin, asan qilghili bolidighan kichik ishtin bashlayli.

Milli birlik we dinniy itiqad

Bir milletke nisbeten milli menpet, milli birlik mohimmu, yaki dini etiqadmu? Bu soalgha her ademning oxshimighan jawabi bolishi mümkin. Kurtlar bügün yeni 9-ayning 25- küni dinniy etiqatidiki periq we ixtilapni bir terepke qayrip qoyup, Musulman Kurd, Yewudi Kurd we bashqa Kurtlar birliship İsrayiliyening qollishi bilen İraqtin ayrilip chiqip musteqqil bolushqa bilet tashlimaqchi boptu.

Milli birlik, dini itiqad mohimmu yaki hoquq mensep, payda menpet mohimmu, bu soalghimu oxshimighan dowlettin oxshimighan jawap tipish mümkin. Mesilen dini bir milliti bir Erep dowletliri arisidiki urush jidel majiralar, ularning milli birliki we dinni itipaqi üchün bir biri bilen itipaqlishalmasliqi hoquq menpetning bezide milli birlik we dinni etiqatidin mohim ikenligining tipik misalidur.

Undin bashqa milli birlik mohimmu yaki qimmet qarashimu? Bu soalghimu oxshimighan kishiler oxshimighan jawap birishi mümkin. Shimali Koriye bilen Jenubi Koriyening bir birige düshmen bolup yashishi, Chong quruqluq bilen Taywenning ayrilishi, Chong quruqluqtikiler bilen Hong Kongluqlar arisidki zidiyetning kunsayin chongishi, qimmet qarashning bezide milli birliktin üstün turidighanliqining tipik misalliridur.

Diasporadiki Uyghurlar bilen weten ichidiki uyghurlar, we weten sirtidiki oxshimighan dowletlerde yashiwatqan Uyghurlar arisidiki qimmet qarishidiki periqlerning zorishigha egiship, kelguside arimizdiki köz qarash periqi chongyishi mümkin; netijide bizmu yuqarda tilgha ilin'ghan u mesililerge duch kilishimiz mumkin.

Biz gerche hemme nersilerni bek ghahilik oylisaqmu, we hemme ishlarda bek ghayilik bolushni ümüt qilsaqmu, biraq biz yenila riyalliq bir dunyada yashawatqamliqimizni untimasliqimiz kirek. Pikir ixtilapining bolishi tebbi, eng mohim bolghini pirinsipliq mesililerge qandaq muhamile qilish we ularni qandaq bir terep qilishta.

Dunyaya siyasitide döwletler ara menggülük dost bolmighan'gha oxshash, menggülük düshmenmu yoq. Bir milletning musteqqil bolishi we dowlet qurishida, hemmige mas kilidighan olchemlik bir yol bolmisa kirek.

https://www.haaretz.com/nyt/1.813871

Hazirqi tereqiyat we bizning tepekurimiz

Biz birer ish toghursida munazire qilghanda, ilim - bilimni we insanlarning melum sheyi we hadisige bolghan qarishini penni we dinniy dep ikkige ayrimiz. Emiliyette eger biz pütün kayinatning Allah teripidin berpa qilghanliqigha ishensek, Allahning dahirsidin halqip chiqip ketken ilim-bilim bolmaydu. Herqandaq penni we dinniy alim ügen'gen ilim bilimlarning hemmisi Allahning bizning igellishimiz üchün bizge ata qilghan kayinatning sirliridur.

Insanlar herqandaq mojize yaratqanda, tebbi qanunyettin yeni Allahning qanunyitidin halqip chiqalmaydu. Eger insanlar birer ishta we yaki möjize yaritishta meghlup bolghan bolsa, uning peqetla ikki xil sewebi bolidu, biri u ishning qanunyitini tixi toluq igellimigenliktin, yene bir bu qilmaqchi bolghan ish yaki yaratmaqchi bolghan möjize tebiyetning qanunigha yeni Allahning qanunigha uyghun bolmighanliqtin.

Töwendiki xewerde esli oghul bala bolup tughulup, kiyin ayalgha özgergenlerning kelgüside eghir ayaq bolush we bala tughush ihtimalliqi bar deptu. Hemmiz bilgendek eghir ayaq blush we bala tughush ayallargha xas ish bolup, uningliq üchün bala yatqu bolghandin bashqa, tuxum ishlep chiqiridighan tuxumdan, heyiz we her xil fizilogiyelik özgurushlirini konturul qilishta muhim rol oynaydighan hormunlar bolush kirek.

http://www.newsweek.com/transgender-women-may-soon-have-babies-too-702271

Eger kelguside esli oghul bala bolup tughulghanlar opiratsiye qilish arqiliq ayalgha özgergendin kiyin eghir ayaq bolup bala tughsa, insanlar peyda bolghandin biri boy sunup kiliwatqan tebbiy köpiyish qanunyeti tunji qitim özgertilgen bolidu. Eger shundaq ish bolsa, bu tebbiy qanunyetke yeni Allahning qanunigha uyghun bolghan bolamdu yoq?

Biz neche kündin biri her xil ijtimayi taratqularda qara niqap kiyish toghursida talash tartish qiliship, tarixtin soz ichishtuq, peyghembirimizning nime digenligini oturgha qoyushtuq. Heqiqeten tarixta u xildiki niqapliq keyim kecheklerni yalghuz Erepler we yaki musulmanlar keygen emes. Nurghun oxshimighan dindiki we oxshimighan irqidiki milletler, oxshimighan dewirlerde shu xildiki niqapliq kiyim kicheklerni kiyip kelgen. Hazir dewir zaman özgergini uchun, insanlarning keyim kechekliride, yimek ichmekliride, turmush adetliride, her xil ishlep chiqirish qorallirda we teppekkur qilish usullurida chong özgurushler boldi, we boliwatidu. 1400 yil burunqi ejdatlirimiz qilip baqmighan, hetta xiyalighimu keltürüp baqmighan nurghun ishlarni, biz köriwatimiz we qiliwatimiz. Insanlar tejirbexanilarda uruq bilen tuxumni chetishturup bala peyda qiliwatidu, aygha chiqiwatidu. Bularning hemmisi Allahning bizge ata qilghan nimmiti bilen bolawatidu. Biz yenila zaman'gha maslashmay, tepekkurimizni 1400 yil iligirki boyiche saqlap qalsaq, bir tereptin eyni waqitta ejdatlirimiz tögige we ishekke min’gen dimey, mashinigha we ayrupilan’gha olturup, yene bir tereptin tarixning melum zamanida mewjut bolghan qara niqaplarni nechche kün talash tartish qilsaq, halimizgha way.

روھى كەيپىيات، پىسخىكىلىق ئۆزگۈرۈش ۋە ساغلاملىق

روھى كەيپىيات، پىسخىكىلىق ئۆزگۈرۈش ۋە ساغلاملىق

مەمەت ئمىن

ئىنسانلارنىڭ روھى ۋە ياكى پىسخىكىلىق دۇنياسى ناھايتى مۇرەككەپ بىر دۇنيا بولۇپ، ئىنسانلارنىڭ روھى كەيپىياتى ۋە ياكى پىسخىكىلىق ھالىتىنىڭ قانداق بولۇشى ئىنسانلارنىڭ روھى ۋە جىسمانى ساغلاملىقىغا بىۋاستە تەسىر كۆرسىتىدۇ. 

ھەر بىر ئىنسان ھەم شەخىسنىڭ  ئۆزىگە تەۋە، ھەم ياشاۋاتقان ئىجتىمايى جەمىيەتكە تەۋە بولغىنى ئۈچۈن، ئىنسانلارنىڭ روھى ھالىتىنىڭ قانداق بولۇشى بىر تەرەپتىن شۇ ئىنساننىڭ ئۆزگۈچىلىگى  ۋە  شەخسى ھاياتى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن ھەر بىر ئىنسان ياشاۋاتقان ئىجتىمايى جەمىيەت ۋە ئەتىراپتىكى مۇھىت بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.

جەمىيەتتە يۈز بەرگەن ھەرقانداق بىر ۋەقە ئۇ جەمىيەتكە تەۋە بولغان ھەر بىر ئىنساننىڭ روھى كەيپىياتىغا ۋە ياكى پىسخىكىلىق ھالىتىگە چوقۇم تەسىر كۆرسىتىدۇ، بەزىلەرگە تەسىرى ئاز بولسا، يەنە بەزىلەرگە تەسىرى كۆپ بولىدۇ. بەزىلەرگە سەلبى تەسىر كۆرسەتسە، يەنە بەزىلەرگە ئىجابى تەسىر كۆرسىتىدۇ. شۇ سەۋەپتىن بىز ئەتىراپىمىزدا يۈز بەرگەن ھەر خىل ۋەقەلەرگە بولۇپمۇ ئادالەتسىزلىككە ۋە ناھەقچىلىققا نىسبەتەن تامامەن كۆز يۇمىۋالالمايمىز، ۋە ئۇلارنى تاممامەن ئاڭلىماس بولالمايمىز. باشقىلارنىڭ بىشىغا كەلگەن بالايى ئاپەت بىلەن مىنىڭ نىمە ئىشىم بار دىيەلمەيمىز. ھىچ بولمىغاندا بىز سۆيگەن كىشىلەرنىڭ قايغۇ ھەسرىتى ۋە دەرت ئەلەملىرى بىزگە قايغۇ ھەسىرەت ۋە دەرت ئەلەم ئىلىپ كىلىشى، ئۇلارنىڭ خۇشاللىقى بىزگە خوشاللىق ئىلىپ كىلىشى مۈمكىن.  

بىز بىشىمىزدىن ئۆتكۈزگەن مۇستەملىكەلىق ھايات ۋە ياكى ئۆز ئۆزىمىزگە خوجا بولالماسلىق بىزنىڭ روھى ھالىتىمىزگە ۋە ياكى پىسخىكىلىق خاراكتىرىمىزگە ھەر تەرەپتىن تەسىر كۆرسىتىپ، بىزنىڭ روھى دۇنيارىمىزدا ۋە پىسخىكىمىزدا سەلبى ئۆزگۈرۈشلەرنى پەيدا قىلغان بولسا، يىقىندىن بىرى خەلقىمىز دۇچ كىلىۋاتقان قاتتىق سىياسەت بىزنىڭ روھى دۇنيارىمىزدا مەۋجۇت بولىۋاتقان مەسىلىلەرنى تىخمۇ ئىغىرلاشتۇرماقتا.

چەتەلدە ياشاۋاتقان كۆپۈنچىمىز، ئۇرۇق تۇققانلىرىمىز ۋە دوست بۇرادەرلىرىمىز بىلەن نورمال ئالاقە قىلىش پۇرسىتىدىن مەھرۇم قىلىندۇق. بەزىلىرىمىزنىڭ ئۇرۇق تۇققانلىرى ۋە دوست بۇرادەرلىرى ئەركىنلىكىدىن مەھرۇم قىلىنىپ، ھاياتىنى يىغىۋىلىشتا ۋە تۈرمىلەردە ئۆتكۈزىۋاتىدۇ، ھەتتا بەزىلەر ھاياتىدىن ئايرىلدى. ئۇلارنىڭ ھەممىسى بىزنىڭ روھى كەيپىياتىمىزغا ئىغىر تەسىر كۆرسۈتۈپ، بىزنىڭ روھى كەيپىياتىمىزدا بەزى داۋالغۇشلارنى ۋە ئۆزگۈرۈشلەرنى پەيدا قىلماقتا.  

بەزىلىرىمىز ئۈمۈدسىزلەنسەك، بەزىلىرىمىز گاڭگىراپ، نىمە قىلىشىنى بىلەلمەي قالماقتامىز؛ بەزىلىرىمىز "مىنى چاقمىغان يىلان مىڭ يىل ياشىسۇن" دەپ جىم بولىۋالساق، سۈكۈت قىلساق، يەنى بەزىلىرىمىز غەزەپلەنمەكتىمىز، ھىسياتىمىزغا تايىنىپ ئىش كۆرمەكتىمىز؛ بەزىلىرىمىز دۇنيانىڭ ئادالەتسىزلىكىدىن نالە قىلىشىپ، ئۆزىمىزنى كۈچسىز ھىس قىلىشساق، يەنە بەزىلىرىمىز ئۈمۈدۋارلىقىنى يوقاتماي، داۋاملىق ئالدىمىزغا قاراپ ماڭماقتامىز.

ۋەتەن ئىچى ۋە سىرتىدىكى خەلقىمىز ئىچىدە يۈز بىرىۋاتقان بۇ پاسسىپ روھى كەيپىيات ۋە پىسخىكىلىق ئۆزگۈرۈشلەر يالغۇز بىز دۇچ كىلىۋاتقان مەسىلىنىڭ ھەل بولۇشىغا ھىچقانداق پايدىسى يوق بولۇپ قالماستىن بەلكى ئەكسىنچە بىزنىڭ روھى ۋە جىسمانى ساغلاملىقىمىزغا ئىغىر تەسىر كۆرسىتىشى مۈمكىن.

ئىنسانلارنىڭ روھى كەيپىياتىدىكى ئۆزگۈرۈشلەرنىڭ ساغلاملىققا بولغان تەسىرى ئۇلارنىڭ تۈرى، خاراكتىرى ۋە دەرىجىسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. ئاكىتىپ (پازىتىپ)  كەيپىيات ۋە ئىجابى روھ بىزگە ئۈمۈد بىغىشلاپ، بىزنىڭ ساغلام ياشىشىمىز ئۈچۈن ئاكىتىپ رول ئوينايدىغان بولسا، پاسسىپ ۋە سەلبى كەيپىيات بىزگە ئۈمۈدسىزلىك، چۈشكۈنلىك ئىلىپ كىلىپ، بىزنىڭ ساغلاملىقىمىزغا پاسىپ تەسىر كۆرسىتىدۇ.

ئىنسانلارنىڭ روھى كەيپىياتىنىڭ تۈرلىرى

ئىنسانلارنىڭ روھى كەيپىياتىنى تۆۋەندىكىدەك ئۈچ ئاكىتىپ، ئۈچ پاسىپ كاتىگورىيەلەرگە ۋە ھەر بىر كاتىگويەنى يەنە بىر نەچچە كىچىك تۈرلەرگە ئايرىشقا بولىدۇ.

1. قايغۇلۇق / ھەسىرەتلىك

(1) خىجىل بولۇش، ئوڭايسىزلىنىش؛

(2) ئۆزىنى ئەيىپلەش، پۇشايمانلىق، گۇناكارلىق؛

(3) يالغۇزلۇق ھىس قىلىش؛

(4) كەمسىتىلىش، چەتكە قىقىلىش؛

(5) زىرىكىش، ئىچى پۇشۇش؛

(6) ھارغىنلىق ھىس قىلىش؛

(7) چۈشكۈنلىك؛

2. نەپىرەتلىك / تەھدىتلىك

(1) ئاچچىقلىنىش، غەزەپلىنىش؛

(2) شەخسىيەتچىلىك، مەغرۇرلۇق، چوڭچۇلۇق؛

(3) ھەسسەت قىلىش، كۆرەلمەسلىك؛

(4) رەنجىتىش، ئازار بىرىش، ھاقارەتلەش؛

(5) ئۆچمەنلىك، ئۆچ ئىلىش؛

(6) دۈشمەنلىشىش، قارشىلىشىش؛

(7) تەھدىت قىلىش، خەۋەپ يەتكۈزۈش؛

3. قورقۇشلۇق / ئەندىشەلىك

(1) گاڭگىراش، نىمە قىلارىنى بىلەلمەسلىك؛

(2) رەت قىلىش، رىياللىقتىن ئۆزىنى قاچۇرۇش؛

(3) بىچارەلىك، تايانچىسىز ھىس قىلىش؛

(4) بوي سۇنۇش، ياۋاشلاش؛

(5) ئىشەنچىسىزلىك، ئۈمۈدسىزلىك؛

(6) گۇمانخورلۇق، ئىشەنمەسلىك؛

(6) ئەندىشلىنىش، تەشۋىشلىنىش، غەمكىنلىك، پەرىشان بولۇش؛

4. خوشاللىق / روھلۇق

(1) ھاياجانلىنىش، خوش بولۇش، كۈلۈش؛

(2) ھوزۇرلۇق، راھەتلىك؛

(3) روخلۇق، جانلىق، تىتىك؛

(4) يۇمۇرلۇق، چاقچاقلىق؛

(5) تەسەۋۇرغا باي، ئىجاتكارلىق؛

(6) ئۈمۈدۋار، ئىجابى، پازىتىپ؛

5. سۆيگۈ / مۇلايىملىق

(1) قاناەتلىك، مەمنۇنلۇق؛

(2) مىننەتدارلىق، رازىلىق؛

(3) ئازادە، سالماقلىق؛

(4) مىھرىبانلىق، كۆڭلى يۇمشاقلىق، ھىسىداشلىق؛

(5) سەمىمى، راسچىلىق؛

(6) يىقىملىق، كۆيۈمچانلىق؛

(7) كەمتەرلىك، كىچىك پىللىق؛

(8) ئوچۇق چىرايلىق، دوستلۇق؛

6. قورقماس / كۈچلۈك

(1) ئىشەنچلىك، ئۆزىگە ئىشىنىش؛

(2) مەرتىۋىلىك، نوپۇزلۇق;؛

(3) قىممەتلىك، ھۆرمەتلىك، مۆتىۋەر؛

(4) غۇرۇرلۇق، مەرتلىك، ھەققانىيەتلىك؛

(5) شان شەرەپلىك، مۇھاپىقىيەتلىك، پەخىرلىك؛

(6) بىلىملىك، ئۇقۇمۇشلۇق؛

شۇنى تەكىتلەپ ئۆتۈشكە ئەرزىدۇكى، ھىچقانداق بىر نەرسە مۇتلەق بولمىغىنىغا ئوخشاش، ئاكىتىپ روھى ھالەت بىلەن پاسىپ روھى ھالەتمۇ مۇتلەق ئۆزگەرمەس نەرسە ئەمەس. بەزىدە ئۇلار ئارىسىدا ئورۇن ئالمىشىش بولىدۇ ۋە ياكى ئەكسىچە رول ئوينايدۇ. چەكتىن ئاشقان ئۆزىگە ئىشىنىش، مەغرۇرلىنىش، باشقىلارنى كەمسىتىش ۋە بىخەستەلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شان شەرەپلىك، پەخىرلىك تۇيغۇ نورمالدىن ئاشقاندا شۆھرەتپەرەسلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. مەرتىۋىلىك، ھوقۇقلۇق تۇيغۇ چەكتىن ئاشقاندا شەخسىيەتچىلىك، ھوقۇقپەرەسلىك ۋە ئادالەتسىزلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. قاناەت قىلىش چەكتىن ئاشقاندا ئالغا ئىنتىلمەسلىك، سۈكۈت قىلىش ۋە ئادالەتسىزلىككە كۆز يۇمۇش كىلىپ چىقىدۇ. 

ئەندىشە قىلىش مۇۋاپىق بولغاندا، ئىشلارنى ئەتىراپلىق پىلان قىلغىلى ۋە مەغلۇبىيەتتىن ساقلانغىلى بولىدۇ.  كەمسىتىلىش، كۆزگە ئىلىنماسلىق بەزىدە ئادەمنى مۇۋاپىقىيەتكە باشلاپ بارىدۇ. پۇشايمان قىلىش ئىنسانى قايتىدىن ئادەم بولۇشقا باشلايدۇ. يالغۇزلۇق ۋە تايانچىسىزلىق بەزىدە ئىساننى ئۆز كۈچىگە تايىنىدىغان، باشقىلاردىن ئۈمۈد كۈتمەيدىغان ۋە مۇستەققىل ياشايدىغان قىلىپ يىتىلدۈرىدۇ. 

ئىنسانلارنىڭ ئاكىتىپ روھى كەيپىياتىنىڭ روھى ۋە جىسمانى ساغلاملىققا كۆرسىتىدىغان ئىجابى تەسىرلىرى

1. كۈلۈمسىرەش ۋە يۇمۇرلۇق كەيپىيات بىزنىڭ قىيىن ئەھۋالدىن قۇتۇلۇشىمىزغا ياردەم بىرىدۇ.

2. كۈلۈش بەدىنىمىزدىكى بەزى ھورمۇن ئاجىرتىپ چىقىرىدىغان بەزلەرنى غىدىقلاپ، بەدەنننىڭ ھورمۇن ئاجىرتىپ چىقىرىشىنى ياخشىلايدۇ ۋە بەدەننىڭ ئىمىيۇنۇت كۈچىنى يۇقۇرى كۆتۈرىدۇ.

3. ئاكىتىپ روھى كەيپىيات يۇقۇرى قان بىسىمىغا گىرىپتار بولۇشتىن ياكى قان بىسىمى يۇقۇرلاپ كىتىشتىن ساقلايدۇ. 

4. ئاكىتىپ روھى كەيپىيات ئىنسانلارنىڭ دىيابىت كىسىلىگە گىرىپتار بولۇش ئىھتىماللىقىنى تۆۋەنلىتىدۇ.

5. ئاكىتىپ روھى كەيپىيات ئىنسانلارنىڭ ئۇيقىسىنى ياخشىلايدۇ.

6. ئاكىتىپ روھى كەيپىيات ئىنسانلارنىڭ يۈرەك قان تومۇر كىسەللىرىگە گىرىپتار بولۇش ئىھتىمالىنى تۆۋەنلىتىدۇ.

7. ئاكىتىپ روھى كەيپىيات ئىنسانلارنى مۇھاپىقىياتكە يىتەكلەيدۇ.

8. ئاكىتىپ روھى كەيپىيات ئىنسانلارنىڭ تەپەككۇرىنى ياخشىلايدۇ، ئۆمۈرىنى ئۇزارتىدۇ.

ئىنسانلارنىڭ پاسسىپ روھى كەيپىياتىنىڭ روھى ۋە جىسمانى ساغلاملىققا كۆرسىتىدىغان سەلبى تەسىرلىرى

1. بەزى ھورمۇن ئاجىرتىپ چىقىرىدىغان بەزلەرگە تەسىر كۆرسۈتۈپ، بەزى ھورمۇنلارنىڭ ئاجىرتىپ چىقىرىشىنى تۆۋەنلىتىپ، بەدەننىڭ ئىمىيۇنۇت كۈچىنى ئاجىزلىتىدۇ.

2. يۈرەك رىتىمىنى قالايمىقان قىلىدۇ.

3. قان بىسىمىنى يۇقۇرى كۆتۇرىدۇ.

4. ئۇيقىنىڭ سۈپىتىگە ئىغىر تەسىر يەتكۈزىدۇ.

5. ئاش قازان يارىسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرشى مۈمكىن.

6. يۈرەك قان تومۇر كىسەللىلكلىرىگە گىرىپتار بولۇش خەتىرىنى يۇقۇرى كۆتۈرىدۇ، يۈرەك تىقىلمىسىنىڭ قوزغۇلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

7. ئىنسانلارنىڭ نۇرغۇن روھى كىسەللىكلەرگە گىرىپتار بولۇش ئىھتىماللىقىنى يۇقۇرى كۆتۈرىدۇ.

بىز يۈزلىنىۋاتقان پاسسىپ روھى كەيپىياتلار

بىز دۇچ كىلىۋاتقان  قاتتىق سىياسەت،  ۋەتەن ئىچى،  سىرتىدا يۈز بىرىۋاقان ھەر خىل ۋەقەلىك، ئادالەتسىزلىك ۋە ناھەقچىلىق نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ روھى كەيپىياتىغا سەلبى تەسىر كۆرسۈتۈپ، بەزىلىرىمىزدە ھەر خىل پاسسىپ روھى كەيپىيات پەيدا قىلماقتا. ئۇنىڭ تىپىك ئىپادىلىرى تۆۋەندىكىچە:

1.  ئەندىشە قىلىش، تەشۋىش قىلىش، غەمكىنلىك، پەرىشان بولۇش ۋە روھى چۈشكۈنلۈك؛

2. گاڭگىراش، تەمتىرەش، كىمگە ئىشىنىشنى ۋە نىمە قىلارىنى بىلەلمەي قىلىش؛

3.  ئىشەنچىسىنى يوقۇتۇپ قويۇش، ئۈمۈدسىزلىنىش، ۋە ئۆز ئارا گۇمان قىلىش؛

4. ئاچچىقلىنىش، غەزەپلىنىش، ۋە ھىسىياتىغا تايىنىپ باشقىلارنى ھاقارەتلەش ئارقىلىق، ئۆزىنى قورۇقماس كۆرسۈتۈپ، روھى دۇنياسىدىكى بوشلۇقنى تولدۇرۇشقا ۋە  ئۆزىدە روھى تەڭپۇڭلۇق ھاسىل قىلىشقا تىرىشىش؛

5.  ئۆچمەنلىك قىلىش، ئۆچ ئىلىش، قارشىلىشىش؛

6.  رەت قىلىش، رىياللىقتىن ئۆزىنى قاچۇرۇش؛

7.  شەخسىيەتچىلىك قىلىش، باشقىلارنىڭ بىشىغا كەلگەن بالايى ئاپەتنىڭ ئۆز بىشىغا كەلمىگەنلىكىدىن مەمنۇن بولۇش، ۋە ياكى ئۆز بىشىغا كەلگەن  بالايى ئاپەتنىڭ باشقىلارنىڭ بىشىغا كەلمىگەنلىكىگە ھەسسەت قىلىش ۋە ياكى كۆرەلمەسلىك؛

8.   رەنجىتىش، ئازار بىرىش، ھاقارەتلەش؛

9.  بىچارىلىق، تايانچىسىزلىق، ئادالەتسىزلىك ۋە يالغۇزلۇق ھىس قىلىش؛ نىمە قىلساق پايدىسى يوق دەپ قاراش؛

10.  بوي سۇنۇش، سۈكۈت قىلىش؛

11. مەنمەنلىك، شوھرەت پەرەسلىك؛

12. خوشامەتلىك، ساتقىنلىق؛

بىزدە پەيدا بولىۋاتقان سەلبى پىسىخىكىلىق ئۆزگۈرۈشلەر ۋە ئۇنىڭ سەۋەپلىرى

ئىنسانلار ئارىسىدىكى پىسخىكىلىق مەسىلىلەر ۋە ياكى پىسخىكىلىق ئۆزگۈرۈشلەر تارىختىن بىرى، ھەممە مىللەت ئارىسىدا ئوخشىمىغان دەرىجىدە ۋە ئوخشىمىغان شەكىلدە مەۋجۇت بولۇپ كىلىۋاتقان مەسىلە بولسىمۇ، بىراق يىقىنقى زامانغا كەلگەندە، ساناەتلىشىش ۋە شەھەرلىشىش قەدىمىنىڭ تىزلىشىگە ئەگىشىپ، ئىنسانلاردىكى پىسخىكىلىق مەسىلىلەر كۈنسايىن ئومۇملىشىۋاتقان ۋە ئىنسانلارنىڭ دىقىتىنى قوزغاۋاتقان بىر مەسىلىگە ئايلانماقتا. 

     

ئۆز ئۆزىگە خوجا بولالمىغان يەنى ئىگىلىك ھوقۇقىنى يوقۇتۇپ قويۇپ، باشقىلارنىڭ مۇستەملىكە قىلىشغا ۋە ياكى باشقۇرۇشىغا قالغان مىللەت ۋە خەلقلەردە، بارلىق ئىنسانلاردا ئومۇمى يۈزلۈك مەۋجۇت بولغان پىسخىكىلىق مەسىلىلەردىن باشقا يەنە بەزى بىر ئۆزگىچە بولغان پىسخىكىلىق مەسىلىلەر مەۋجۇت ئىكەن.  ئۇلاردىن بىرى ئۆزىدىن چىققان باشلىققا ئىتاەت قىلماسلىق، ئۆزدىن چىققان باشلىق ئۈستىدىن ھۆكۈمىران ئورۇندىكى مىللەتتىن چىققان باشلىققا شىكايەت قىلىش ئىكەن. بۇ خىل خۇسۇسىيەت ۋە مىجەز بىزدە بارمۇ يوق، بۇ ھەممىمىزگە مەلۇم. بىزنىڭ بىشىمىزغا كەلگەن مۇستەملىكىلىك ھايات، بىزنىڭ پىسخىكىمىزدا زور بىر ئۆزگۈرۈىشلەرنى پەيدا قىلغىنى ھەممىمىزگە ئايان. 

بەزى دۆۋلەتلەردە يەرلىك مىللەتلەر ۋە ياكى ئۆزىگە قارشى كۈچلەرگە يۈرگۈزۈپ كىلىۋاتقان بىر خىل پىسخىكىلىق ئۇرۇش تاكتىكىسى بولۇپ، ئۇ بولسىمۇ ئىنسانلارنىڭ بىر بىرىنى ئۆز ئارا چىقىشتۇرۇش، يىقىن دوست بۇرادەر ۋە ئۇرۇق تۇققانلارنى، بىر بىرى ئۈستىن شىكايەت قىلدۇرۇش، ئەيىپىنى ئاچقۇزۇش، بىر بىرىگە خىيانەت قىلدۇرۇپ، ئۆز ئارا دۈشمەنلەشتۈرۈش. بۇ ئارقىلىق ئىنسانلارنىڭ ئۇزۇندىن بىرى قاتتىق بويسۇنۇپ كەلگەن ئەخلاقى پەزىلەت ۋە قىممەت قارشىنى ۋەيران قىلىش، نەتىجىدە ئۇلارنى بىر بىرىگە ئىشەنمەيدىغان، گۇمانخور، قورقۇنجاق قىلىپ يىتىلدۈرۈش، ئىنسانلار ئارىسىدىكى ئىتىپاقلىقنى بۇزۇپ، ئىنسانسانلارنى بىر بىرىدىن پارچىلاپ، كۈچسىز ھالەتكە چۈشۈرۈپ كونتۇرۇل قىلىش.

ھەممىمىزگە مەلۇم بولغىنىدەك، بۇ خىل تاكتىكا مەدىنىيەت ئىنقىلاۋى جەريانىدا كەڭ قوللۇنۇلغان تاكتىكا بولۇپ، بۇ تاكتىكىنىڭ زىيىنىغا ئۇچۇرغان نۇرغۇن كىشىلەردە بىر ئۆمۈر پۇشايمان قىلىش، ئۆزىنى ئەيىپلەش، قورقۇش، باشقىلارغا قەتتى ئىشەنمەسلىك، غۇمانخورلۇق قاتارلىق پىسخىكىلىق مەسىلەر پەيدا قىلغان، ۋە ئۇنىڭ تەسىرى كىيىنكى ئەۋلاتلارغىچە داۋام قىلغان. بۇ تاكتىكا ھازىر قايتىدىن قوللىنىلماقتا.

مەن تۆۋەندە بىزنىڭ پىسخىكىمىزدا يۈز بەرگەن بەزى سەلبى ئۆزگۈرۈشلەر توغۇرسىدا ئۆزەم  بىلگەن، كۆرگەن ۋە ھىس قىلغانلىرىمنى يىزىپ، دوستلار بىلەن ئورتاقلاشماقچىمەن. گەرچە مەن تۆۋەندىكى پىسخىكىلىق مەسىلىلەر بىزدە كەڭ داھىردە ئومۇملاشقان  مەسىلە دىيەلمىسەممۇ، بىراق كەم دىگەندە بىر قىسىم ئىنسانلىرىمىز ئارىسىدا كۈنسايىن ئىغىرلىشىۋاتقان مەسىلىلەر دەپ قارايمەن. 

1. "مىنى چاقمىغان يىلان مىڭ يىل ياشىسۇن" پىسخىكىسى. بۇ شەخسىيەتچىللىك، ئۆچمەنلىك ۋە ئەندىشە قىلىش قاتارلىق كۆپ خىل بىنورمال روھى ھالەتنىڭ ئورتاق تەسىرىدىن كىلىپ چىققان سەلبى پىسخىلوگىيەلىك ئۆزگۈرۈش بولۇپ، ئۇنىڭ تىپىك ئالامەتلىرى يۈز بىرىۋاتقان ناھەقچىلىققا كۆز يۇمۇش، ئۇنىڭغا سۈكۈت قىلىش، ئۇنى ئىنكار قىلىش، ۋە ياكى ئۇلارنى ئۆزى بىلەن مۇناسىۋەتسىز دەپ قاراش. باشقىلارنىڭ بىشىغا كىلىۋاتقان بالايى ئاپەتلەرنى، ناھەقچىلىكلەرنى ۋە ئادالەتسىزلىكلەرنى ئۇ كىشىنىڭ تەلەيسىزلىكىدىن، مەدىنىيەت ساپاسىنىڭ تۆۋەنلىكىدىن، دۆتلىكىدىن ۋە ياكى ئۆز ھەق ھوقۇقىنى قوغدىيالماسلىقى سەۋەبىدىن كىلىپ چىققان دەپ قاراش.

2. "ئۆگزىگە چىقىۋىلىپ ئىتتىن قورۇقماسلىق" پىسخىكىسى: بۇ شەخسىيەتچىلىك، ئۆزىگە ئىشەنچىسى بولماسلىق، ئەندىشە قىلىش ۋە ئۆز ئۆزىنى قاندۇرۇش قاتارلىق كۆپ خىل بىنورمال روھى ھالەتنىڭ ئورتاق تەسىرىدىن كىلىپ چىققان پىسخىلوگىيەلىك ئۆزگۈرۈش بولۇپ، ئۇنىڭ تىپىك ئالامەتلىرى پەردە كەينىگە ئۆتىۋىلىپ، باشقىلارنى ئوتقا ئىتتىرىش، ئىسمى جىسمىنى قوللانماي، رىياللىققا ئۇيغۇن بولمىغان "قۇرۇق شۇار" توۋىلاش، ھىسىياتىغا تايىنىش، ئۆزىنى نامسىز "قەھرىمان" ۋە "مىللەتچى" قىلىپ كۆرسۈتۈشكە ئۇرۇنۇش، باشقىلارنىڭ مەنپەتىنى قۇربان قىلىش بەدىلىگە ئۆزىدە روھى قاناەت ھاسىل قىلىش.

3. ھەددىدىن زىيادە ئىھتىياتچانلىق پىسخىكىسى: بۇ ئاسالىقى ئەندىشە قىلىش، قورقۇش، ئۆزىگە ئىشەنچىسى بولماسلىق قاتارلىق كۆپ خىل روھى ھالەتنىڭ ئورتاق تەسىرىدىن كىلىپ چىققان پىسخىلوگىيەلىك ئۆزگۈرۈش بولۇپ، ئۇنىڭ تىپىك ئىپادىلىرى "تۇخۇم بىلەن تاشنى تەڭ قىلغىلى بولمايدۇ"، "بىز دىگەن ئاجىز، ئۇلارغا تەڭ كەلگىلى بولمايدۇ"، "مەن ھازىرچە جىم تۇراي، ئاتا ئانام يۇرتتا ئدى"، "مەن ھازىرچە جىم تۇراي، ئاتا ئانام ياشىنىپ قالدى"، "مەن سىياسەتكە ئارىلاشماي  تۇراي، ئۆيدىكىلەرگە گەپ كىلىپ قالمىسۇن" دىگەندەكلەردىن ئىبارەت. ھەتتا بەزى بىر غەرىپ دۆۋلەتلىرىدە  10، 20 يىل ياشاپ كەلگەن، ۋە غەرىپ دۆۋلەتلىرىدە ۋەتەنداش بولغانلارمۇ مەيلى فەيىسبۇك بولسۇن ۋە ياكى باشقا ئىجتىمايى تاراتقۇلاردا بولسۇن،  ئۆز ئىسمى جىسمى بىلەن ئۆز پىكىر قاراشلىرىنى ئوتۇرغا قويۇشقا پىتىنالمايدىغان ئىنسانلارنى كۆرۈپ تۇرىۋاتىمىز. بەزىلەر ھەتتا ۋاتىسئەپ گۇرپىلىرىغا ئوخشاش يىپىق گۇرپىلارغىمۇ قاتنىشىشتىن، ۋە ئۇ يەردە ئۆز كۆز قاراش ۋە پىكىرلىرىنى ئوتۇرغا قويۇشتىنمۇ ئەندىشە قىلىشىدۇ. بەزىلەر خۇددى خىتتاي ھۆكىمىتىنىڭ كۆز قۇلاقلىرى ھەممە يەردە باردەك، ھەممە يەردە، ھەر زامان ھەممە ئادەمنى كۆرۈپ، ھەممە ئادەمنى ئاڭلاپ تۇرىدىغاندەك ئەندىشە قىلىشىدۇ. ئۆزلىرى ئەركىن دۇنيادا ياشاپ تۇرسىمۇ، بىراق پۇتۇن روھى دۇنياسى ۋە ۋۇجۇدى يەنىلا  قەپەز  ئچىدە.

4. ئۆز ئارا ئىشەنمەسلىك ۋە گۇمانخورلۇق پىسخىكىسى: مەيلى ۋەتەن ئىچىدىكى ئۇيغۇرلار ئىچىدە بولسۇن ۋە ياكى ۋەتەن سىرتىدىكى ئۇيغۇرلار ئارىسىدا بولسۇن، بىزدە بىر ئاز ئومۇملاشقان يەنە بىر پىسخىكىلىق مەسىلە، بىر بىرىمىزگە ئىشەنمەسلىك ۋە ھەممە ئىشقا گۇمان بىلەن قاراش بولۇپ، ئۇ ئاساسلىقى ئەندىشە قىلىش، تەشۋىش قىلىش، ئىشەنچىسىزلىك، گۇمان قىلىش، گاڭگىراش، قورقۇش،  يالغۇزلۇق ھىس قىلىش قاتارلىق روھى ھالەتنىڭ ئورتاق تەسىرىدىن كىلىپ چىققان پىسخىلوگىيەلىك ئۆزگۈرۈشتۇر. بىز ئەگەر ئەتىراپىمىزغا دىققەت قىلساق، "پالانى ۋەتەنگە بىرىپ ساق سالامەت قايتىپ كەپتۇ، پالانىغا ۋىزا بىرىپتۇ ، باشقىلارغا بەرمىگەن ۋىزىنى نىمىشقا ئۇنىڭغا بىرىدۇ، بىز بارالمىغان ۋەتەگە نىمىشقا ئۇ ساق سالامەت  بىرىپ قايتىپ كىلەلەيدۇ، ئۇنىڭدا چوقۇم مەسىلە بار، بەلكىم ئۇ خايىن، ياكى ئىشپىيۇن" دەپ قارايدىغانلارنى ئاز تولا ئۇچۇرتۇپ تۇرىمىز. بۇ خىل شەخسى ھىسىياتقا تايىنىپ باشقىلاردىن گۇمان قىلىدىغان ۋە ياكى ھىسياتقا تايىنىپ باشقىلارغا ئىسپاتسىز قارا چاپلايدىغان، ۋە باشقىلارغا قالايمىقان باھا بىرىدىغان ئىشلارغا كۆپۈنچىمىز يولۇققان ۋە ياكى بۇنداق ئەھۋاللارنى بىشىمىزدىن ئۆتكۈزۈپ باققان.  بۇ دەل ھازىر يۈرگۈزىلىۋاتقان پىسخىكىلىق ئۇرۇشتىكى بىر بىرىگە ئىشەنمەسلىك، گۇمانخورلۇق پەيدا قىلىش ئارقىلىق، ئىنسانلار ئارىسىدىكى ئىتىپاقلىقنى بۇزۇپ، ئىنسانسانلارنى بىر بىرىدىن پارچىلاپ، كۈچسىز ھالەتكە چۈشۈرۈپ كونتۇرۇل قىلىش  تاكتىكىسىنىڭ نەتىجىسى.

5. "ئۈژمە پىش، ئاغزىمغا چۈش" پىسىخىكىسى: ئارىمىزدا "ئەزەلدىن گۈرۈچ يۇيۇپ باقماي، سەۋزىنى يۇيۇپ ئادالاپ توغۇراپ باقماي، ئوچاققا ئوت يىقىپ باقماي، پولۇنىڭ پىشىشىنى ساقلاپ تۇرىدىغان، ۋە ياكى قوسىقى ئاچقاندا نىمىشقا پولۇ تىخىچە پىشمايدۇ دەپ ۋاقىراپ قويىدىغان" ئىنسانلار مەۋجۇت. بىزنىڭ بۇ خىل پىسخىكىمىز شەخسىيەتچىللىك ، ئۆزىگە ئىشەنمەسلىك قاتارلىق كۆپ خىل بىنورمال روھى ھالەتنىڭ ئورتاق تەسىرىدىن كىلىپ چىققان. ئۇنىڭ تىپىك ئىپادىلىرى داھىم ئۈمۈدنى مەلۇم شەخىس، تەشكىلات، ۋە ياكى دۆۋلەتلەرگە باغلاپ، ئىشلار ئۈمۈد قىلغاندەك بولمىغاندا داھىم باشقىلار ئۈستىدىن شىكايەت قىلىش، ھەممە ئىشتا مەسۇليەتنى باشقىلاردىن ئىزدەش، ۋە باشقىلارنى تەنقىتلەش بىلەن كۈن ئۆتكۈزۈشتۇر.

6. ئۈمۈدسىزلىك ۋە چۈشكۈنلۈك پىسىخىكىسى: بىز يىنىمىزدىكى بەزى كىشىلەردىن "باشقىلارغا كەلگەن ئامەت نىمىشقا بىزگە كەلمەيدۇ؟"، "بىزنىڭ تەلىمىز نىمىشقا بۇنداق تەتۈر؟"، "بۇ دۇنيا نىمە ئۈچۈن بۇنداق ئادالەتسىز؟" دىگەندەك شىكايەتلەرنى ئاڭلايمىز. بۇ  رىياللىققا ئۇيغۇن بولمىغان ۋە ھەددىدىن زىيادە ئۈمۈدۋارلىق ياكى داھىم باشقىلاردىن ئۈمۈد كۈتۈش، ۋە ئاخىردا ئىشلار كۈتكەن يەردىن چىقمىغانلىق سەۋەبىدىن كىلىپ چىققان روھى كەيپىيات بولۇپ، ھازىر ئۇيغۇرلار ئارىسىدا بىر ئاز ئومۇملىشىۋاتقان بىر خىل  پاسسىپ پىسخىكىلىق ئۆزگۈرۈش ھىساپلىنىدۇ. ئۇنىڭ تىپىك ئىپادىسى داھىم ھەسىرەت چىكىش، ئۇھ تارتىش، ئۆزىنى تاشلىۋىتىش، تىرىشماسلىق، ئىشى پۇشقىنى ھەددىدىن زىيادە كۆپ ھاراق ئىچىش، كەيىپ ساپا قىلىش، ھەتتا زەھەرلىك چىكىملىك چىكىش ئارقىلىق چىقىرىش، "بەرى بىر نىمە قىلساق پايدىسى يوق" دەپ قاراش قارتارلىقلار .

7. تەلۋىلىك ۋە ئۆچمەنلىك پىسخىكىسى: بۇ ئۈمۈدسىزلىكتىن كىلىپ چىققان يەنە بىر پىسخىكىلىق ئۆزگۈرۈش بولۇپ، ئۇنىڭ تىپىك ئىپادىسى، قارىسىغا ئۆچ ئىلىش، ئۆزىگە تەۋە بولمىغانلارنى، ھەتتا ئۆزى بىلەن ئوخشاش پىكىردە بولمىغانلارنىڭ ھەممىسىنى دۈشمەن ۋە ئۆزىگە ئاسىلىق قىلغان ساتقىن كۆرۈش، ئۇلارنى ھاقارەتلەش، ئۇلاردىن ئۆچ ئىلىش، ھەتتا ئۇلارغا زىيانكەشلىك قىلىشتىن ئىبارەت.

8. باشقىلارنىڭ چاپىنىدا تەرلەش ۋە باشقىلارنىڭ كۆلەڭگۈسىدە ياشاش پىسخىكىسى: بۇ ئاساسلىقى ئۆزىگە بولغان ئىشەنچىسى كەم بولۇش، قورقۇش، ئەندىشە قىلىش، بىچارەلىك، غۇرۇرسۇزلۇق، شۆھرەتپەرەسلىك، مەنسەپپەرەسلىك  قاتارلىق روھى ھالەتنىڭ ئورتاق تەسىرىدىن كىلىپ چىققان پىسخىلوگىيەلىك ئۆزگۈرۈش  بولۇپ، ئۇنىڭ تىپىك ئىپادىلىرى داماملىق باشقىلارغا خوشامەت قىلىش، كۈچلۈكتىن قورقۇش ۋە ياۋاشنى بوزەك قىلىش، ئادالەتسىزلىككە كۆز يۇمۇش، ئىنىق مەيدانى ۋە پىرىنسىپى بولماسىلىق، كىمنىڭ قىشىغا بارسا شۇنىڭ "تىلىدا" سۆزلەش.

9.  سەمىمىيەتسىزلىك ۋە يالغانچىلىق پىسخىكىسى: نۇرغۇن كىشىلەر بەلكىم ئارىمىزدا يۈز بىرىۋاتقان سەمىمىيەتسىزلىكنى، كاززاپلىقنى ۋە يالغانچىلىقنى جەمىيەت تەرەققىياتنىڭ مۇقەرەر نەتىجىسى دەپ قارىشى مۈمكىن. بۇ پەقەتلا ئەخلاق پەزىلەت ئۆلچىمى ئىغىر دەرىجىدە بۇزۇلغان، سەمىمى ئەھدى ئىتىقادى بولمىغان، بىر قىسىم دۆۋلەتلەردە ئومۇملاشقان مەسىلە بولۇپ، ئەمىلىيەتتە ھەممىمىز كۆرەۋاتقاندەك كۆپلىگەن تەرەققى قىلغان دىموككىراتىك دۆۋلەتلەردە ۋە ھەقىقى ئىتىقادى بار كىشىلەر ئارىسىدا سەمىمىيەتلىك ۋە راستچىللىق يەنىلا ئاساسى ئىقىمنى تەشكىل قىلىدۇ.

بىز يۈزلىنىۋاتقان پىسخىكىلىق مەسىلىلەر ئۈستىدىن غالىپ كىلىش ئۈچۈن قانداق قىلىشىمىز كىرەك؟

بۇ ھەممىمىز كۆڭۈل بۆلىۋاتقان ئەڭ مۇھىم مەسىلە بولۇپ، ئۇنىڭغا نىسبەتەن ئاددى بىر جاۋاپ ۋە ياكى ھەممىگە ماس كىلىدىغان فورمۇلالاشقان ئۇنىۋىرسال بىر ھەل قىلىش ئۇسۇلى يوق. مەن دەسلەپتە دەپ ئۆتكەندەك ئىنسانلارنىڭ روھى دۇنياسى ۋە ئۇنىڭدا يۈز بەرگەن ھەر قانداق پىسخىكىلىق ئۆزگۈرۈشلەر كۆپ خىل ئامىللار بىلەن مۇناسىۋەتلىك مۇرەككەپ بىر جەريان بولغاچقا، بۇ جەھەتتە يۈز بەرگەن پىسخىكىلىق مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشمۇ ناھايتى مۈرەككەپ بىر جەريان.

ئىنسان، روھى ۋە جىسمانى جەھەتتە  ساغلام بولغاندا ئاندىن ئۈمۈد قىلغان ئارزۇ ئىستەكلىرىگە يىتەلەيدۇ. روھى جەھەتتە ساغلام  بولۇشنىڭ ئاساسى ئاكىتىپ (پازىتىپ)  روھى كەيپىيات.  ئىنسان ئەندىشە قىلىش، قورقۇش، پەرىشان بولۇش، قايغۇرۇش، شىكايەت قىلىش، چۈشكۈنلىشىش، ئۈمۈدسىزلىنىش قاتارلىقلار ئارقىلىق يالغۇز دۇچ كىلىۋاتقان مەسىلىنى ھەل قىلالماي قالماستىن، بەلكى ئەكسىنچە كۈندۈلۈك تۇرمۇش، ئۈگۈنۈش ۋە خىزمەتكە تەسىر يىتىشى، ھەم شۇنداقلا تىخىمۇ يامان ئاقىۋەتلەرگە يۈزلىنىشى، ھەتتا ئىغىر دەرىجىدە روھى مەسىلىگە دۇچ كىلىشى ۋە ياكى روھى كىسەلگە گىرىپتار بولۇشى مۈمكىن. مۇنداچە ئەيىتقاندا  پاسسىپ كەيپىيات مەسىلە ھەل قىلىشنىڭ چارىسى ئەمەس.

ئۇيغۇرلار توپ ياشاشقا ئادەتلەنگەن، باردى كەلدى قىلىشقا، ناخشا ئۇسۇلغا ۋە كۆڭەل ئىچىشقا ئامراق، خۇشخۇي ۋە كۈلكە چاقچاقچى، شۈكىرى قانائەت قىلىشقا ماھىل، دىنىي ئىتىقادى كۈچلۈك، ھەر زامان ئاللاھنى ئۆزىنىڭ يۆلەنگۈچىسى ۋە  قۇتقازغۇچىسى دەپ قارايدىغان بىر مىللەت. شۇ سەۋەپتىن ئۇيغۇرلار ئارىسىدىكى ھەر خىل ئىغىر دەرىجىدىكى روھى كىسەللىك ۋە ئۆزىنى ئۆلتۈرۋىلىش ئەھۋالى نىسبەتەن تۆۋەن. 

ئامىركا گەرچە ئەڭ تەرەققى قىلغان ئەركىن دۆۋلەتلەرنىڭ بىرى بولسىمۇ، بىراق ئامىركا ھەر خىل روھى مەسىلىسى بارلارنىڭ نىسبىتى دۇنيادا ئەڭ يۇقۇرى بولغان دۆۋلەتنىڭ بىرى. دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتىنىڭ سانلىق مەلۇماتىغا ئاساسلانغاندا ئامىركىدا ھەرخىل روھى مەسىلىسى بارلار پۈتۈن نوپۇسنىڭ  26.4% نى ئىگەللەيدىكەن. تەخمىنەن 16 مىلىيۇن ئامىركىلىق چۈشكۈنلىشىش كىسىلىگە گىرىپتار بولغان ئىكەن. 

ياپۇنىيەمۇ ئوخشاشلا دۇنيادا ئەڭ تەرەققى قىلغان باي دۆۋلەتلەرنىڭ بىرى بولسىمۇ، بىراق ياپۇنىيە  ئۆزىنى ئۆلتۈرۋىلىش نىسبىتى ئەڭ يۇقۇرى بولغان دۆۋلەتلەرنىڭ بىرى. نىسبەتەن ئەيىتقاندا بىر قىسىم  كەمبىغەل ياكى ئۇزۇن مۇددەت تەببىي ئاپەت ۋە ئۇرۇش بولاۋاتقان دۆۋلەتلەردە ئەكسىنچە ھەر خىل روھى كىسەللىكلەرنىڭ نىسبىتى نىسبەتەن تۆۋەن. 

تۆۋەندىكى خەرىتىدە كۆرسىتىلگەن سانلىق مەلۇماتلار تەكشۈرۈش ئىلىپ بىرىلغان 14 دۆۋلەتتىكى ھەر خىل روھى مەسىلىسى بارلارنىڭ پۈتۈن نوپۇس ئىچىدە ئىگەللىگەن نىسبىتى. ھەر خىل روھى مەسىلىلەر ئەڭ كۆپ بولغان دۆۋلەت ئامىركا (26.4%)، ھەر خىل روھى مەسىلىلەر ئەڭ تۆۋەن بولغان دۆۋلەت نىگىرىيە (4.7%)؛

دىمەكچىمەنكى ئىنسانلارنىڭ ھەر خىل روھى كىسەللىك ۋە پىسخىكىلىق مەسىلىلەرگە گىراپتار بولۇشى، يوقسۇزلۇق ۋە ھەر خىل بالايى ئاپەتلەر بىلەن پۈتۈلەي ئوڭ تاناسىپ بولىشى ناتايىن.          

بىر ئىنساننىڭ ئارتۇقچىلىقى، ھەرگۈزمۇ ئۇ ئىنساننىڭ نىمە ئىش قىلالىشى بىلەن ئىپادىلەنمەيدۇ، ئەكسىنچە ئۇ ئىنساننىڭ ئۆز پىسخىكىسىدىكى ئاجىزلىقنى يىڭىپ، ئەسلى قىلالىشىم مۈمكىن ئەمەس دەپ قارىغان ئىشلانى قىلالىشى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. شۇڭا بىزدە "يولۋاسنى يەڭگەن باتۇر ئەمەس، ئاچچىقنى يەڭگەن باتۇر" دەيدىغان ئاتا سۆزى بار.

روھى كىسەللىك بولسا ئىنسانلار ئۆزىنىڭ گىرىپتار بولغانلىقىنى ئىنكار قىلىدىغان بىردىن بىر كىسەللىكتۇر. بىز ھەرقانداق كىسەللىككە گىرىپتار بولغىنىمىزدا، ئۆزىمىزنىڭ كىسەل بولغانلىقىمىزنى ئىنكار قىلمايمىز، ئەكسىنچە  ئۇنى ئىتىراپ قىلىمىز ۋە شۇ سەۋەپتىن ئەڭ زور تىرىشچانلىق كۆرسۈتۈپ ئۆزىمىز گىرىپتار بولغان كىسەلگە نىسبەتەن ئاكىتىپ داۋالاش ئىلىپ بارىمىز. بىراق بىز روھى كىسەلگە گىرىپتار بولغاندا ۋە ياكى پىسخىكىمىزدىن چاتاق چىققاندا، بىز ئۇنى ھەرگۈز ئىتىراپ قىلمايمىز، ۋە شۇ سەۋەپتىن ئۇنىڭغا نىسبەتەن ئاكىتىپ چارە تەببىر قوللانمايمىز، ۋە داۋالاش ئىلىپ بارمايمىز. بۇ دەل پىسخىكىلىق مەسىلىلەرنى ۋە روھى كىسەللىكنى بىر تەرەپ قىلىشنىڭ قىيىن بولۇشىدىكى ئەڭ مۇھىم بىر سەۋەپ. 

بىزنىڭ روھىي ھالىتىمىزدە ۋە پىسخىكىسىمىزدا يۈز بەرگەن بەزى ئۆزگۈرۈشلەرنى ئۆزىمىز ھەل قىلالايمىز، ۋە ئۇنىڭ تىخىمۇ ئىغىرلىشىشىنىڭ ئالدىنى ئالالايمىز، بىراق بەزىدە بولۇپمۇ روھىي ھالىتىمىزدە ۋە پىسخىكىسىمىزدا ئىغىر مەسىلە كۆرۈلگەندە، ئۇنى ئۆزىمىز ھەل قىلالىشىمىز قىيىن، بۇ خىل ئەھۋال ئاستىدا بىز چوقۇم ئاھىلىمىز، دوست بۇرادەرلىرىمىز ۋە پىسخىك دوختۇرلىرىنىڭ ياردىمگە ئىھتىياجلىق بولىمىز، ھەتتە سىستىمىلىق داۋالاش ئىلىپ    بىرىشىمىزغا توغۇرا كىلىدۇ.

ئۆزىمىزدە بار بولغان روھىي ۋە پىسخىكىلىق مەسىلىلەرنى تونۇپ يىتىش ۋە ئۇنى ئىتىراپ قىلىش، ئۇنى ئۈنۈملۈك بىر تەرەپ قىلىشنىڭ ۋە مەسىلىنىڭ تىخىمۇ ئىغىرلاپ كىتىشتىن ساقلىنىشنىڭ ئەڭ مۇھىم قەدەم باسقۇچىدۇر.

ئەگەر بىز ئۆزىمىزدە بار بولغان روھى مەسىلىلەر ۋە ئۆزىمىزدىكى پىسخىكىلىق ئاجىزلىق ئۈستىدىن غالىپ كىلىمىز دەيدىكەنمىز، ئالدى بىلەن بىز چوقۇم ئۇنى تونۇپ يىتىشىمىز، ئۇنى تولۇق چۈشىنىشىمىز ۋە ئەڭ مۇھىمى ئۇنى ئىتىراپ قىلىشىمىز كىرەك؛ باشقىلارنىڭ دىپىغا ئۇسۇل ئوينىماسلىقىمىز، ۋە باشقىلارنىڭ ئوينىغا كەلمەسلىكىمىز كىرەك؛ بىز چوقۇم ئۈمۈدۋار بولىشىمىز، ئاكىتىپ تۇرمۇش پوزىتسىيەسىنى يىتىلدۈرىشىمىز، كۈندۈلۈك تۇرمۇشىمىزدا بىزنى راھەتسىز قىلغان بەزى ئىشلارنى ۋاختىنچە ئۇنتۇپ، ئۆزىمىزنى ئۆزىمىز قىززىققان ئىشلار بىلەن مەشغۇل قىلىشىمىز، ھەممە نەرسىگە گۇمان بىلەن قاراشتىن ۋاز كىچىپ، ئەتىراپىمىزدىكى ئىنسانلار بىلەن باردى كەلدى قىلىشىمىز، يىقىن دوستلىرىمىز ۋە ياكى بىز ئىشەنگەن كىشىلەر بىلەن سىردىشىشىمىز، ۋە ئۇلار بىلەن پىكىر ئالماشتۇرۇپ، ئىچىمىزنى بوشىتىشىمىز كىرەك. 

كونىلار "جان بولسا جاھان، ئاش بولسا قازان" دىگەن ئىكەن. ئۆلمىگەن تەندە چوقۇم ئۈمۈد بار؛  بۇغداي، گۈرۈچ  بولسا چوقۇم ئۇنى پۇشۇرغىدەك قازان تىپىلىدۇ. 

ئۇلۇغ مۇتىپەككۇر ۋە دۆۋلەت باشقۇرغۇچى ئەرباپ يۈسۈپ خاس ھاجىپ مۇنداق دىگەن ئىكەن "ىنسان ھايات بولسا، تىلىكىگە يىتىدۇر، تىلەككە يىتىش ئۈچۈن ھاياتلىق بىر سەرمايىدۇر. ھاياتلىقنى تىلە، ئارزۇنى تىلىمە، ئارزۇغا يىتىش ئۈچۈن ھاياتلىق يۆلەكتۇر".

ۋىكىلىكىس (WikiLeaks) نى بەرپا قىلغۇچى جۇلىىيان ئاسسەنج (Julian Assange) مۇنداق دىگەن ئىكەن "ھەر قىتىم بىز ئادالەتسىزلىكنى كۆرۈپ تۇرۇپ، بىرەر ئىش قىلمىغىنىمىزدا، بىز ئۆزىمىزنىڭ خارەكتىرىنى پاسسىپ قىلىپ يىتىلدۈرۈپ چىقىمىز، نەتىجىدە ئۆزىمىزنى ۋە بىز سۆيگەن كىشىلەرنى قوغداش ئىقتىدارىمىزنى پۈتۈنلەي يوقۇتۇپ قويىمىز".

ئامىركىلق خىرىستىيان لىدىرى دوگلاس خورتون (Douglas Horton) مۇنداق دىگەن ئىكەن "ھەركەت قىلىش قورقۇنجىنى يوق قىلىدۇ، جىم تۇرۇش (سۈكۈت قىلىش) قورقۇنجىلىق پەيدا قىلىدۇ".  

نەمەلۇم بىر شەخىس مۇنداق دىگەن ئىكەن "دۇنيا يامان كىشىلەرنىڭ زوراۋانلىقى تەرىپىدىن ئەمەس بەلكى ياخشى كىشىلەرنىڭ (ئادالەتسىزلىككە، ناھەقچىلىققا) سۈكۈت قىلىشى بىلەن تىخىمۇ زور بەدەل تولەيدۇ".

مارتىن لۇزىر كىڭ (Martin Luther King) مۇنداق دىگەن ئىكەن "ھەرقانداق يەردىكى ئادالەتسىزلىك ھەممە يەردىكى ئادالەت ئۈچۈن بىر تەھدىتتۇر".

ئالبىرىت ئەينىشتىن (Albert Einstein) مۇنداق دىگەن ئىكەن "دۇنيا رەزىل كىشىلەرنىڭ مەۋجۇت بولغانلىقىدىن ئەمەس، بەلكى ياخشى كىشىلەرنىڭ رەزىللىكنى كۆرۈپ تۇرۇپ ھىچ ئىش قىلماسلىقى سەۋەبىدىن خەتەرلىكتۇر".

ئامىركىلىق سىياسەتچى توماس ۋودروۋ ۋىلسون (Thomas Woodrow Wilson) مۇنداق دىگەن ئىكەن "سەن كەلگۈسىڭنىڭ قانداق بولۇشىدىن قورۇقمايسەن،  بەلكى ئۆتمۇشىڭدىكى قاباھەتنىڭ سىنى چىرمىۋىلىشىدىن قورقايسەن".

تىئەل سۋان (Teal Swan) مۇنداق دىگەن ئىكەن "بىز بىلمىگەن نەرسىلەردىن قورۇقمايمىز، بىز پەقەت ئۆزىمىز بىلىمىز دەپ قارىغان نەمەلۇم نەرسىلەردىن قورقىمىز."

روبىن شارما (Robin Sharma) مۇنداق دىگەن ئىكەن "قورقۇنۇچنىڭ ئەڭ گۈزەل يىرى، سەن ئۇنىڭغا ئۈسسۈپ كىرگىنىڭدە، ئۇ سىنىڭدىن قىچىپ كىتىدۇ".

جەك كەنفىلىد (Jack Canfield) مۇنداق دىگەن ئىكەن "سەن ئىرىشمەكچى بولغان ھەممە نەرسە قورقۇنجىنىڭ قارشى تەرىپىدە"، يەنى سەن ئۇنىڭغا ئىرىشمەكچى بولساڭ، چوقۇم قورقۇنجىنى بۆسۈپ قارشى تەرىپىگە ئۆتۈشىڭ كىرەك.

ماري فەرگۇسون (Mary Ferguson) مۇنداق دىگەن ئىكەن "ھەر بىر قورقۇنۇچىنىڭ قارشى تەرىپىنىڭ ھۆرلۈك ئىكەنلىگىنى ھەممىمىز بىلىمىز"

ۋىللىيام شاكىسپىر (William Shakespeare) مۇنداق دىگەن ئىكەن "بىزنى خايىن قىلغان بىزنىڭ ھەركىتىمىز ئەمەس، بەلكى بىزدىكى قورقۇنجا"

بىرسى چۈشكۈنلۈككە مۇنداق تەرىپ بەرگەن ئىكەن  "چۈشكۇنلۈك دىمەك بەدەنىڭ ياشاش ئۈچۈن كۆرەش قىلىشى بىلەن روھنىڭ ئۆلۈشى ئارىسىدىكى ھايات دىمەكتۇر"

يەنە بىر نەمەلۇم شەخىس مۇنداق دىگەن ئىكەن  "ئۈمۈدسىزلىك ۋە ياكى كەلگۈسىگە ئىشەنچىسىنى يوقۇتۇش دىمەك ئاستا ئاستا ئۆلۈش دىمەكتۇر".

بەزى ئىشلارنىڭ ھازىر يۈز بەرمەسلىكى ھەرگۈزمۇ ئۇنىڭ مەڭگۈ يۈز بەرمەسلىكىدىن دىرەك بەرمەيدۇ. بەزى ئىشلارنىڭ ھازىر يۈز بىرىشى، ئۇنىڭ مەڭگۈ داۋام قىلىشىدىن دىرەك بەرمەيدۇ.

دۇنيادا قورقۇنجىدىن كۈچلۈك بولغان بىردىن بىر نەرسە ئۈمۈدتۇر. ئەگەر بىز ئۈمۈدنى ساقلاپ قالساق، ئۈمۈد بىزنى ساقلاپ قالىدۇ. 

بىر ئادەم مەلۇم بىر كىسەلگە گىرىپتار بولۇپ قىلىپ، داۋالاش ئىلىپ بارغاندا، مۇتلەق كۆپ ساندىكى دورا ياكى داۋالاشنىڭ شىپاسى، بىمارنىڭ ئۇ دورا ۋە داۋالاشنىڭ ئۈنىمىگە، ئۆزى گىرىپتار بولغان كىسەلىنىڭ ساقىيىشىغا بولغان ئىشەنچىسىگە، يەنى ئۈمىدكە  باغلىق. بۇ بەزى كىسەللەرگە گىرىپتار بولغان نۇرغۇن بىمارلارغا كۆڭەل ياساش دورىسى (placebo) ئىشلىتىپ داۋالاش ئارقىلىق ئىسپاتلانغان بىر ھەقىقەت. بولۇپمۇ روھى كىسەللىكلەرگە گىرىپتار بولغان ۋە ياكى پىسخىكىسىدا مەسىلە بارلارغا نىسبەتەن، كۆڭلىنى ياساش، ئىشەندۈرۈش، ئۈمۈدلەندۈرۈش، ئۇلارنىڭ ئەھۋالىنى ياخشىلاشتا بەكلا مۇھىم.

دەسموند تۇتۇ (Desmond Tutu) مۇنداق دىگەن ئىكەن "ئۈمۈد -  ھەممە يەرنى قاراڭغۇلۇق قاپلىغاندا كۆرگەن بىر تال چىراق".

شۇنداق، ئۈمۈد ۋە ئىشەنچ دىگىنىمىز، قاراڭغۇدا بىزگە يول يورۇتۇپ بەرگۈچى چىراق،  ماغدۇرسىزلانغاندا بىزگە مەدەت بەرگۈچى كۈچ. ئۈمۈد ۋە ئىشەنچ دىگىنىمىز، بىز ھەممە نەرسىمىزدىن ئايرىلغاندا قىپ قالغان بىردىن بىر نەرسە. ئەگەر بىزدە ئۈمۈد، ئىشەنچ بولسا، ھەممە نەرسىمىز بولىدۇ، ئەگەر بىز ئەڭ ئاخىرقى نەرسىمىز بولغان ئۈمۈدنى، ئىشەنچىنى يوقاتساق ھەر شەيىمىزنى يوقىتىمىز.

ئاخىردا شۇنى تەكىتلەپ ئۆتۇشكە ئەرزىدۇكى، بۇ يەردە تىلغا ئىلىنغان ئۈمۈد، ئىشەنچ ۋە ياكى ئاكىتىپ پوزىتسىيە دىگەنلەر ھەرگۈزمۇ جىم ئولتۇرۇپ قۇرۇق خىيال قىلىش، ۋە ياكى يالغۇز ئاللاھدىن تىلەپ، ئىشلىرىمىز ياخشى بولۇپ كىتىدۇ دەپ ساقلاپ ئولتۇرۇش بولماستىن، بەلكى شۇ ئۈمۈدنى، ئىشەنچىنى ۋە ئاكىتىپ دۇنيا قاراشنى ھەركىتىمىزنىڭ يول باشلىغۇچىسى، ئېنىرگىيە مەنبەسى ۋە بىزگە مەدەت بەرگۈچى كۈچ قىلىپ،  مەيۈسلەنمەي، ئەندىشە قىلماي، ئىككىنلەنمەي، ئۈزلۈكسىز تىرىشچانلىق كۆرسۈتۈش دىمەكتۇر. ھىچ بىر ئىش بەدەلسىز بولمايدۇ، ھەر ئىشنىڭ بىر بەدىلى بولىدۇ، شۇڭا بىزدە "جاندىن كەچمىگىچە جانانغا يەتكىلى بولمايدۇ" دەيدىغان ئاتا سۆزى بار.

*******************************************

سالام مەمەت ئمىن ئەپەندى،

ناھايىتى مۇھىم بىر تەما ھەققىدە ئىزدىنىپسىز. پىسخىك مەسىلىلەر بىئولوگىيەلىك، ئىجتىمايى شارائىت خاراكتەرلىق ۋە پىسخولوگىيىلىك ئامىللارغا باغلىق بولىدۇ. ئۇيغۇرلار پىسخىك روھىي كەسەللىكلەرگە ئۇنچە قاتتىق گىرىپتار بولۇپ كەتمىگەن مىللەتكە كىرىدۇ. بۇنىڭ سىز تىلغا ئەلىپ ئوتكەن ئۇيغۇرلارنىڭ ناخشا-ئۇسۇلغا ۋە كۇلكە-چاقچاققا ماھىر بولۇشى ۋە شۇ ئارقىلىق ئوزىنىڭ كوڭلىنى ئاۋۇندۇرالىشىدىن باشقا يەنە مۇنداق سەۋەبلىرىمۇ بار.

بىرى، ئۇيغۇرلارىڭ كۇندىلىك ھاياتى بىر قەدەر ئاددىي ۋە قەلىپلىق بولۇپ كەلدى. بۇنداق ھاياتنىڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكى ئۇنىڭدا ئىنساننىڭ ماددىي ئىستىكى ئاددىي ھالدا بىر تەرەپ قىلىنىدۇ. مەنىۋى ئەھتىياج نۇقتىسىدىن، ئىسلام دىنىغا ئىشىنىش ئۇلارنىڭ قەلبىنى ھەر ۋاقىت مەڭۇلۇك بىر كويۇنگۇچى ۋە قوغدىغۇچى سۇپىتىدىكى ئاللاھ بىلەن باغلاپ تۇرىدۇ. نۇرغۇن پىسخىك كەسەللىكلەر، بولۇپمۇ چۇشكۇنلۇك ئادەمنىڭ ئۇمىدىنى يوقىتىشى ۋە ئوزىنى ياردەمچىسىز ھەس قىلىشىنىڭ ئۇزۇنغا سوزۇلىشىدىن كەلىپ چىقىدۇ. ئىسلام دىنىدا ئاللاھ ئۇمىدنىڭ ۋە يار-يۆلەكنىڭ ئاداققى مەنبەسى دەپ قارالغانلىقتىن، ئادەم ئۆزىنى ئالدىراپ چۈشكۈنلۈككە ئاتىۋەتەلمەيدۇ. بۇ نۇقتا يەنە مۇسۇلمانلار ئارىسىدا نەمىشقا ئەغىر پىسخىك كەسەللىكلەرگە گىرىپتار بولۇش نىسبىتىنىڭ باشقىلارغا سەلىشتۇرغاندا بىر قەدەر ئاز بولىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بەرەلەيدۇ (بۇ يەردە يەنە شۇنى ئەيتىپ ئۆتمەكچىمەنكى، ۋەتىنىمزدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ دىنىي ئەتىقادىنىڭ تەدرىجىي ۋەيران قىلىنىشى ئۇلارنىڭ پىسخىك دۇنياسىنىڭمۇ ماس قەدەمدە تەدرىجىي ۋەيران قىلىنىشى بولىدۇ — چۇنكى ئاللاھقا بولغان ئۈمىدى ۋە ياردەم تىلەش ئۈستىگە قۇرۇلغان ئەتىقادى ۋەيران بولغان ئۇيغۇرلار قورقۇنچلۇق تەرىزدە ئۆزىگە يەككە-يەگانە تاشلىۋەتىلىدۇ—كەلگۈسىگە بولگان ئۈمىدىدىن ئايرىلىدۇ ۋە ئۆزىنى چەكسىز يار-يۆلەكسىز ھەس قىلىدۇ. ئاللاھ بۇ كۈنلەرنى كۆرسەتمىگەي)!)

ئىككىنچىسى، مەنىڭ نەزەرىمدە روھىي كەسەللىكلەر ئادەتتە شەخıسلەرنىڭ جەمئىيەتنىڭ مەۋجۇت قائىدە-تۈزۈملىرىگە ماسلىشالماسلىق، ئۇلار بىلەن توقۇنۇپ قەلىشى، ئۇلارنى تولۇق قوبۇل قىلىشتا مەغلۇب بولۇشى، ئۇلارغا ئوكتە چىقىشىدىن كەلىپ چىقىدۇ. ئۇيغۇرلار تارىختىن بەرى ئۆزىنىڭ جەمئىيىتىنىڭ قائىدە-تۇزۇملىرى بىلەن قاتتىق قارشىلاشقان مىللەت ئەمەس. ئۇيغۇر بولۇش سۈپىتىمىز بىلەن، بىز كۆپ ھاللاردا ئۇلارغا شەرتسىز بوي سۇنىمىز. بوي سۇنمىساق، ئۇنىڭ بەدىلى ئەغىر بولىدۇ — بىز ياكى جەمئىيىتىمىز تەرىپىدىن سىقىپ چىقىرىلىمىز، چەتلەشتۈرۈلىمىز، مەسخىرە قىلىنىمىز ياكى سۈكۈتلەندۇرۈلىمىز. چۈنكى بىزنىڭ جەمئىيىتىمىز ئۆزىنىڭ مەۋجۇت تەرتىپىگە قارشى چىققاننى شەپقەتسىزلەرچە جازالايدۇ. بۇ ئارقىلىق ئۆزىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىشتەك ئىچكى زۆرۈرىيەتكە تايىنىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە، بۇنىنغگا باشقىلارمۇ چىداپ تۇرالمايدۇ. ئۇلار شۇ ئارقىلىق ئۆزىدە ئۆزىنىڭ قىممەتلىرىگە قارىتا پەيدا بولىدىغان ئەنىقسىزلىق ۋە گاڭگىراشنىڭ ئالدىنى ئالماقچى ياكى ئۇنى باسماقچى بولىدۇ. دەمەك، جەمئىيەت بىلەن شەخس ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشتا كۆپ ھاللاردا جەمئىيەت ئۇتىدۇ— شەخس يەڭىلىدۇ. نەتىجىدە، بۇ شەخس ياكى ئىچىگە تىنىپ بويسۇنىدۇ ياكى ئۇنى قوبۇل قىلالماي ئىچىدىن تۈگىشىدۇ، ھەتتا تۈرلۈك پىسخىك كەسەللىكلەرگە دۇچار بولىئۇ. ئۆز جەمىيتىنىڭ قاتىق ئىسكەنجىسىدە تۇرۇش ئۇيغۇرلارنىڭ ئوي-پىكىر، ھەرىكەت ۋە سۆزدە بىردەك بولۇشنى قاتتىق تەكىتلەيدۇ. ئىجتىمائىي تەنقىدچىلىك ئۇنچە كۈچلۈك قارشى ئەلىنىپ كەتمەيدۇ— بولۇپمۇ ھازىرقىدەك ئۆزىنىڭ ئەنەئەنىۋى قىمەت قاراشلىرى يوقۇلۇشتىن ئىبارەت مەۋجۇتلۇج خىرىسىغا ئۇچراۋاتقان ئۇيغۇرلار ئوزىنىڭ بۇ قىممەتلىرىگە تەخىمۇ يەپىشىدۇ، ئۇنى پۇتۇن كۈچى بىلەن قوغداشقا تىرىشىدۇ.

ئۈچىنچىسى، ئۇيغۇر مەدىنىيىتىدە پىسخىك كەسەللىككە قارىتا سەلبىي قاراش ھەلىھەم ئۈستۈن ئورۇندا تۇرىدۇ (غەربتىمۇ ھەم شۇنداق. ئەمما بۇ بىزنىڭكىدەك ئەغىر ئەمەس). مەسىلەن، بىرەر ئۇيغۇر چۈشكۈنلۈككە (دەپرەسسىئون) گە گىرىپتار بولسا، ئۇ پىسخىسكىسى ئاجىز ۋە ھەتتا ساراڭ قەتىش سۈپىتىدە قارىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن، ئادەملىرىمىز پىسخىك كەسەللىككە گىرىپتار بولغانلارنى كەمسىتىپلا قالماستىن، ئۆزىدىكى تۇرلۇك پىسخىك مەسىلىلەرنى باشقىلاردىنلا ئەمەس، ھەتتا ئۆزىدىنمۇ جان-جەھلى بىلەن يوشۇرىدۇ—"نورمال" قىياپەتكە كىرىۋەلىشقا تىرىشىدۇ. نەجىتىدە، "كەسەلنى يوشۇرساڭ ئۆلۇمىڭ ئاشكارە" دەگەندەك تەخىمۇ ئەغىر ئاقىۋەت كەلىپ چىقىدۇ.

**************************************

ھۆرمەتلىك مەمتىمىن ئەلا ئەپەندىم

چۈشەنچىلىرىڭىزگە كۆپتىن كۆپ رەخمەت. بۇ ماڭا نىسبەتەنمۇ بىر ئىزدىنىش جەريانى. بىز ئىنسان بولۇشىمىز سۈپىتىمىز بىلەن بىر تەرەپتىن باشقىلار بىلەن نۇرغۇن ئورتاقلىقىمىز بولسىمۇ، بىراق بىزدە سىز دەپ ئۆتكەن ئالاھىدىلىكلەر بولغاچقا، بىزدىكى مەسىلىلەرنىڭ پەيدا بولۇش جەريانى ۋە ئۇنى ھەل قىلىش ئۇسۇلى جەھەتتىمۇ بىزگە پۈتۈنلەي ماس قىلىدىغان بىر ئۆرنەك يوق. شۇڭا ھەممىمىزنىڭ ئورتاق ئىزدىنىشىگە ۋە تىرىشچانلىقىغا توغۇرا كىلىدۇ.

ئۇندىن باشقا سىز بىزدە پىسخىپ مەسىلىسى نىمە ئۈچۈن ئاز دىگەن مەسىلىدە نۇقتىلىق توكتىلىپسىز. بۇنىڭ يەنە بىر سەۋىبى، بىرى نىمىنىڭ پىسخىك مەسىلە ئىكەنلىكىگە بولغان ئۆلچەمنىڭ ئوخشىماسلىقى سەۋەپ بولغان بولىشى مۈمكىن. يەنى غەرىپتە پىسخىلىق مەسىلە دەپ قارالغان نۇرغۇن ئىشلار بىزدە پىسخىلىق مەسىلە ھىساپلانمايدۇ. بۇنىڭغا كونكىرىت مىسال بەك كۆپ. يەنە بىرى بىزدىكى پىسخىلىك مەسىلىسى بارلارغا نىسبەتەن ئۆلچەملىك بىر سىتاستىكا يوق. يالغۇز بىزدە ئەمەس كۆپلىگەن ئىسلام دۆۋلەتلىرىدە بىر تۇتاش ئۆلچەم بىلەن ئىلىپ بىرىلغان سانلىق مەلۇمات يوق. شۇ سەۋەپتىن بىز پەقەتلا ئۆزىمىزنىڭ قىياسىغا تايىنىپ ھۆكۈم چىقىرىشقا مەجبۇرى بولىمىز.