لاگىر تاقالسا مەسىلىمىز ھەل بولامدۇ؟

لاگىر تاقالسا مەسىلىمىز ھەل بولامدۇ؟
(ئاۋازلىق نۇسقىسى)

?Lagir taqalsa mesilimiz hel bolamdu
http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/09/lagir-taqalsa-mesilimiz-hel-bolamdu_27.html

مەمەت ئمىن 

"قايتا تەربىلەش مەركىزى" دەپ ئاتالغان ئىككىنجى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى جازا لاگىرلىرىغا ئوخشايدىغان يىغىۋىلىش مەركەزلىرىگە تۇتۇپ كېتىلگەن كىشىلەرنىڭ تىز كۆپىيىشىگە ئەگىشىپ، ئۇنىڭ ئېغىر تەسىرىگە ئۇچۇرغان ۋەتەن سىرتىدىكى كەڭ خەلق ئاممىسى ئۆزلۈگىدىن ئويغۇنۇپ، بۇ يىغىۋىلىش مەركەزلەرى ياكى جازا لاگىرلىرىنى تاقاش ئۈچۈن ھەر خىل پالىيەتلەرنى ئىلىپ بىرىۋاتىدۇ ۋە ئۇ كۈننىڭ بالدۇرراق كېلىشىگە قاتتىق تەقەززا بولىۋاتىدۇ.

تەشكىلاتلىرىمىز ۋە كەڭ خەلق ئاممىسىنىڭ تىرىشچانلىقى، بولۇپمۇ ئۆزلىرى جازا لاگىر ھاياتىنى بىشىدىن ئۆتكۈزۈپ باققان ۋە ياكى ئائىلىسىدىكى يىقىن ئۇرۇق تاققانلىرى جازا لاگىرلىرىدا جازالىنىۋاتقان بەزى قىرىنداشلارنىڭ دادىللىق بىلەن ئوتۇرغا چىقىپ، گۇۋالىق بىرىپ، خەلقارا مەتبۇئاتلارنى ۋە مۇناسىۋەتلىك ئورگانلارنى بىرىنجى قول ئىسپاتلار بىلەن تەمىنلىشى بىلەن، يالغۇز دۇنيادىكى نۇرغۇنلىغان مەتبۇئاتلار ۋە ئىنسان ھەق ھوقۇق تەشكىلاتلىرى ئۇيغۇر مەسىلىسىگە ئالاھىدە ئورۇن بىرىپ قالماستىن، بەلكى بىرلەشكەن دۆۋلەرلەر تەشكىلاتى، ئامىركا ھۆكۈمىتى، ياۋروپا بىرلىكى، ياۋروپادىكى بىر قىسىم دۆۋلەتلەر ۋە ئاۋۇستىرالىيە پارلىمەنتى ئۇيغۇر مەسىلىسى توغۇرسىدا ئوخشىمىغان ئىنكاسلارنى قايتۇردى. خەلقارانىڭ بۇ ئىنكاسلىرىنى كۆرگەن بەزى قىرىنداشلار جازا لاگىرلىرىنىڭ پات يىقىندا تاقىلىدىغانلىقىنى ۋە لاگىردىكىلەرنىڭ پات يىقىندا ئازاتلىققا چىقىدىغانلىقىنى ئوتۇرغا قويۇشىۋاتىدۇ.

خەلقارانىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىگە شۇنچىلىك كۆڭۈل بۆلۈشى ھەقىقەتەنمۇ تارىختا بولۇپ باقمىغان ۋە ئادەمگە ئۈمۈت بىغىشلايدىغان زور بىر ئىلگىرلەش. ئۇ خەلقىمىزنىڭ داۋانى خەلقارالاشتۇرۇشتا قولغا كەلتۈرگەن چوڭ بىر نەتىجىسى.  بۇلارنىڭ ھەممىسى بىزنىڭ خۇشاللىنىشىمىزغا ئەرزىدىغان بىر ئىش، بىراق بۇلار ۋەتەندىكى جازا لاگىرلىرىنى تاقاشقا يىتەمدۇ؟ خەلقىمىزنى بىشىغا كىلىۋاتقان كۈلپەتلەردىن قۇتۇلدۇرالامدۇ؟ ئەگەر جازا لاگىرلىرى تاقالسا، بىز راستىنلا تەشنالىقىمىزغا قانىمىزمۇ؟ ۋەتەندىكى ئۇرۇق تۇققانلار ۋە كەڭ خەلق ئاممىسى راھەت تاپارمۇ؟ بەزىلەر ئەيىتقاندەك لاگىرلار تاقالسا راستىنلا لاگىردىكىلەر ئازاتلىققا ئىرىشەرمۇ؟ بۇلارنىڭ ھەممىسى بىزنىڭ ئويلىنىپ بىقىشىمىزغا ئەرزىدىغان موھىم مەسىلەلەردۇر.

ئەگەر بىز ۋەتەندىكى ۋەزىيەتنىڭ ئۆزگۈرۈش ئەھۋالىغا نەزەر سالىدىغان باقساق، بىزنى قاتتىق قايغۇ ھەسىرەت ۋە تەشۋىشكە سالغان بۇ كەڭ كۆلەملىك يىغىۋىلىش ئوتۇرغا چىقىشتىن ئىلگىرى، خەلقىمىزنىڭ ئوخشاشلا راھەت ئەمەسلىكىنى، قارشىلىق ھەركەتلىرىنىڭ ئۈزلۈكسىز يۈز بىرىپ كىلىۋاتقانلىقىنى، ۋەزىيەتنىڭ كۈندىن كۈنگە كەسكىنلىشىپ كەلگەنلىكىنى كۆرىۋىلىش ئۇنچە قىيىن ئەمەس.

بىز ۋەتەننىڭ يىقىنقى 70 يىللىق تارىخىنى قويۇپ تۇرۇپ، سۆۋىت ئىتىپاقى پارچىلانغاندىن كەيىنكى ۋەتەندىكى ۋەزىيەتنىڭ ئۆزگۈرۈشىگە قاراپ باقساق، ۋەتەننىڭ ۋەزىيىتى بۇ 27 يىل ئىچىدە يىلدىن يىلغا ناچار بولۇپ كەلىۋاتقانلىقىنى كۆرەلەيمىز. بارەن ۋەقەسى، غۇلجا ۋەقەسى ۋە باشقا نۇرغۇنلىغان چوڭ كىچىك ۋەقەلەر يۈز بەردى. خىتتاي ھۆكۈمىتى نارازىلىق بىلدۈرگەن ۋە قارشىلىق كۆرسەتكەنلەرنى قاتتىق باستۇردى ۋە ۋەزىيەتنى كەسكىنلەشتۈردى. خەلقىمىز بولسا ۋەزىيەتنىڭ كەسكىنلىشىنى خىتتاي ھاكىمىيىتىدىن ئەمەس، قارشلىق بىلدۈرگەنلەردىن كۆرۈپ، ئۇلارنى "سىڭگەن ناننى يەپ جىم ئولتۇرغان بولسا، بۇنداق كۈنگە قالمايىتتۇق" دەپ ئەيىپلەشتى. بولۇپمۇ 2008 – يىلدىكى بېيجىڭ ئولىمپىكنىڭ ئالدى كەينى ۋە 2009 – يىلدىكى ئۈرۈمقى قىرغىنچىلىقىدىن كېيىنكى ۋەزىيەتكە قارايدىغان بولساق، جازا لاگىرلىرى يوق ۋاقىتلاردىمۇ خەلقىمىزنىڭ ئەھۋالىنىڭ ناچارلىقى ھەممىمىزگە مەلۇم.

2006 – يىلدىن ئىتىۋارەن يالغۇز ۋەتەن ئىچىدىلا ئەمەس، بەلكى خىتتاينىڭ ئىچكىر ئۆلكىلىرىدە ۋە ئەتىراپتىكى خىتتاينىڭ ئىتىپاقداش دۆۋلەتلىرىدە ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلار ھەر خىل چەكلىمەلەرگە ئۇچۇراپ، خەلقىمىزنىڭ ئەھۋالى بۇرۇنقىدىن كۆپ يامانلاشقان. ئۇ چاغلاردا بىز ئولىمپىك تۈگىسە ۋەزىيەت ياخشى بولىدۇ دەپ ئۆز ئۆزىمىزگە تەسەللى بەرگەن ئىدۇق. ئولىمپىك تۈگەپ ۋەزىيەت ياخشى بولماي تىخىمۇ جىددىلەشكەندە، خىتتاينىڭ 1 - ئۆكتەبىر دۆۋلەت بايرىمى ئۆتۈپ كەتسە، ئۇندىن كىيىن چاغان ئۆتۈپ كەتسە ۋەزىيەت ياخشى بولىدۇ دەپ ئۆز ئۆزىمىزگە تەسەللى بەردۇق. ئۇندىن كىيىن شاۋگۇئان ۋەقەسى ۋە ئۈرۈمچى قىرغىنچىلىقى يۈز بەردى. ئۇندىن كىيىن خىلى ئۇزۇن بىر مەزگىل ۋەتەننىڭ ۋەزىيىتى تىخىمۇ كەسكىنلەشتى. پۈتۈن تىلفۇن ئالاقە كىسىلدى

5 – ئىيۇل ئۈرۈمقى قىرغىنچىلىقىدىن كىيىن ۋەتەندىكى پۈتۈن تىلفۇن ئالاقە كىسىلىپ، ۋەتەندىكى ئۇرۇق تۇققانلار بىلەن بولغان ئالاقە ئۈزۈلگەندە، تىلفۇن ئالاقىنىڭ تىزراق ئەسلىگە كىلىشىنى، ۋەتەندىكى ئۇرۇق تۇققانلار بىلەن تىزراق ئالاقە قىلىشىنى ئۈمۈت قىلغان ئىدۇق. ئەمدىلىكتە بولسا تىلفۇن ئالاقە كىسىلگىنى يوق، ھەتتە ئۈندىدارمۇ ئوچۇق، بىراق ۋەتەندىكى ئۇرۇق تۇققانلار بىلەن بولغان ئالاقە ئوخشاشلا چەكلىمىگە ئۇچۇراۋاتىدۇ. يالغۇز لاگىرگە سولانغان ئۇرۇق تۇققانلار بىلەن بولغان ئالاقە ئۈزۈلۈپ قالماستىن، بەلكى لاگىر سىرتىدا "ئەركىن" ياشاۋاتقان ئۇرۇق تۇققان ۋە دوست بۇرادەرلەر بىلەن بولغان ئالاقىمۇ مۈمكىن بولمايۋاتىدۇ. ئەھۋال شۇنداقكەن لاگىرلار تاقالسا، خەلقىمىز راھەت تاپارمۇ؟ لاگىرلار تاقالسا لاگىردىكىلەر ئازاتلىققا چىقارمۇ؟

ھازىر خەلقىمىز يۈزلىنىۋاتقان ئەڭ چوڭ تەھدىت ۋە ئىشكەنجە يالغۇز جازا لاگىرلىرى ئىچىدىلا چەكلىنىپ قالماستىن، جازا لاگىرلىرى سىرتىدىكىلەرمۇ ھەر كۈنى دىگۈدەك ھەر خىل ۋەھىمە ئىچىدە ياشىماقتا. مىللى مۇئارىپنى چەككلەش، قوش تىللىق مۇئارىپ نامى بىلەن تىلىمىزنى چەچلەش، دىنىمىز، تارىخىمىز ۋە مەدىنىيىتىمىزگە مۇناسىۋەتلىك كىتاپلارنى كۆيدۈرۈپ تاشلاش، مەجبۇرە توي قىلىش، ھالال بولمىغان يىمەك ئىچمەكلەرنى ئىستىمال قىلىشقا مەجبۇرى بولۇش، دىننى ئىتىقاد ئىغىر دەرىجىدە چەكلىنىش، مىچىتقا كىرىپ ناماز ئوقۇش ئۈچۈن ھۆكۈمەتتىن ئالدىن رۇخسەت ئىلىپ كىنىشكە بىجىرىش، كىنىشكىسى يوقلارنىڭ مىچىتقا كىرىشى چەكلىنىش ياكى جازالىنىش، مىھماندارچىلىق ۋە تۇققان يوقلاشلارغا چەكلىمە قويۇش، پەتىگە بىرىش ئۈچۈن رۇخسەت ئىلىش ۋە پەتە قىلىدىغان ۋاقىتنى بەلگۈلەنگەن مۇددەت ئىچىدە كونتۇرۇل قىلىش، مىللى كىملىكنى پۈتۈنلەي يوقۇتۇپ تاشلاشقا ئۇرۇنۇش قاتتارلىقلارنىڭ ھەممىسى لاگىر سىرىتىدا يۈز بىرىۋاتقان ئىشلار بولۇپ، بۇ سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن لاگىر سىرتىدىكى خەلق دۇچ كىلىۋاتقان روھىي ۋە جىسمانى بىسىم، لاگىر ئىچىدە جازالىنىۋاتقانلاردىن كۆپ پەرىقلەنمىسە كىرەك.

مەن ئۈمۈتسىز بىر ئادەم ئەمەس، ھەم مىنىڭ ھىچكىمنى ئۈمۈتسىزلەندۈرۈش، ھىچكىمگە سوغاق سۇ سېپىش مەخسىتىم يوق. مەن پەقەتلا مەسىلىنى مەنتىقىلىق ئويلاپ، رىياللىقنى ئەتىراپلىق مۇلاھىزە قىلىش ئارقىلىق، ئۆز ئۆزىمىزنى ئالداشتىن ساقلىنىشىمىزنىڭ زۆرۈرلىكىنى ئوتۇرغا قويۇپ ئۆتمەكچىمەن. خىتتاي ھۆكۈمىتى جازا لاگىرلىرىنى ئاچقاندا چوقۇم بىر مەخسەتكە يىتىشنى پىلانلىغان بولىشى مۈمكىن. جازا لاگىرلىرى ئۇ مەخسەتكە يىتىش ئۈچۈن قوللىنىۋاتقان چارىلەرنىڭ بىرى، ھەممىسى ئەمەس. ئۇلار ئۆزلىرى تامامەن مەغلۇپ بولۇشتىن بۇرۇن، بۇ پىلانىدىن ئالدىراپ ۋاز كەچمەيدۇ.

ھازىر كۆپۈنچىمىز لاگىرلارنىڭ خەلقىمىزگە زور تەھدىت بولاۋاتقانلىقىنى كۆزدە تۇتۇپ، داۋانى 100 مىتىرلىك تىز يۈگۈرەشكە ئايلاندۇرۇپ، خۇددى لاگىرلار تاقالسا خەلقىمىز ئەركىن نەپەس ئالالايدىغاندەك، پۈتۈن كۈچ ۋە زىھنىمىزنى لاگىرلارنى تاقاشقا قارىتىۋاتىمىز. مىنىڭ قارىشىمچە لاگىرلار ھەرگۈز بۇنداق ئاسان تاقالمايدۇ، ياكى تاقالغان تەقدىردىمۇ، ماھىيەت جەھەتتە چوڭ ئۆزگۈرۈش بولمايدۇ. خەلقىمىز ئوخشىمىغان ئۇسۇلدا داۋاملىق جازالىنىشى مۈمكىن. ئەگەر بىز مەسىلىنىڭ ماھىتىنى تەكىتلىمەي، نوقۇل ھالدا نىشانىمىزنى لاگىرلارنى تاقاش قىلىۋالساق ۋە ياكى كۈچىمىزنى لاگىرلارنى تاقاشقا مەركەزلەشتۈرىۋالساق، مەيلى لاگىرلار تاقالسۇن ياكى تاقالمىسۇن، ۋەتەن ئىچىدىكى خەلقىمىزنىڭ ئەھۋالىدا چوڭ ئۆزگۈرۈش بولمايدۇ؛ نەتىجىدە ۋەتەن سىرتىدىكى خەلقىمىز ئارىسىدا ئۈمۈتسىزلىنىش كىلىپ چىقىشى مۈمكىن. شۇڭا خەلقىمىز ئارىسىدا داۋانى توغۇرا تەشۋىق قىلىشىمىز، خەلقنى قۇرۇق ئۈمۈتلۈندۈرمەسلىكىمىز ھەم شۇنداقلا ئۈمۈتسىزلىكنىڭ ئالدىنى ئىلىشىمىز كىرەك. دۈشمەن ھامان بىر كۈنى مەغلۇپ بولىدۇ، بۇ كۈنلەر بۇنداق داۋام قىلىۋەرمەيدۇ. خۇددى مارتىن لۇزىر كىڭ دىگەندەك، "ئىزىلگەن خەلق مەڭگۈ ئىزىلىۋەرمەيدۇ، ئەركىنلىككە بولغان ئىنتىلىش ھامان پەيدا بولىدۇ".

ئىزىلگەن خەلق مەڭگۈ ئىزىلىۋەرمەيدۇ. ئەركىنلىككە بولغان ئىنتىلىش ھامان پەيدا بولىدۇ.

بەزى مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ تۈپ مەخسىتى ھەرقايسى ساھالەردە كۆزگە كۆرۈنگەن ۋە جامەت ئىچىدە تەسىرى بار ئۇيغۇرلارنى يوق قىلىپ، ئۇيغۇرلارنى ئۆتكەن ئەسىرنىڭ بىشىدىكى دىخخانچىلىق دەۋرىگە قايتۇرۇش؛ ئۇيغۇرلار ئىچىدىكى كەسپى خادىملار سانىنى تەدىرىجى ئازلىتىش ۋە بۇنىڭدىن كىيىن ئۇيغۇرلارنى كەسپى خىزمەتلەرگە ئورۇنلاشتۇرماسلىق، ئۇنىڭ ئورنىغا مەمۇرى خادىملارنى نىسپى ھالدا كۆپەيتىش، ياخشى ئوقۇغان ۋە ھۆكۈمەتكە سادىق بولغان ئۇيغۇرلارنى كۆپلەپ تۆۋەن قاتلامدىكى مەمۇرى خىزمەتلەرگە ئورۇنلاشتۇرۇپ، ئۆزىنىڭ يىغىدا ئۆزىنىڭ گۆشىنى قورۇش؛ ئۇيغۇرلارنى ھەر جەھەتتىن ئاجىزلاشتۇرۇپ، مىللى كىملىكىنى يوق قىلىش ئىكەن. ئەمىلىيەتتە بۇلارنىڭ ھەممىسى قەدەممۇ قەدەم ئەمىللىشىۋاتىدۇ ۋە ياكى ئەمىللىشىشكە قاراپ كىتىۋاتىدۇ.

ھازىر بىز قارايدىغان بولساق، خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ نەزىرىدە ئۆزىگە ئەڭ چوڭ تەھدىت بولۇۋاتقىنى، ھەرگۈزمۇ بىزدىكى "زوراۋانلىق، بۆلگۈنچىلىك ۋە ياكى دىنى ئەسەبىلىك" بولماستىن، بەلكى بىزدىكى مىللى كىملىك ۋە ئۆزىمىزنى كۆڭلىمىزدىن خىتتاي پۇخراسى دەپ قارىماسلىق. شۇ سەۋەپتىن ئۇلارنىڭ مەخسىتىمۇ بىزدىكى "زوراۋانلىق، بۆلگۈنچىلىك ۋە دىننى ئەسەبىلىك" نىلا يوقۇتۇش بولماستىن، بەلكى بىزدىكى مىللى كىملىك ۋە مىللى ئاڭنى تامامەن يوقۇتۇش بولاۋاتىدۇ. موھاممەد سالىھ ھاجىدىن باشلاپ ياش ناخشىچى ئابلاجان ئاۋۇتقىچە، خالمۇرات غوپۇر، راھىلە داۋۇتتىن تارتىپ ياش پۇتبولچى ئەرفان ھەزىمغىچە بولغان ئۇيغۇرلار ئىچىدە تەسىرى بار دەپ قارالغان ھەرقانداق ئادەمنى يوق قىلىشى، ھەتتا ھۆكۈمەتكە ئەڭ سادىق دەپ قارالغان نۇر بەكرىنىڭ تۇتقۇن قىلىنىشى بۇنىڭ تىپىك مىساللىدۇر. ھازىر ھۆكۈمەتكە ساداقەتلىكىنى بىلدۈرۈپ كىلىۋاتقان قەيسەر ئابدۇكەرىمگە ئوخشاش كىشىلەرمۇ، ئەگەر ئۇلاردا ئازراقلا ئۇيغۇرلۇق ئىڭى بولىدىكەن، ئۇلارنىڭمۇ كۆرىدىغان كۈنى تىخى ئالدىدا.

ھەممىمىز بىلگەندەك ئىلھام توختى، خىتتاينىڭ زىمىن پۈتۈنلىكىگە ئىزچىل ھۆرمەت قىلغان ئاساستا، خىتتاينىڭ قانۇنى بويىچە ئۇيغۇرلارغا ھەق ھوقۇق تەلەپ قىلغان ئىدى. خىتتاي ھۆكۈمىتى ئىلھام توختىنى، بەيجىڭدىن ئۈرۈمچىگە ئىلىپ بىرىپ، پۈتۈن ئۇيغۇرلارنىڭ كۆز ئالدىدا، خەلقارادىكى نۇرغۇن تەشكىلات ۋە شەخىسلەرنىڭ نارازىلىقىغا پىسەن قىلىپ قويماي، ئۇنىنغا مۇددەتسىز جازا بەردى. مۇشىنىڭ ئۆزىمۇ بىزدە باشقا تاللاش يولىنىڭ قالمىغانلىقىغا يىتەرلىك دەلىل بولالايىتتى. ئەمدىلىكتە جازا لاگىرلىرى ئوتۇرغا چىقىپ، تىخىمۇ كۆپلىگەن بىگۇناھ ئىنسانلار سەۋەپسىز تۇتقۇن قىلىنماقاتا ۋە ھىچقانداق قانۇنى رەسمىيەتسىز جازالانماقتا.

جازا لاگىرى خەلقىمىزنىڭ مىللى كىملىكىنى يوقۇتۇش جەريانىدا قوللۇنىۋاتقان ھەر خىل جازالاش ئۇسۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ ھەرگۇزمۇ خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى مەخسىتى ئەمەس. بىر مىللەتنىڭ مىللى كىملىكىنى، ئۇ مىللەتنىڭ بىر قىسمىنى فىزىكىلىق قىرغىن قىلىش بىلەن يوق قىلغىلى بولمايدۇ، بىراق ئۇ مىللەتنىڭ روھىنى يوق قىلىش بىلەن ئۇ مىللەتنى يوق قىلىۋەتكىلى بولىدۇ. شۇڭا مەيلى جازا لاگىرلىرى تاقالسۇن ياكى تاقالمىسۇن، خىتتاي ھۆكۈمىتى ھەر خىل ئۇسۇللارنى قوللۇنۇش ئارقىلىق خەلقىمىزنى روھىي ۋە جىسمانى جەھەتتىن جازالاپ، ئۇلارنىڭ ئىرادىسىنى ۋەيران قىلىشى، روھىي ھالىتى ۋە پىسخىكىسىنى بۇزىشى،  ۋە شۇ ئارقىلىق مىللى كىملىك، مىللى روھنى يوق قىلىش مەخسىتىگە يىتىشى مۈمكىن.

ھازىرغا قەدەر خىتتاي ھۆكۈمىتى جازا لاگىرلىرىنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى ئىنكار قىلىپ كەلدى. ئەلجەزىريەنىڭ تىلىۋىزۇر قانىلىدا سۆز قىلغان ۋىكتور گائو، خىتتاي زىيالىرىنىڭ ۋەكىلى بولۇش سۈپىتى بىلەن يالغۇز جازا لاگىرلىرىنى ئىنكار قىلىپلا قالماستىن، ھەتتە ۋەتەندىكى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنى 6، 7 مىللىيۇن دەپ ئىلان قىلدى. بۇ ھەرگۈزمۇ ئۇنىڭ ھىتتاي ھۆكۈمىتى 2015 - يىلى ئىلان قىلغان ئۇيغۇرلار نوپۇسىنىڭ 11.30 مىللىيۇن ئىكەنلىكىنى ئۇنتۇپ قىلىش سەۋەبىدىن ئوتۇرغا قويغان سان ئەمەس. بۇ بەلكىم خىتتاينىڭ 2020 - يىللىق نوپۇس تەكشۈرۈشىدە ئىلان قىلماقچى بولغان ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىغا نىسبەتەن ئالدىن ئوتۇرغا تاشلىغان بىر سىگىنال بولۇشى مۈمكىن. شۇ سەۋەپتىن مەن جازا لاگىرى تاقالغان تەقدىردىمۇ، خىتتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇرلارنىڭ مىللى كىملىكىنى تۈپتىن يوق قىلىپ، كەلگۇسىدە خەلقىمىزنىڭ ئاۋازىنى چىقماس قىلىپ قويۇش ئۈچۈن جازا لاگىرلىرىنىڭ ئورنىنى ئالىدىغان باشقا خىلدىكى ھەتتا ئۇنىڭدىن تىخىمۇ ئىغىر بولغان جازالاش ئۇسۇللىرىنى قوللىنىشى مۈمكىن دەپ قارايمەن.

يىقىندىن بىرى جازا لاگىردىكىلەرنى خىتتاينىڭ ئىچكىرى ئۆلكىلىرىگە يۆتكەۋاتقانلىق توغۇرسىدا بەزى خەۋەرلەر تارقىلىشقا باشلىغان بولسىمۇ، بىراق بىزنىڭ ۋەتەندىن خىتتاينىڭ ئىچكىرى ئۆلكىلىرىگە قاتنايدىغان پويىز بىلەتلىرىنىڭ 10 - ئاينىڭ 22 - كۈنىدىن باشلاپ پۈتۈنلەي توختىتىلىدىغانلىق خەۋەرى ئىلان قىلىنغاندىن كىيىن، خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارنى تۈركۈملەپ خىتتاينىڭ ئىچكىرى ئۆلكىلىرىگە يۆتكەش پىلانى تىخىمۇ ئىنىق ئوتۇرغا چىقىۋاتىدۇ. بۇ بەلكىم مەن يۇقاردا ئوتۇرغا قويغان جازا لاگىرلىرى تاقالغاندىن كىيىنكى تىخىمۇ ئىغىر جازالاش ئۇسۇللىرىنىڭ بىرى بولسا كىرەك. ھەممىمىز بىلگەندەك خىتتايدا 5 ئاپتىنۇم رايۇندىن باشقا 22 ئۆلكە بولۇپ، بۇ ئۆلكىلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمىدا 50 مىللىيۇندىن ئارتۇق بەزىلىرىدە ھەتتە 100 مىلىيۇندىن ئارتۇق نوپۇس بار. ھەر بىر ئۆلكىگە يىرىم مىلىيۇن ئۇيغۇرلارنى چىچىۋەتسە، 10 مىلىيۇندىن ئارتۇق ئۇيغۇر خۇددى قۇمغا سۇ سىڭگەندەك سىڭىپلا كىتىدۇ. شۇنىڭ بىلەن خىتتاي ھۆكۈمىتى ۋەتەندىكى لاگىرلارنى راھەت راھەت تاقاپ، بىزنىڭ ۋەتەندە لاگىر يوق قىلىپ كۆرسىتەلەيدۇ. 2020 – يىللىق نوپۇس تەكشۈرۈشتە خىتتايدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئومۇمى نوپۇسىدە چوڭ ئۆزگۈرۈش بولمايدۇ، بىراق ۋەتەندىكى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى، خۇددى ۋىكتور گائو ئالدىن سىگنال بەرگەندەك 6، 7 مىلىيۇنغا چۈشۈپ قىلىشى مۈمكىن.

جازا لاگىرلىرى، گۇئانتانامودا تۇتۇلغان قىرىنداشلار مەسىلىسىگە ۋە 5- ئىيۇل قىرغىنچىلىقىغا ئوخشاش، ئۇيغۇر مەسىلىسىنى خەلقارالاشتۇرۇشتا چوڭ رول ئوينىدى ۋە ئويناۋاتىدۇ. جازا لاگىرلىرى يالغۇز داۋانى خەلقارالاشتۇرۇپ قالماي، بۇرۇن داۋادىن ئۆزىنى قاچۇرغان نۇرغۇن كىشىلەرنى داۋا سىپىگە سۆرەپ كىردى. ئەگەر بىز جازا لاگىرلىرىنى مەركەز قىلىپ تۇرۇپ، ئۇيغۇر داۋاسىنى ئومۇمى يۈزلۈك ئاڭلاتماي، زىھنىمىزنى ۋە بارلىق كۈچىمىزنى پەقەت جازا لاگىرلىرىنى تاقاشقا مەركەزلەشتۈرىۋالساق، جازا لاگىرلىرىنىڭ تاقىلىشى بىلەن خەلقىمىز يۈزلەنگەن تەھدىتلەر ھەرگۈز ئازلىمايدۇ. شۇنىڭ بىلەن جازا لاگىرلىرى تاقالغاندىن كىيىن، داۋانى يەنە داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن باشقا بىر نەرسىنى كۆتۈرەپ چىقىشقا توغۇرا كىلىدۇ. شۇڭا بىزنىڭ مەخسەت، مۇشۇ جازا لاگىرلىرىنى ئۆرنەك قىلىپ تۇرۇپ خەلقىمىزنىڭ ئومۇمى يۈزلۈك ئەھۋالىنى ۋە داۋانىڭ تۈپ مەخسىتىنى  خەلقاراغا تولۇق ئاڭلىتىپ، مىللەتنىڭ تەقدىرىنى تۈپتىن ئۆزگەرتىشكە تىرىشىش بولۇشى كىرەك. ئەگەر بىز باش ئاغرىسا باش ئاغرىقنى، قوساق ئاغرىسا قوساق ئاغرىقنى داۋالاش بىلەن مەشغۇل بولۇپ، ئاغرىق پەيدا بولۇشنىڭ سەۋەبىگە ئىتىۋار بەرمىسەك، بۇنداق پۇرسەت بىزگە يەنە كىلىۋەرمەيدۇ.

ئەركىنلىكنى، ھۆكۈمىران سىنىپ مەڭگۈ ئۆزلىگىدىن بەرمەيدۇ؛ ئەركىنلىك ئىزىلگۈچى سىنىپ تەرەپىدىن ئىلىنىدۇ

Lagir taqalsa mesilimiz hel bolamdu?

Lagir taqalsa mesilimiz hel bolamdu?
(Awazliq nusqisi)

كونا يىزىق نۇسقىسى

http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/09/blog-post_27.html

Memet Emin

“Qayta terbilesh merkizi” dep atalghan ikkinji dunya urushi mezgilidiki jaza lagirlirigha oxshaydighan yighiwilish merkezlirige tutup kétilgen kishilerning tiz köpiyishige egiship, uning éghir tesirige uchurghan weten sirtidiki keng xelq ammisi özlügidin oyghunup, bu yighiwilish merkezleri yaki jaza lagirlirini taqash üchün her xil paliyetlerni ilip biriwatidu we u künning baldurraq kélishige qattiq teqezza boliwatidu.

Teshkilatlirimiz we keng xelq ammisining tirishchanliqi, bolupmu özliri jaza lagir hayatini bishidin ötküzüp baqqan we yaki ailisidiki yiqin uruq taqqanliri jaza lagirlirida jazaliniwatqan bezi qirindashlarning dadilliq bilen oturgha chiqip, guwaliq birip, xelqara metbuatlarni we munasiwetlik organlarni birinji qol ispatlar bilen teminlishi bilen, yalghuz dunyadiki nurghunlighan metbuatlar we insan heq hoquq teshkilatliri Uyghur mesilisige alahide orun birip qalmastin, belki Birleshken Döwlerler Teshkilati, Amirka hökümiti, Yawropa birliki, Yawropadiki bir qisim döwletler we Awustiraliye parlimenti Uyghur mesilisi toghursida oxshimighan inkaslarni qayturdi. Xelqaraning bu inkaslirini körgen bezi qirindashlar jaza lagirlirining pat yiqinda taqilidighanliqini we lagirdikilerning pat yiqinda azatliqqa chiqidighanliqini oturgha qoyushiwatidu.

Xelqaraning Uyghur mesilisige shunchilik köngül bölüshi heqiqetenmu tarixta bolup baqmighan we ademge ümüt bighishlaydighan zor bir ilgirlesh. U xelqimizning dawani xelqaralashturushta qolgha keltürgen chong bir netijisi.  Bularning hemmisi bizning xushallinishimizgha erzidighan bir ish, biraq bular wetendiki jaza lagirlirini taqashqa yitemdu? Xelqimizni bishigha kiliwatqan külpetlerdin qutulduralamdu? Eger jaza lagirliri taqalsa, biz rastinla teshnaliqimizgha qanimizmu? Wetendiki uruq tuqqanlar we keng xelq ammisi rahet taparmu? Beziler eyitqandek lagirlar taqalsa rastinla lagirdikiler azatliqqa irishermu? Bularning hemmisi bizning oylinip biqishimizgha erzidighan mohim mesilelerdur.

Eger biz wetendiki weziyetning özgürüsh ehwaligha nezer salidighan baqsaq, bizni qattiq qayghu hesiret we teshwishke salghan bu keng kölemlik yighiwilish oturgha chiqishtin ilgiri, xelqimizning oxshashla rahet emeslikini, qarshiliq herketlirining üzlüksiz yüz birip kiliwatqanliqini, weziyetning kündin kün’ge keskinliship kelgenlikini köriwilish unche qiyin emes.

Biz wetenning yiqinqi 70 yilliq tarixini qoyup turup, Sövit Itipaqi parchilan’ghandin keyinki wetendiki weziyetning özgürüshige qarap baqsaq, wetenning weziyiti bu 27 yil ichide yildin yilgha nachar bolup keliwatqanliqini köreleymiz. Baren weqesi, Ghulja weqesi we bashqa nurghunlighan chong kichik weqeler yüz berdi. Xittay hökümiti naraziliq bildürgen we qarshiliq körsetkenlerni qattiq basturdi we weziyetni keskinleshtürdi. Xelqimiz bolsa weziyetning keskinlishini Xittay hakimiyitidin emes, qarshliq bildürgenlerdin körüp, ularni “singgen nanni yep jim olturghan bolsa, bundaq kün’ge qalmayittuq” dep eyipleshti. Bolupmu 2008 – yildiki Béyjing Olimpikning aldi keyni we 2009 – yildiki Ürümqi qirghinchiliqidin kéyinki weziyetke qaraydighan bolsaq, jaza lagirliri yoq waqitlardimu xelqimizning ehwalining nacharliqi hemmimizge melum.

2006 – yildin itiwaren yalghuz weten ichidila emes, belki Xittayning ichkir ölkiliride we etiraptiki Xittayning itipaqdash döwletliride yashawatqan Uyghurlar her xil cheklimelerge uchurap, xelqimizning ehwali burunqidin köp yamanlashqan. U chaghlarda biz Olimpik tügise weziyet yaxshi bolidu dep öz özimizge teselli bergen iduq. Olimpik tügep weziyet yaxshi bolmay tiximu jiddileshkende, Xittayning 1 - Öktebir döwlet bayrimi ötüp ketse, undin kiyin chaghan ötüp ketse weziyet yaxshi bolidu dep öz özimizge teselli berduq. Undin kiyin Shawguan weqesi we Ürümchi qirghinchiliqi yüz berdi. Undin kiyin xili uzun bir mezgil wetenning weziyiti tiximu keskinleshti. Pütün tilfun alaqe kisildi

5 – iyul Ürümqi qirghinchiliqidin kiyin wetendiki pütün tilfun alaqe kisilip, wetendiki uruq tuqqanlar bilen bolghan alaqe üzülgende, tilfun alaqining tizraq eslige kilishini, wetendiki uruq tuqqanlar bilen tizraq alaqe qilishini ümüt qilghan iduq. Emdilikte bolsa tilfun alaqe kisilgini yoq, hette ündidarmu ochuq, biraq wetendiki uruq tuqqanlar bilen bolghan alaqe oxshashla cheklimige uchurawatidu. Yalghuz lagirge solan’ghan uruq tuqqanlar bilen bolghan alaqe üzülüp qalmastin, belki lagir sirtida “erkin” yashawatqan uruq tuqqan we dost buraderler bilen bolghan alaqimu mümkin bolmaywatidu. Ehwal shundaqken lagirlar taqalsa, xelqimiz rahet taparmu? Lagirlar taqalsa lagirdikiler azatliqqa chiqarmu?

Hazir xelqimiz yüzliniwatqan eng chong tehdit we ishkenje yalghuz jaza lagirliri ichidila cheklinip qalmastin, jaza lagirliri sirtidikilermu her küni digüdek her xil wehime ichide yashimaqta. Milli muaripni checklesh, qosh tilliq muarip nami bilen tilimizni chechlesh, dinimiz, tariximiz we mediniyitimizge munasiwetlik kitaplarni köydürüp tashlash, mejbure toy qilish, halal bolmighan yimek ichmeklerni istimal qilishqa mejburi bolush, dinni itiqad ighir derijide cheklinish, michitqa kirip namaz oqush üchün hökümettin aldin ruxset ilip kinishke bijirish, kinishkisi yoqlarning michitqa kirishi cheklinish yaki jazalinish, mihmandarchiliq we tuqqan yoqlashlargha cheklime qoyush, petige birish üchün ruxset ilish we pete qilidighan waqitni belgülen’gen muddet ichide konturul qilish, milli kimlikni pütünley yoqutup tashlashqa urunush qattarliqlarning hemmisi lagir siritida yüz biriwatqan ishlar bolup, bu sewepler tüpeylidin lagir sirtidiki xelq duch kiliwatqan rohiy we jismani bisim, lagir ichide jazaliniwatqanlardin köp periqlenmise kirek.

Men ümütsiz bir adem emes, hem mining hichkimni ümütsizlendürüsh, hichkimge soghaq su sépish mexsitim yoq. Men peqetla mesilini mentiqiliq oylap, riyalliqni etirapliq mulahize qilish arqiliq, öz özimizni aldashtin saqlinishimizning zörürlikini oturgha qoyup ötmekchimen. Xittay hökümiti jaza lagirlirini achqanda choqum bir mexsetke yitishni pilanlighan bolishi mümkin. Jaza lagirliri u mexsetke yitish üchün qolliniwatqan charilerning biri, hemmisi emes. Ular özliri tamamen meghlup bolushtin burun, bu pilanidin aldirap waz kechmeydu.

Hazir köpünchimiz lagirlarning xelqimizge zor tehdit bolawatqanliqini közde tutup, dawani 100 mitirlik tiz yügüreshke aylandurup, xuddi lagirlar taqalsa xelqimiz erkin nepes alalaydighandek, pütün küch we zihnimizni lagirlarni taqashqa qaritiwatimiz. Mining qarishimche lagirlar hergüz bundaq asan taqalmaydu, yaki taqalghan teqdirdimu, mahiyet jehette chong özgürüsh bolmaydu. Xelqimiz oxshimighan usulda dawamliq jazalinishi mümkin. Eger biz mesilining mahitini tekitlimey, noqul halda nishanimizni lagirlarni taqash qiliwalsaq we yaki küchimizni lagirlarni taqashqa merkezleshtüriwalsaq, meyli lagirlar taqalsun yaki taqalmisun, weten ichidiki xelqimizning ehwalida chong özgürüsh bolmaydu; netijide weten sirtidiki xelqimiz arisida ümütsizlinish kilip chiqishi mümkin. Shunga xelqimiz arisida dawani toghura teshwiq qilishimiz, xelqni quruq ümütlündürmeslikimiz hem shundaqla ümütsizlikning aldini ilishimiz kirek. Düshmen haman bir küni meghlup bolidu, bu künler bundaq dawam qiliwermeydu. Xuddi Martin Luzir King digendek, “izilgen xelq menggü iziliwermeydu, erkinlikke bolghan intilish haman peyda bolidu”.

Izilgen xelq menggü iziliwermeydu. Erkinlikke bolghan intilish haman peyda bolidu.

Bezi melumatlargha asaslan’ghanda Xittay hökümitining tüp mexsiti herqaysi sahalerde közge körün’gen we jamet ichide tesiri bar Uyghurlarni yoq qilip, Uyghurlarni ötken esirning bishidiki dixxanchiliq dewrige qayturush; Uyghurlar ichidiki kespi xadimlar sanini tediriji azlitish we buningdin kiyin Uyghurlarni kespi xizmetlerge orunlashturmasliq, uning ornigha memuri xadimlarni nispi halda köpeytish, yaxshi oqughan we hökümetke sadiq bolghan Uyghurlarni köplep töwen qatlamdiki memuri xizmetlerge orunlashturup, özining yighida özining göshini qorush; Uyghurlarni her jehettin ajizlashturup, milli kimlikini yoq qilish iken. Emiliyette bularning hemmisi qedemmu qedem emillishiwatidu we yaki emillishishke qarap kitiwatidu.

Hazir biz qaraydighan bolsaq, Xittay hökümitining neziride özige eng chong tehdit boluwatqini, hergüzmu bizdiki “zorawanliq, bölgünchilik we yaki dini esebilik” bolmastin, belki bizdiki milli kimlik we özimizni könglimizdin Xittay puxrasi dep qarimasliq. Shu seweptin ularning mexsitimu bizdiki “zorawanliq, bölgünchilik we dinni esebilik” nila yoqutush bolmastin, belki bizdiki milli kimlik we milli angni tamamen yoqutush bolawatidu. Mohammed Salih Hajidin bashlap yash naxshichi Ablajan Awutqiche, Xalmurat Ghopur, Rahile Dawuttin tartip yash putbolchi Erfan Hezimghiche bolghan Uyghurlar ichide tesiri bar dep qaralghan herqandaq ademni yoq qilishi, hetta hökümetke eng sadiq dep qaralghan Nur Bekrining tutqun qilinishi buning tipik misallidur. Hazir hökümetke sadaqetlikini bildürüp kiliwatqan Qeyser Abdukerimge oxshash kishilermu, eger ularda azraqla Uyghurluq ingi bolidiken, ularningmu köridighan küni tixi aldida.

Hemmimiz bilgendek Ilham Toxti, Xittayning zimin pütünlikige izchil hörmet qilghan asasta, Xittayning qanuni boyiche Uyghurlargha heq hoquq telep qilghan idi. Xittay hökümiti Ilham Toxtini, Beyjingdin Ürümchige ilip birip, pütün Uyghurlarning köz aldida, xelqaradiki nurghun teshkilat we shexislerning naraziliqigha pisen qilip qoymay, uningha muddetsiz jaza berdi. Mushining özimu bizde bashqa tallash yolining qalmighanliqigha yiterlik delil bolalayitti. Emdilikte jaza lagirliri oturgha chiqip, tiximu köpligen bigunah insanlar sewepsiz tutqun qilinmaqata we hichqandaq qanuni resmiyetsiz jazalanmaqta.

Jaza lagiri xelqimizning milli kimlikini yoqutush jeryanida qolluniwatqan her xil jazalash usullirining biri bolup, u herguzmu Xittay hökümitining eng axirqi mexsiti emes. Bir milletning milli kimlikini, u milletning bir qismini fizikiliq qirghin qilish bilen yoq qilghili bolmaydu, biraq u milletning rohini yoq qilish bilen u milletni yoq qiliwetkili bolidu. Shunga meyli jaza lagirliri taqalsun yaki taqalmisun, Xittay hökümiti her xil usullarni qollunush arqiliq xelqimizni rohiy we jismani jehettin jazalap, ularning iradisini weyran qilishi, rohiy haliti we pisxikisini buzishi,  we shu arqiliq milli kimlik, milli rohni yoq qilish mexsitige yitishi mümkin.

Hazirgha qeder Xittay hökümiti jaza lagirlirining mewjut ikenlikini inkar qilip keldi. Eljeziryening tilivizur qanilida söz qilghan Victor Gao, Xittay ziyalirining wekili bolush süpiti bilen yalghuz jaza lagirlirini inkar qilipla qalmastin, hette wetendiki Uyghurlarning nopusini 6, 7 milliyun dep ilan qildi. Bu hergüzmu uning Hittay hökümiti 2015 - yili ilan qilghan Uyghurlar nopusining 11.30 milliyun ikenlikini untup qilish sewebidin oturgha qoyghan san emes. Bu belkim Xittayning 2020 - yilliq nopus tekshürüshide ilan qilmaqchi bolghan Uyghurlarning nopusigha nisbeten aldin oturgha tashlighan bir siginal bolushi mümkin. Shu seweptin men jaza lagiri taqalghan teqdirdimu, Xittay hökümiti Uyghurlarning milli kimlikini tüptin yoq qilip, kelguside xelqimizning awazini chiqmas qilip qoyush üchün jaza lagirlirining ornini alidighan bashqa xildiki hetta uningdin tiximu ighir bolghan jazalash usullirini qollinishi mümkin dep qaraymen.

Yiqindin biri jaza lagirdikilerni Xittayning ichkiri ölkilirige yötkewatqanliq toghursida bezi xewerler tarqilishqa bashlighan bolsimu, biraq bizning wetendin Xittayning ichkiri ölkilirige qatnaydighan poyiz biletlirining 10 - ayning 22 - künidin bashlap pütünley toxtitilidighanliq xeweri ilan qilin’ghandin kiyin, Xittay hökümitining Uyghurlarni türkümlep Xittayning ichkiri ölkilirige yötkesh pilani tiximu iniq oturgha chiqiwatidu. Bu belkim men yuqarda oturgha qoyghan jaza lagirliri taqalghandin kiyinki tiximu ighir jazalash usullirining biri bolsa kirek. Hemmimiz bilgendek Xittayda 5 aptinum rayundin bashqa 22 ölke bolup, bu ölkilerning mutleq köp qismida 50 milliyundin artuq beziliride hette 100 miliyundin artuq nopus bar. Her bir ölkige yirim miliyun Uyghurlarni chichiwetse, 10 miliyundin artuq Uyghur xuddi qumgha su singgendek singipla kitidu. Shuning bilen Xittay hökümiti wetendiki lagirlarni rahet rahet taqap, bizning wetende lagir yoq qilip körsiteleydu. 2020 – yilliq nopus tekshürüshte Xittaydiki Uyghurlarning omumi nopuside chong özgürüsh bolmaydu, biraq wetendiki Uyghurlarning nopusi, xuddi Victor Gao aldin signal bergendek 6, 7 miliyun’gha chüshüp qilishi mümkin.

Jaza lagirliri, Guantanamoda tutulghan qirindashlar mesilisige we 5- iyul qirghinchiliqigha oxshash, Uyghur mesilisini xelqaralashturushta chong rol oynidi we oynawatidu. Jaza lagirliri yalghuz dawani xelqaralashturup qalmay, burun dawadin özini qachurghan nurghun kishilerni dawa sipige sörep kirdi. Eger biz jaza lagirlirini merkez qilip turup, Uyghur dawasini omumi yüzlük anglatmay, zihnimizni we barliq küchimizni peqet jaza lagirlirini taqashqa merkezleshtüriwalsaq, jaza lagirlirining taqilishi bilen xelqimiz yüzlen’gen tehditler hergüz azlimaydu. Shuning bilen jaza lagirliri taqalghandin kiyin, dawani yene dawamlashturush üchün bashqa bir nersini kötürep chiqishqa toghura kilidu. Shunga bizning mexset, mushu jaza lagirlirini örnek qilip turup xelqimizning omumi yüzlük ehwalini we dawaning tüp mexsitini  xelqaragha toluq anglitip, milletning teqdirini tüptin özgertishke tirishish bolushi kirek. Eger biz bash aghrisa bash aghriqni, qosaq aghrisa qosaq aghriqni dawalash bilen meshghul bolup, aghriq peyda bolushning sewebige itiwar bermisek, bundaq purset bizge yene kiliwermeydu. 

Erkinlikni, hökümiran sinip menggü özligidin bermeydu; erkinlik izilgüchi sinip terepidin ilinidu. 

2018 - yili 9 - ayning 27 - kuni

توردا ئىمزا توپلاش توغۇرسىدا ئويلىغانلىرىم

توردا ئىمزا توپلاش ۋە ئارىمىزدا يۈز بىرىۋاتقان بەزى مەسىلىلەرگە قارىتا ئويلىغانلىرىم

Yingi yizziq nusqisi

http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/09/torda-imza-toplash-toghursida.html

مەمەت ئمىن

توردا ئىمزا توپلاش بولسا دېموكىراتىك دۆۋلەتلەردە يولغا قويۇلىۋاتقان، جەمىيەتتە يۈز بىرىۋاتقان ئادالەتسىزلىك ۋە ياكى مەلۇم بىر ۋەقەلىك توغۇرسىدا جامائەت پىكىرى توپلاپ، ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىغا ۋە ياكى مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلارغا ئۆز تەلىپىنى يەتكۈزۈش، ئۇلارغا بىسىم قىلىش، جەمىيەتنىڭ ئۇنىڭغا نىسبەت تونۇشىنى يۇقۇرى كۆتۈرۈش رولىنى ئوينايدىغان بىر خىل ۋاستە بولۇپ، ئۇ خەلقنىڭ ئاۋازىنى مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلارغا يەتكۈزۈش ۋە ياكى ھۆكۈمەت بىلەن خەلق ئارىسىدا كۆۋرۈكلۈك رولىنى ئوينايدۇ.

ھازىر مەۋجۇت بولىۋاتقان توردا ئىمزا توپلاش ئۇسۇلى ھەر خىل بولۇپ، ئۇنى ئاددى قىلىپ ئىككى تۈرگە ئايرىشقا بولىدۇ.

بىرى، جەمىيەتنىڭ مەلۇم بىر ۋەقەلىككە بولغان تونۇشىنى يۇقۇرى كۆتۈرۈپ، جامائەت پىكىرى توپلاشنى مەخسەت قىلغان ئىمزا توپلاشلار بولۇپ، بۇنداق ئىمزا توپلاشلار كۆپۈنچە ئەھۋالدا ھۆكۈمەتكە تەۋە بولمىغان ئامماۋى تور بەتلەردە ۋە ئىجتىمايى تاراتقۇلاردا ئىلىپ بىرىلىدۇ. بۇنداق ئىمزا توپلاشلارغا كۆپۈنچە ھالدا ئىمزا توپلاش پالىيىتىنى باشلىغۇچى ئىمزا قويغۇچىلار سانى جەھەتتە مەلۇم بىر نىشان بەلگۈلەپ، شۇ نىشانغا يىتىش ئۈچۈن كۈچەپ تەشۋىق قىلىدۇ. نورمالدا بۇنداق ئىمزا توپلاشقا ئىمزا قويىدىغانلار سانى جەھەتتە ئىنىق بىر بەلگۈلىمە يوق بولسىمۇ، بىراق ئىمزا قويغانلار سانى قانچە كۆپ بولسا شۇنچە ياخشى. ئىمزا قويغانلار قانچە كۆپ بولدى دىمەك، ئاڭلاتماقچى بولغان مەسىلىدىن ۋە ياكى ۋەقەلىكتىن شۇنچە كۆپ ئادەم خەۋەر تاپتى دىمەك، ئۇنىڭ تەسىر شۇنچە چوڭ بولدى دىمەك. نەتىجىدە مۇناسىۋەتلىك كىشىلەر ۋە ئورۇنلار ئوتۇرغا قويۇلغان مەسىلىگە ئەھمىيەت بىرىشكە ۋە ئۇنى مۇئاپىق بىر تەرەپ قىلىشقا مەجبۇرى بولىشى مۈمكىن. www.change.org دا ئىلىپ بىرىلغان ئىمزا توپلاشلار بۇ خىلدىكى ئىمزا توپلاشلارنىڭ تىپىك مىسالىدۇر.

يەنە بىرى، خەلقنىڭ ئاۋازىنى ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىغا يەتكۈزۈپ، مۇناسىۋەتلىك ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىنىڭ مەلۇم ۋەقەلىك ياكى مەسىلە توغۇرسىدا ئىپادە بىلدۈرۈش، تەكشۈرۈش ئىلىپ بىرىش ۋە قانۇن ماقۇللاش قاتارلىقلارنى تەلەپ قىلىش مەخسەت قىلىنغان ئىمزا توپلاش بولۇپ، بۇنداق ئىمزا توپلاشلار كۆپۈنچە ئەھۋالدى ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىنىڭ مۇناسىۋەتلىك تور بەتلىرىدە ئىلىپ بىرىلىدۇ. بۇنداق ئىمزا توپلاشلارغا كۆپۈنچە ھالدا ئىمزا توپلاش پالىيىتىنى باشلىغۇچى ئەمەس، بەلكى ھۆكۈمەت ئورۇنلىرى ئوتۇرغا قويۇلغان مەسىلىنى ئۆزلىرىنىڭ ئىتىۋارغا ئىلىپ ئۇنى مۇزاكىرە قىلىپ بىر قار چىقىرىشى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئەڭ تۆۋەن بىر ساننى بەلگۈلەيدۇ. ئەلۋەتتە ئىمزا توپلاش پالىيىتىنى باشلىغۇچى، ھۆكۈمەتنىڭ ئۇ ئىمزا قويغۇچىلار سانىغا قويۇلغان ئەڭ تۆۋەن تەلەپنى ئاشۇرۇپ ئورۇنلاپ، مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلارنىڭ ئوتۇرىغا قويغان مەسىلىگە تىخىمۇ جىددى قارىشىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن، ئۇنىڭدىنمۇ ئارتۇق بىر ساننى مەخسەت قىلىپ، تىرىشىپ تەشۋىق قىلىشى مۈمكىن.

ئىمزا قويغانلارنىڭ سانىغا قويۇلغان ئۇ تەلەپ، ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىنىڭ ئوتۇرغا قويۇلغان مەسىلىنى ئىتىۋارغا ئىلىپ، ئۇنى مۇزاكىرە قىلىش ۋە ئۇ مەسىلە توغۇرسىدا بىرەر قارار چىقىرىش ئۈچۈن تەلەپ قىلىنىدىغان ئەڭ تۆۋەن سان بولۇپ، ئۇ ھەرگۈزمۇ ئىمزا قويغانلار سانى شۇ سانغا يەتسە، ھەممە ئىش ھەل بولىدۇ دىگەنلىك بولمايدۇ. ئىمزا قويغانلار شۇ سانغا يەتسە، ئاندىن ئۇ مەسىلە توغۇرسىدا مۇزاكىرە ئىلىپ بىرىلىدۇ. ئەگەر ئىمزا قويغانلار سانى تەلەپ قىلىنغان ئۇ ئەڭ تۆۋەن سانغا يەتمىسە، ئوتۇرغا قويۇلغان ئۇ تەلەپ ئىتىۋارغا ئىلىنمايدۇ ۋە مۇزاكىرىگە قويۇلمايدۇ. شۇڭا ئىمزا قويغانلار سانى قانچە كۆپ بولسا ئوتۇرغا قويۇلغان مەسىلىنىڭ ئىتىۋارغا ئىلىنىپ، ئۇنى ھەل قىلىش ئۈچۈن بىرەر قارار ئىلىنىشنىڭ ئىھتىماللىقى شۇنچە يۇقۇرى بولىدۇ. ئۇنىڭ ئالدىنقى شەرتى ئوتۇرغا قويۇلغان تەلەپ مۇئاپىق بولۇشى، شۇ دۆۋلەتنىڭ ئىچكى ۋە تاشقى سىياسىتىگە ئۇيغۇن بولۇشى، دۆۋلەتنىڭ مەنپەتىگە تەسىر يەتكۈزمەسلىكى كىرەك.

ئۇنداقتا ئوخشىمىغان دۆۋلەتلەرنىڭ ئىمزا قويغۇچىلار سانىغا قويۇلغان ئەڭ تۆۋەن تەلەپ نىمە ئۈچۈن ناھايتى زور پەرىقلىق؟ ئىمزا توپلاش ئارقىلىق خەلقنىڭ ئاۋازىنى مۇناسىۋەتلىك ھۆكۈمەت ئورگانلىرىغا يەتكۈزۈش ۋە ئۇنى ئىتىۋارغا ئىلىپ ئۇنى ھەل قىلىش ئۈچۈن قارار ئىلىش، ئاساسەن ئاز سانلىق كۆپ سانلىققا بويسۇنۇش، كۆپ ساندىكى خەلقنىڭ ئاۋازىغا ئالدىن قۇلاق سىلىش پىرىنسىپى قوللۇنىلغان بولۇپ، مۇناسىۋەتلىك ھۆكۈمەت ئورگانلىرى شۇ دۆۋلەتنىڭ نوپۇسىغا، ئۆزىنىڭ خىزمەت يۈكىگە ئاساسەن ئىمزا قويغۇچىلار سانىغا پەرىقلىق تەلەپلەر قويىدۇ.

مەسىلەن ئامىركا ئاق ساراي تور بىتىدىكى ئىمزا توپلاش مۇلازىمىتى، 2011 - يىلى ئوبامانىڭ دەۋرىدە باشلانغان بولۇپ، دەسلەپتە ئىمزا قويغانلار سانىغا قويۇلغان ئەڭ تۆۋەن تەلەپ 5000 بولۇپ، بىر ئايدىن كېيىن 25 مىڭگە كۆپەيىتكەن. 2013 -يىلغا كەلگەندە، ئۇ تەلەپ قىلغان ئەڭ تۆۋەن ساننى ھازىرقى 100 مىڭگە ئۆزگەرتكەن. ئۆتكەن يىلنىڭ بىشىدىن ھازىرغا قەدەر ئاق ساراي تور بىتىدە ئىلىپ بىرىلغان ۋە 30 كۈن مۇددەت ئىچىدە ئىمزا قويغانلار سانى بەلگۈلەنگەن سانغا يەتكەن ئىمزا توپلاشلار 20 بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئىمزا قويۇلغان ئىمزا توپلاش ھەركىتى، "ئامىركا پىرەزىدەنتى دونالد تىرامپنىڭ پۈتۈن تىجارەتىدىن ۋە ئىختىزادى بايلىقىدىن ۋاز كىچىش ياكى ئۇنىڭغا قارغۇلارچە ئىشىنىش" توغۇرسىدا بولۇپ، ئۇنىڭغا جەمى 361 مىڭدىن ئارتۇق ئادەم ئىمزا قويغان. ئەڭ ئاز ئىمزا قويۇلغان ئىمزا توپلاش ھەركىتى، "ئامىركا پىرەزىدەنتى دونالد تىرامپنىڭ ۋىكى سىر ئاشكارلاش ھەركىتىنى باشلىغان جۇلىيان ئاسسانجنى ئەپۇ قىلىش" توغۇرسىدا بولۇپ، ئۇنىڭغا ئىمزا قويغانلار سانى (2018 - يىلى 9 -  ئاينىڭ 13 - كۈنىگە قەدەر) ئاران 377 بولغان.

غەرىپ دۆۋلەتلىرىدە توردا ئىمزا توپلاش ھەركىتى، بىر خىل شەكىلۋازلىق بولماستىن، ھۆكۈمەت ئورگانلىرى مەلۇم شەرت بىلەن مەلۇم بىر سىياسەتنى ئوتۇرغا قويغان بولسا، ئۇ شەرتكە يەتكەن ھەرقانداق تەلەپ چوقۇم ئىتىۋارغا ئىلىنىدۇ ۋە مۇزاكىرە قىلىنىدۇ. مەسىلەن ئامىركا ئاق ساراي تور بىتىدە ئىلىپ بىرىلغان ھەر قانداق ئىمزا توپلاش ئۈچۈن ئوتۇرغا قويۇلغان تەلەپ، ئەگەر ئۇنىڭغا ئىمزا قويغانلار سانى 100 مىڭگە يەتسە، ئۇ تەلەپ ئامىركا ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن مۇزاكىرە قىلىنىپ، بىرەر قارار چىقىرلىىدۇ، ۋە ئۇ قارار ئۇ ئىمزا توپلاشقا قاتناشقان ھەر بىر كىشىگە ئەلخەت ئارقىلىق ئۇقتۇرلىدۇ. بۇ دىگەنلىك ئوتۇرغا قويۇلغان مەسىلە چوقۇم ئوتۇرغا قويۇلغان بويىچە ھەل بولىدۇ دىگەنلىك ئەمەس. پەقەت ئىتىۋارغا ئىلىنىدۇ، مۇزاكىرە قىلىنىدۇ ۋە بىر قارار چىقىرلىدۇ. ئوتۇرغا قويۇلغان تەلەپلەرنىڭ ھەل بولۇش بولماسلىقى ۋە قايسى دەرىجىدە ھەل بولۇشى، ئوتۇرغا قويۇلغان تەلەپنىڭ مۇئاپىق بولۇش بولماسلىقىغا، دۆۋلەتنىڭ ئىچكى ۋە تاشقى سىياسىتىگە ئۇيغۇن بولۇش بولماسلىقىغا ۋە دۆۋلەت مەنپەتىگە تەسىر يەتكۈزۈش يەتكۈزمەسلىكىگە باغلىق.

بۇ يىل 8 - ئايدا ئاۋۇستىرالىيە پارلامەنت تور بىتىدە خىتتاينىڭ ۋەتىنىمىزدە يۈرگۈزىۋاتقان سىياسىتىگە قارشى ئىمزا توپلاش پالىيىتىى باشلانغان بولۇپ، نۇرگۈل خانىم ۋە كۆپلىگەن باشقا قېرىنداشلارنىڭ نۇرغۇن تېرىشچانلىقى بىلەن 30 كۈن مۇددەت ئىچىدە ئىمزا قويغانلار سانى غەلىبىلىك ھالدا 10 مىڭدىن ئاشتى. ئۇندىن باشقا يەنە، قېرىندىشىمىز ئالماس نىزامىدىن ئۆز ئايالى ۋە ئاپىسىنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن ئوخشاش تور بەتتە ئىمزا توپلاش پالىيىتى ئىلىپ بارغان ئىدى. ئەپسۇس، ئۇنىڭغا ئىمزا قويغانلار سانى ئۇنچە كۆپ بولمىدى. ئەمىلىيەتتە ھازىر خەلقىمىزنىڭ دەردى ھەر بىرىمىزنىڭ دەردى، ھەر بىر بىرىمىزنىڭ دەردى خەلقىمىزنىڭ دەردى بولۇپ، بىزنىڭ ئۇلارغا ئوخشاش مۇئامىلە قىلىشىمىز، خەلقىمىزنىڭ بىشىغا كەلگەن دەرتنى ئاڭلىتىشقا تىخىمۇ پايدىلىق ئىدى.

ئاۋۇستىرالىيەدە باشلانغان ئۇ ئىمزا توپلاش پالىيىتىنى غەرىپ دۆۋلەتلىرىگە كەڭەيتىش چاقىرىقى بىلەن، ئامىركىدا ئۇزۇندىن بىرى ئۇيغۇرلارنى ئىزچىل قوللاپ كىلىۋاتقان ئامىركىلىق دوستىمىز جەك 9 - ئاينىڭ 6 - كۈنى ئامىركا ھۆكىمىتىنىڭ ئاق ساراي تور بىتىدە خىتتاينىڭ ۋەتىنىمىزدە يۈرگۈزىۋاتقان ئىغىر سىياسىتىنى قاتتىق ئەيىپلەپ، بىز ئۈچۈن ئىمزا توپلاش پالىيىتى باشلىغان ئىدى.

https://petitions.whitehouse.gov/petition/condemn-prcs-arbitrary-detentions-and-human-rights-abuses-xinjiang-uygur-autonomous-region

ئۇنىڭدىن 3 كۈن كېيىن قېرىندىشىمىز سالى خۇدايار، جەكنىڭ ئىمزا توپلاش ئۈچۈن يازغان يازمىسىدا ۋەتىنىمىزنىڭ ئىسمىنى "شىنجاڭ" ۋە بىزنى "ئاز سانلىق مىللەت" دەپتۇ دەپ، ئۇنىڭغا ئىمزا قويۇشنى رەت قىلىپ، ئۆزى 9 -  ئاينىڭ 9 - كۈنى ئوخشاش تور بەتتە يەنە بىر ئىمزا توپلاش ھەركىتى باشلىدى.

https://petitions.whitehouse.gov/petition/condemn-chinas-concentration-camps-and-prevent-21st-century-holocaust-east-turkistan-0

مەن بۇ يەردە، بۇ ئىككى ئىمزا توپلاش پالىيىتىنىڭ بىرسىنى توغۇرا، بىرسىنى خاتا دەپ باھا بەرمەكچى ئەمەسمەن. مەن ھەم قېرىنداشلارنىڭ قايسىغا ئىمزا قويۇپ، قايسىغا ئىمزا قويماسلىق توغۇرسىدا بىر نەرسىمۇ دىمەكچى ئەمەسمەن. مەن شەخسەن ھەر ئىككىلىسىگە ئىمزا قويدۇم. مەن بۇ يەردە پەقەتلا ئارىمىزدا يۈز بىرىۋاتقان ئىمزا توپلاش ۋە داۋاغا مۇناسىۋەتلىك بەزى مەسىلىلەر ئۈستىدە ئۆز كۆز قاراشلىرىمنى ئوتۇرغا قويۇپ ئۆتمەكچىمەن. ھەممىڭلار بۇلارنى ئۆيلاپ بىقىپ، قانداق قىلىش توغۇرسىدا ئۆزۈڭلار قارار بەرسەڭلا بولىدۇ.

ئامىركىلىق دوستىمىز جەك باشلىغان ئىمزا توپلاش، "خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتىنوم رايۇنىدا ئىلىپ بىرىۋاتقان خالىغانچە ئادەم تۇتۇش ۋە ئىنسان ھەق ھوقۇقلىرىنى دەپسەندە قىلىش قىلمىشىنى قاتتىق ئەيىپلەش" توغۇرسىدا بولۇپ، ئۇ يازمىسىدا ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز ۋە باشقا ئاز سانلىق مىللەت مۇسۇلمانلارنىڭ خەلقارا ئىنسان ھەق ھوقۇقلىرى ئەھدىنامىسىدا كاپالەت قىلىنغان ھەق ھوقۇقلىرىنىڭ قاتتىق دەپسەندە بولىۋاتقانلىقى، خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ بىر مىلىيۇندىن ئارتۇق خەلقنى خالىغانچە تۇتقۇن قىلىنغانلىقى توغۇرسىدا ئامىركا ھۆكۈمىتىدە گۇۋالىق بىرىلگەنلىكى، خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ ساياھەت قىلىشىنى، تىلىنى، دىننى ئىتىقادىنى ۋە ئىجتىمايى ئالاقىسىنى قاتتىق چەكلەۋاتقانلىقىنى ئوتۇرغا قويغان.

قېرىندىشىمىز سالى خۇدايار باشلىغان ئىمزا توپلاش،  "خىتتاينىڭ شەرقى تۈركىستاندىكى جازا لاگىرلىرىنى ئەيىپلەپ، 21 - ئەسىردىكى چوڭ قىرغىنچىلىقنىڭ ئالدىنى ئىلىش" توغۇرسىدا بولۇپ، ئۇ يازمىسىدا شەرقى تۈركىستان (ئاتالمىش شىنجاڭ) دىكى ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز، ئۈزبەك ۋە تاتار قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ خەلقارا ئىنسان ھەق ھوقۇقلىرى ئەھدىنامىسىدا كاپالەت قىلىنغان ھەق ھوقۇقلىرىنىڭ قاتتىق دەپسەندە بولىۋاتقانلىقى، خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۈچ مىلىيۇندىن ئارتۇق خەلقنى قانۇنسىز ھالدا تۇرما ۋە جازا لاگىرلىرىغا سولىغانلىقى توغۇرسىدىكى ئىسپاتلارنى بىرلەشكەن دۆۋلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ ئىرقى كەمسىتىشنى تۈگۈتۈش كومىتىتى كۆزدىن كۆچۈرگەنلىكىنى ئوتۇرغا قويغان. ئۇ يازمىسىدا خىتتاينىڭ بىسىش سىياسىتىنى ئەيىپلىگەندىن باشقا، خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ مۇناسىۋەتلىك ئەمەلدارلىرىنى ماگنىسكى قانۇنى بويىچە جازالاشنى، خىتتاينى خەلقارا سودا جەھەتتە جازالاشنى، د ن ئا (DNA)  ئانالىز قىلىش ئەسۋاپلىرىنى، كۈزۈتۈش تەخنىكىسىنى، قوراللارنى ۋە باشقا جىنايى قىلمىشلارغا ئىشلىتىدىغان ماللارنى خىتتايغا ئېكىسپورت قىلماسلىقنى، ۋە بىرلەشكەن دۆۋلەت تەشكىلاتىغا ئىرقى قىرغنچىلىق يىغىنى ئۆتكۈزۈش ۋە شەرىقى تۈركىستاننى بىسىۋىلىنغان زىمىن دەپ ئىتىراپ قىلىش ئۈچۈن بىسىم قىلىشنى ئوتۇرغا قويغان.

يۇقارقى ئىمزا توپلاش ئۈچۈن يىزىلغان ئىككى يازمىنى ئۆز ئارا سىلىشتۇرغاندا، سالى خۇدايار قېرىندىشىمىزنىڭ يازغان تەلىپى، بىزگە ناھايتى ياقىدىغان ياخشى بىر تەلەپ. بۇنىڭغا مىنىڭچە ھىچكىمنىڭ قارشى پىكىرى بولمىسا كىرەك؛ شەخسەن مەن بۇنىڭغا ئىمزا قويغانلار سانىنىڭ بەلگىلەنگەن ۋاقىت ئىچىدە 100 مىڭدىن ئىشىشىنى بەكمۇ ئارزۇ قىلىمەن؛  بىراق شۇنداقتىمۇ تۆۋەندىكى بىر نەچچە تەرەپلەردە ئويلۇنۇپ بىقىشقا توغۇرا كىلىدۇ.

بىرىنجىدىن، ئەگەر بۇ ئىمزا توپلاش، جەك  9 – ئاينىڭ 6 – كۈنى ئىمزا توپلاش ھەركىتىنى باشلاشتىن بۇرۇن ياكى جەك باشلىغان ئىمزا توپلاشنىڭ 30 كۈنلۈك مۇددىتى ئاخىرلاشقاندىن كېيىن ئوتۇرغا چىققان بولسا، مىنىڭچە تىخىمۇ ياخشى بولغان بولاتتى. ئەپسۇس ئاۋۇستىرالىيەدە باشلانغان ئىمزا توپلاش ھەركىتىگە گەرچە 20 كۈندىن ئارتۇق ۋاقىت ئۆتكەن بولسىمۇ، ئامىركىدا بۇنداق بىر ئىمزا توپلاش ئوتتۇرغا چىمغان. جەك بۇ ئىمزا توپلاشنى باشلاپ ئەمدىلا 3 كۈن ئۆتكەندىن كېيىن، يەنە بىر ئىمزا توپلاشنى ئۇنىڭ بىلەن بەسلەشكەندەك ئوتۇرغا ئىلىپ چىقىش ۋە بۇرۇنقى ئىمزا توپلاشنى، "شىنجاڭ" ۋە "ئاز سانلىق مىللەت" دىدى دەپ ئۇنى ئىنكار قىلىش، مەنچە ئاقىلانە بىر ئىش ئەمەس. چۈنكى جەك داۋا ئىچىدىكى ھىچ بىر ئىنساننىڭ رىقابەتچىسى ئەمەس. ئۇ پەقەتلا ئۆز قوبۇل قىلغان ئۇسۇلدا ۋە ئامىركا ھۆكۈمىتى قوبۇل قىلىش ئاسان بولغان دائىردە، ئىككى ئېغىز ھەق گەپ قىلىپ،  ئاۋازىمىزنى ئامىركا ھۆكۈمىتىگە ئاڭلىتىشقا تىرىشتى. ئۇنىڭ بىزگە بىر قەرىزى ۋە مەجبۇريىتى يوق؛ ھەم بىزدىن بىر نەرسىمۇ ئۈمۈت قىلمايدۇ. مەن بىلىدىغان جەك، بىزنىڭ ۋەتەننى شەرىقى تۈركىستان دەپ ئاتاشنى رەت قىلىدىغان بىرسىمۇ ئەمەس؛ ئۇ ئۇزۇندىن بىرى بىزنىڭ داۋانى ئىزچىل قوللاپ كېلىۋاتقان بىرسى. ئۇ بەلكىم ئامىركا ھۆكۈمىتىنى ۋە ئۇنىڭغا ئىمزا قويماقچى بولغان كۆپ ساندىكى باشقا كىشىلەرنى كۆزدە تۇتۇپ، باشقىلار تەرىپىدىن تونۇلغان ۋە ئومۇملاشقان "شىنجىاڭ" ۋە "ئاز سانلىق مىللەت" دىگەن ئاتالغۇلارنى ئىشلەتكەن بولىشى مۈمكىن. ئەمىلىيەتتە بۇ ئاتالغۇلار ھەممىمىز كۆرۈپ تۇرىۋاتقاندەك، تۈركىيەنى ئۆز ئىچىگە ئالغان نۇرغۇن دۆۋلەتلەرنىڭ ھۆكۈمەت ئاخباراتلىرىدا ئومۇمى يۈزلۈك ئىشلىتىۋاتقان ئاتالغۇلار.

ئۇندىن باشقا ئاق ساراينىڭ تور بىتىدە ئىمزا توپلاش ھەركىتى ئىلىپ بىرىش ئۈچۈن ھىچقانداق شەرت ۋە ۋاقىت چەكلىمىسى يوق. ھەر قانداق ئادەم، ھەر قانداق ۋاقىتتا ھەرقانداق مەزمۇندا ئىمزا توپلاش ھەركىتىنى باشلىسا بولىۋىرىدۇ. چوقۇم بۇ ۋاقىتقا توغۇرلاپ ئوتۇرغا ئىلىپ چىقىشنىڭ ھاجىتى يوق.

ئىككىنجىدىن، ئاق ساراي تور بىتىدە ئىمزا توپلاشتىن مەخسەت يالغۇز ئۆز كۆڭلىمىزگە ياقىدىغان گەپلەرنى قىلىپ، ئۆز كۆڭلىمىزنى خوش قىلىۋىلىش بولماستىن، بەلكى بەلگۈلەنگەن 30 كۈن مۇددەت ئىچىدە ئىمزا قويغانلار سانىنى 100 مىڭگە يەتكۈزۈپ، ئاز بولسىمۇ بەلگۈلۈك نەتىجىگە ئىرىشىش. ئوتۇرغا قويۇلغان تەلەپ قانچە كۆپ بولسا، بىزگە شۇنچە ياققان بىلەن، ئۇنىڭ ئامىركا ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنىپ رىياللىققا ئايلىنىش نىسبىتى شۇنچە تۆۋەن بولىدۇ ۋە ياكى ئۇنداق بىر ئىھتىماللىق بولمايدۇ. چۈنكى ئىككى ئىمزا توپلاش ئۆز ئارا رىقابەت كەيپىياتىنى پەيدا قىلىپ، ئىمزا قويغۇچىلارنى ئىككىگە بۆلىۋىتىش ئەھۋالىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىش ئارقىلىق، ئىمزا قويغۇچىلار سانىنىڭ بەلگۈلەنگەن 30 كۈن مۇددەت ئىچىدە 100 مىڭگە يىتىش ئىھتىماللىقىنى زور دەرىجىدە تۆۋەنلىۋىتىدۇ.

جەك باشلىغان ئىمزا توپلاشقا ئىمزا قويغانلار سانى 9 - ئاينىڭ 13 - كۈنى كەچتە 8000 گە يىقىنلاشقان بولۇپ، ئوتۇر ھىساپ بىلەن كۈنىگە 1000 دىن ئارتۇق ئادەم ئىمزا قويغان. سالى خۇدايار قېرىندىشىمىز باشلىغان ئىمزا توپلاشقا ئىمزا قويغانلار سانى 9 - ئاينىڭ 13 - كۈنى كەچتە 1600 دىن سەل ئاشقان بولۇپ، ئوتۇرا ھىساپ بىلەن كۈنىگە 400 ئەتىراپىدا ئادەم ئىمزا قويغان. ئاۋۇستىرالىيەدە ئىلىپ بارغان ئىمزا توپلاپقىمۇ كۈنىگە ئوتۇرا ھىساپ بىلەن 350 ئەتىراپىدا ئادەم ئىمزا قويغان بولۇپ، بۇ ئىككى ئىمزا توپلاشقا ئىمزا قويغانلارنىڭ سۈرېتى  ئاساسەن ئوخشاش بولغان، ئۇنىڭ سەۋەبى ھەر ئىككى ئىمزا توپلاش پالىيىتىگە قاتناشقانلار ئاساسەن ئوخشاش بولسا كىرەك. شۇڭا ئەگەر بىز بۇ ئىمزا توپلاشقا كۆپلىگەن ئامىركىلىق ۋە باشقا خەلقلەرنى جەلىپ قىلالمىساق، بەلگۈلەنگەن مۇددەتتە ئىمزا قويغانلار ساننى 100 مىڭغا يەتكۈزۈش ناھايتى قېيىن. بۇ سانغا يىتىش ئۈچۈن، كۈنىگە ئوتۇرا ھىساپ بىلەن 3400 ئادەم ئىمزا قويىشى كىرەك. ئەگەر 30 كۈن ئىچىدە ئىمزا قويغانلار سانى 100 مىڭگە يەتمىسە، ھەرقانچە گۈزەل تەلەپلەر ئوتۇرغا قويۇلغان بىلەن، ئۇلارنىڭ ھىچقانداق ئەھمىيىتى بولمايدۇ.

ئۈچۈنجىدىن، ئاق ساراي تور بىتىدە ئىمزا توپلاشتىن مەخسەت يالغۇز ئۆز كۆڭلىمىزگە ياقىدىغان چوڭ تەلەپلەرنى ئوتۇرغا قويۇپ، ئۆز كۆڭلىمىزنى خوش قىلىۋىلىش بولماستىن، بەلكى ئامىركا ھۆكۈمىتىنىڭ قوبۇل قىلىش ئىھتىمال بولغان تەلەپلەرنى ئوتۇرغا قويۇپ، ئوت ئىچىدە كۆيىۋاتقان خەلقىمىز ئۈچۈن ئازراق بولسىمۇ بىر ئىش قىلىپ بىرىش.

مەن بەزىدە بىزنىڭ ئامىركا ھۆكۈمىتىگە ۋە ياكى خەلقارادىكى بەزى تەشكىلاتلارغا قويغان تەلىپىمىزنى مۇنداق بىر مىسالغا ئوخشاتقىم كىلىدۇ. خىتتاي ھۆكۈمىتى بىزنىڭ ئاتا ئانىمىزنى ئۆلتۈرۋىتىپ، بىر تاكتىكىلارنى قوللۇنۇپ بىزنى بىقىۋالدى. بىز ۋاقىتنىڭ ئۆتىشىگە ۋە يىشىمىزنىڭ چوڭ بولىشىغا ئەگىشىپ، ئۆزىمىزنىڭ مەجبۇرى بىقىۋىلىنغان ئۆگەي بالا ئىكەنلىكىمىزنى، ئۆزىمىزنىڭ ئۇزىندىن بىر ئۆگەي بالا مۇئامىلىسىگە ئۇچۇراپ كەلگەنلىكىمىزنى تەكىتلەپ، ئۆزىمىزنىڭ ئايرىم ئۆي تۇتۇش ئىستىكىمىزنىڭ بارلىقىنى ئۈزلۈكسىز ئوتۇرغا قويۇپ كەلدۇق. ئەپسۇس، خىتتاي ھۆكۈمىتى مەيلى بىزنى قانداق ئۇسۇلدا بىقىۋالغان بولسۇن ۋە بىزنى قانداق دەرىجىدە ئۈگەيلىگەن بولسۇن، خەلقارادا بىزنى يەنىلا خىتتاينىڭ بالىسى دەپ تونىدۇ؛ گەرچە بەزى دۆۋلەتلەر بىزنى خىتتاينىڭ ئۆزبالىسى ئەمەس، مەجبۇرى بىقىۋالغان ئۈگەي بالىسى دەپ تونىسىمۇ، بىراق يەنىلا بالىسى دەپ تونىدۇ. بىز گەرچە بىر قىسىم دۆۋلەتلەرگە، خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ بىزنى ئۈگەيلەۋاتقانلىقىنى قوبۇل قىلدۇرغان بولساقمۇ، بىراق 60 - 70 يىلدىن بىرى، بىز تىخى ئۇلارغا ئۆزىمىزنىڭ مەجبۇرى بىقىۋىلىنغان ئۈگەي بالا ئىكەنلىكىنى قوبۇل قىلدۇرالمىدۇق. بۇنداق بىر ئەھۋال ئاستىدا، بىز 30 كۈنلۈك بىر ئىمزا توپلاش ھەركىتى ئارقىلىق، ئۇلارغا "ئۆزىمىزنىڭ مەجبۇرى بىقىۋىلىنغان ئۈگەي بالا ئىكەنلىكىنى" قوبۇل قىلدۇرالامدۇق؟

داۋا بىزنىڭ داۋا، بىزنىڭ داۋا نامايىش قىلىش، ئىمزا توپلاش بىلەن ھەل بولىدىغان داۋا ئەمەس. بىزنىڭ داۋا ۋەتەندىكى جازا لاگىرلىرى تاقالغان بىلەن تۈگەيدىغان داۋا ئەمەس. بىزنىڭ داۋا مۇناسىۋەتلىك خىتتاي ئەمەلدارلىرىنى ماگىنىسكى قانۇنى بىلەن جازالاش بىلەن ھەل بولىدىغان داۋا ئەمەس. بىز كوچىغا چىقىپ نامايىش قىلىپ، بىز مۇستەققىللىق تەلەپ قىلىمىز دەپ ۋاقىرغان بىلەن، ياكى مۇستەققىللىق تەلەپ قىلىمىز دەپ ئىمزا توپلاش ئىلىپ بارغان بىلەن، بىرسى بىزگە مۇستەققىللىق بەرمەيدۇ. كىمنىڭ مۇستەق بولغۇسى يوق؟ مۇستەققىللىق دىگەن كۈچىمىز يەتسە ئۆزىمىز ئالىدىغان نەرسە. بىزنىڭ داۋا ئۆزمىز بىلەن بولىدىغان ئۇزۇنغا سوزۇلغان بىر داۋا. بىزنىڭ داۋا غەرىپ دۆۋلەتلىرى ۋە خەلقارا تەشكىلاتلارنىڭ ئېتىراپ قىلىشىغا، قوللاپ قۈۋەتلىشگە ۋە ياردەم قىلىشىغا ئىھتىياجلىق داۋا. يۇقارقىلارنىڭ ھەممىسى بۇ ئۇزۇن داۋا جەريانىدا زۆرۈر بولغان قەدەم باسقۇچلار بولۇپ، ھازىرقى ئەڭ جىددى ھەل قىلىشقا تىگىشلىك بولغان مەسىلە خەلقىمىزنىڭ مەۋجۇتلىقىنى ساقلاپ قىلىش. قىشتا ئۆي ماكانسىز قالغانلارغا تۇرغىدەك بىر جاي تىپىپ، ئۇلارنى قەھرىتان قىشنىڭ سوغۇقىدىن ساق سالامەت ساقلاپ قىلىش.

بىزنىڭ قەھرىتان قىشتا تۇرغىدەك بىر يەرىمىز يوق جىددى بى پەيىتتە، باشقىلار بىزگە ھىسىداشلىق قىلىپ، بىزنىڭ قەھرىتان قىشتىن ساق سالامەت  ئۆتىۋىلىشىمىز ئۈچۈن، بىزگە ئۆي ماكانسىزلار تۇرىدىغان ئۆيلەردىن ھەل قىلىپ بىرىشقا ئۇرۇنسا، بىز "ئۇ ئۆي ماكانسىزلار تۇرىدىغان ئۆيدە تۇرساق، باشقىلار بىزنى ئۆي ماكانى يوقكەن دەپ قالىدۇ" دەپ خاپا بولۇپ، باشقىلاردىن بىزگە مۇستەققىل ئۆي بىرىشنى تەلەپ قىلساق بولامدۇ؟ كۈچىمىز يەتسە ئۇ مۇستەققىل ئۆيلەرنى ئۆزىمىز تاپايلى، بولمىسا باشقىلار ياردەم قىلىپ تىپىپ بەرگەن ئۆينى ياراتماي، ئۇنىڭ يامان گىپىنى قىلىپ يۈرمەيلى.

ھەممىمىز بىلگەندەك، مەيلى ئامىركا بولسۇن ۋە ياكى نۇرغۇنلىغان باشقا غەرىپ دۆۋلەتلىرى بولسۇن، ئۇلارنىڭ ھەممىسى خىتتاي خەلق جەمھۇرھىتىنى ۋە ئۇنىڭ زىمىن پۈتۈنلىكىنى ئىتىراپ قىلغان. شەرىقى تۈركىستان مەسىلىسىدە ئەمەس، ھەتتا تەيۋان مەسىلىسىدىمۇ، ئامىركا ھازىرغا قەدەر "بىر خىتتاي سىياسىتىنى" قوللاپ، تەيۋەننىڭ مۇستەققىللىق ئىلان قىلىش تەلىپىگە ناھايتى ئىھتىياتچانلىق پوزىتسىيەسى تۇتۇپ كىلىۋاتىدۇ. 2018 – يىلى 8 – ئاينىڭ 16 – كۈنى، بىرسى ئاق ساراي تور بىتىدە "بىر خىتتاي سىياسىتىنى باكار قىلىش" توغۇرسىدا ئىمزا توپلاش ھەركىتى باشلىغان ئىكەن، 9 – ئاينىڭ 13 – كۈنى كەچكىچە ئۇنىڭغا ئىمزا قويغانلار سانى ئاران 280 گە يىتىپتۇ. بۇ ئىمزا قويۇش ھەركىتىنىڭ ۋاختى يەنە 3 كۈندىن كېيىن ئاخىرلىشىدۇ. دىمەك بەزى سەزگۈر مەسىلىلەرنى، يالغۇز ئامىركا ھۆكۈمىتى ئەمەس، ئادەتتىكى پۇخرالارمۇ بەك قوللاپ كەتمەيدۇ.

شۇڭا بۇنداق بىر ئەھۋال ئاستىدا، ئامىركا ھۆكۈمىتى بىز ئۈچۈن ئۆزى ئىتىراپ قىلغان كىلىشىملەرنى بىكار قىلىپ، بىزنى بىسىۋىلىنغان زىمىن دەپ ئىتىراپ قىلىپ، ئامىركىنىڭ دۆۋلەت مەنپەتىگە تەسىر يەتكۈزىشى ئۇنچە ئاسان ئەمەس. بۇ ھەرگۈزمۇ قىسقا ۋاقىت ئىچىدە دەرھال ھەل بولىدىغان ئىش ئەمەس. ئۇ بىزنىڭ ھىس تۇيغىمىزغا ۋە سوبىكتىپ ئارزۇلىرىمىزغا بوي سۇنىدىغان ئىش ئەمەس. ئەلۋەتتە بۇ دىگەنلىك بىز ئۇنىڭدىن ۋاز كىچىمىز دىگەنلىك ئەمەس. ئۇنىڭلىق ئۈچۈن، بىز ئۇزۇن مۇددەت قەدەم باسقۇچلارغا بۆلۈپ، ئۈزلۈكسىز تىرىشچانلىق كۆرسىتىشىمىز كىرەك. مەسىلىلەرنى ھەل قىلغاندا، قايسى مەسىلىنىڭ جىددىلىكىنى ئالاھىدە ئىتىۋارغا ئىلىشىمىز كىرەك.

ئەلۋەتتە بىزنىڭ ئۆز ئارزۇ ئۈمۈتلىرىمىزنى ئوتۇرغا قويۇش، باشقىلارنى قائىل قىلىشقا ئىنتىلىش ھەققىمىز ۋە ھوقۇقىمىز بار؛ بىزنىڭ ئۆز ھەق ھۆقۈمىزنى قوغداش ھۆقىقىمىز ۋە مەجبۇريىتىمىز بار. بىراق بىزنىڭ ئۆز ئارزۇيىمىزنى باشقىلارغا مەجبۇرى تىڭىش، ۋە باشقىلارنى بىزنىڭ ھىس تۇيغىلىرىمىز بويىچە ئىش قىلىشقا مەجبۇرلاش ھوقۇقىمىز يوق. كۈچىمىز يەتسە پۈتۈن ھىساۋاتنى دۈشمىنىمىز بىلەن قىلىپ، ئامال بار باشقىلارنىڭ قوللاپ قۇۋەتلىشىنى قولغا كەلتۈرىشىمىز، دۈشمىنىمىزنى يالغۇز قالدۇرۇپ، دوستىمىزنى كۆپەيتىشىمىز كىرەك.

داۋانىڭ ئالدىدا مىڭىۋاتقان، داۋاغا باشلامچىلىق قىلىۋاتقان، ۋە ياكى ئۆزىنى لىدىر، يول باشلىغۇچى دەۋاتقان ھەرقانداق شەخىس، يىراقنى كۆرەلەيدىغان، ئومۇمنىڭ مەنپەتىنى بىرىنجى ئورۇنغا قويىدىغان، كەڭ خەلق ئاممىسىنى ئىتىپاقلاشتۇرالايدىغان، ھىسياتقا ئەمەس ئەقىلگە تايىنىپ ئىش قىلىدىغان، شەخسى ئاداۋەت تۈپەيلىدىن داۋانى ئاخساتمايدىغان بولىشى كىرەك. بىزگە ۋە بىزنىڭ داۋاغا پايدىلىق ھەرقانداق ئىش قىلىۋاتقان ھەر قانداق ئىنساننى ئۆزىمىزگە رىقابەتچى قىلىۋالماسلىقىمىز كىرەك؛ ئۇلارنى ئۆزىمىزگە  دۈشمەن قىلىۋىلىشىمىزنىڭ تىخىمۇ ئورنى يوق. داۋاغا پايدىلىق ئىش قىلىۋاتقان ھەر قانداق تەشكىلات ۋە شەخىسلەر بىلەن قارمۇ قارشى ھەركەت قىلىش ئەمەس، بەلكى پاراللىل ھەركەت ئىلىپ بىرىشىمىز، ئۆز ئارا قوللىشىمىز، ئۆز ئارا كەم قالغان يەرلەرنى تولۇقلۇغۇچى ۋە ياكى بىرىمىز يىتىشەلمىگەن ئىشنى يەنە بىرلىرىمىز قىلغۇچى بولىشىمىز كىرەك. بولمىسا زىيان ئۆزىمىزگە بولىدۇ، داۋا ھەرگۈز ئالغا باسمايدۇ.

*****************************************

قوشۇمچە: ئىمزا قويۇش ئۇسۇلى

يۇقارقى ئىمزا توپلاش ھەركىتى ئۈچۈن ئىمزا قويۇش ئۇسۇلى ناھايتى ئاددى بولۇپ،  ئۈنىڭلىق ئۈچۈن بىر ئېلخەت ئادىرىس، بىر كومپىتۇر ياكى تورغا چىققىلى بولىدىغان بىر تىلفۇن بولسا يىتەرلىك. ئالدى بىلەن سىز ئىمزا قويۇش تور بىتىگە كىرىسىز، ئاندىن ئەڭ يۇقۇردىكى بىرىنجى كاتەككە ئىسىمىڭىزنى يازىسىز، ئىككىنجى كاتەككە دادىڭىزنىڭ ئىسمىنى يازىسىز، ئەڭ تۆۋەينىدىكى ئۈچىنجى كاتەكچىگە ئېلخەت ئادىرىسىڭىزنى كىرگۈزۈپ، "Sign now" دىگەن خەتنى باسقاندىن كىيىن دەرھال ئەلخەت ئادىرىسىڭىزغا بىر ئېلخەت كىلىدۇ.  ئاندىن سىز ئۇ يەردىن "Confirm" دىگەن خەتنى باسسىڭىز بولىدۇ.

2018 - يىلى 9 - ئاينىڭ 14 - كۇنى، نىيورۇك