ئۇيغۇرلارنىڭ قانۇن تەشنالىقى

ئۇيغۇرلارنىڭ قانۇن تەشنالىقى

Uyghurlarning qanun teshnaliqi

مەمەت ئىمىن

          ۋەتەندىكى زۇلۇمنىڭ كۈنسايىن ئىغىرلىشىشى، جازا لاگىرىغا سولۇنغانلارنىڭ كۈندىن كۈنگە كۆپىيىشىگە ۋە 9 يىل ئىلگىرى ئامىركىدا ئوتۇرغا چىقىپ، ھازىرغا قەدەر ئاخىرى چىقمىغان "ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك قانۇن" نىڭ قايتىدىن قىززىق نۇقتىغا ئايلىنىشىغا ئەگىشىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئامىركىدا قانۇن چىقىرىشقا بولغان تەشنالىقى تىز سۈرەتتە ئىشىپ بارماقتا.

كۆپۈنچىمىزنىڭ خەۋىرى بولغاندەك، 1987 – يىلدىن بۇيان ئامىركىدا تىبەتلەرگە مۇناسىۋەتلىك كۆپلىگەن قارارلار ۋە بىر قانۇن ماقۇللانغان بولۇپ،  ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ موھىم بولغان تىبەت سىياسىتى قانۇنى دەپ ئاتالغان ئۇ قانۇن، 2001 – يىلى 5 – ئاينىڭ 9 – كۈنى ئامىركا پارلامەنتىگە تونۇشتۇرلۇپ،  ئامىركىنىڭ كىڭەش ۋە ئاۋام پالاتاسىيەسىدە بىر يىلدىن كۆپرەك ۋاقىت تالاش تارتىش قىلىنىپ، يىرىمدىن ئارتۇق پارالامەنت ئەزالىرىنىڭ تەستىقىدىن ئۆتكەندىن كىيىن، 2002 – يىلى 9 – ئاينىڭ 30 – كۈنى پىرەزىدەن بۇش تەرىپىدىن قول قويۇلۇپ، رەسمى قانۇن شەكىلدە ئىجىرا قىلىنىشقا باشلىغان.

بىزنىڭ خەلقىمىز ئۇزۇندىن بىرى، بولۇپمۇ يىقىنقى يىللاردىن بىرى دۇچ كىلىۋاتقان باستۇرۇش ۋە قىرغىنچىلىقلار، تىبەت خەلقى يۈزلەنگەن باستۇرۇش ۋە قىرغىنچىلىقتىن ھەرگۈز ئاز ئەمەس، بىراق ھازىرغا قەدەر ئامىركىدا بىزگە مۇناسىۋەتلىك ھىچقانداق بىر قانۇن ماقۇللانمىدى. بۈگۈنكىدەك ئېغىر كۈنلەردە خەلقىمىز ھەقىقەتەنمۇ ئامىركىدا ئۇيغۇرلار توغۇرسىدا شۇنداق بىر قانۇن چىقىرىشىغا ئاللا بۇرۇن ھەق ئەتتى. ئامىركىدا بىزنىڭ ھەق ھوقۇقىمىزنى قوغدايدىغان بىر ئەمەس ھەتتا بىر نەچچە قانۇن ۋە قارارلار ماقۇللىنىشى كىرەك. ئۇنداقتا تىبەتلەرگە ماقۇللانغان ئۇ قارارلار ۋە قانۇن نىمە ئۈچۈن بىزگە ماقۇللانمىدى؟ بىز ۋە بىزنىڭ تەشكىلاتلار قايسى تەرەپلەردە يىتەرلىك خىزمەت قىلالمىدى؟ بۇ سۇئالغا جاۋاپ بىرىش ئۈچۈن ئالدى بىلەن ئامىركىنىڭ قانۇن ماقۇللاش جەريانى بىلەن تونۇشۇپ ئۆتمەك لازىم.

ئامىركىنىڭ قانۇن ماقۇللاش جەريانى

ئامىركىدا قانۇن ماقۇللاش، ھەرگۈزمۇ يىزىپ تەييارلانغان قانۇن لايىھەسىنىڭ دەسلەپكى نۇسقىسىنى پارالامەنت بىناسى ئىچىدە ئىشخانىمۇ ئىشخانا كۆتۈرەپ يۈرۈپ، ئالدىغا ئۇچۇرغان پارلامەنت ئەزالىرىغا ئىمزا قويدۇرۇش ئارقىلىق ھەل بولىدىغان ئىش ئەمەس.

ئامىركىدا قانۇن ماقۇللاش جەريانى ناھايتى مۈرەككەپ بىر جەريان بولۇپ، ئۇنىڭ جەريانلىرىنى ناھايتى ئاددى قىلىپ ئەيىتقاندا تۆۋەندىكى بىر نەچچە قەدەم باسقۇچلارغا يىغىنچاقلاش مۈمكىن.

ئامىركىدا قانۇن ماقۇللاش ئۈچۈن، ئالدى بىلەن بىرى ياكى بىرنەچچە پارلامەنت ئەزاسى، ماقۇللىماقچى بولغان قانۇن لايىھەسى (Bill) گە كىپىل (Sponsor) بولۇپ ئىمزا قويىشى كىرەك.

ئىككىنجى قەدەمدە، ئۇ قانۇن لايىھەسى (Bill) گە بىشى (ئاۋام پالاتاسىيەسى ئۈچۈن) H دىن ياكى (كەڭەش پالاتاسىيە ئۈچۈن)  S  دىن باشلانغان قانۇن ماقۇللاش نومۇرى (lagislative number) بىكىتىلىپ، ئاۋام پالاتاسىيەسىدىكى مۇناسىۋەتلىك كومىتىتنىڭ مۇزاكىرە قىلىشىغا سۇنۇلىدۇ، ئەگەر مۇزاكىرە قىلىنغان قانۇن لايىھەسى كومىتىت تەرىپىدىن تەستىقلانسا، ئاۋام پالاتاسىيەسىدە ئاۋاز بەرىشنىڭ كۈن تەرتىۋىگە قويۇلىدۇ.

ئۈچىنجى قەدەمدە،  قانۇن لايىھەسى ئاۋام پالاتاسىيەسى دە مۇنازىرە قىلىنىدۇ. ئەگەر ئاۋام پالاتاسىيەسىدىكى 435 ۋەكىل ئىچىدىن 218 نىڭ قوللىشىغا ئىرىشسە، قانۇن لايىھەسى ئاۋام پالاتاسىيەسىدە تەستىقلانغان بولىدۇ ۋە كىڭەش پالاتاسىيەسى گە بارىدۇ.

تۆتىنجى قەدەمدە، قانۇن لايىھەسى كىڭەش پالاتاسىيەسىگە بارغاندىن كىيىن، كىڭەش پالاتاسىيەدىكى كومىتىتنىڭ مۇزاكىرە قىلىشىغا سۇنۇلىدۇ. ئەگەر مۇزاكىرە قىلىنغان قانۇن لايىھەسى كىڭەش پالاتاسىيەسىدىكى كومىتىت تەرىپىدىن تەستىقلانسا، كىڭەش پالاتاسىيەسى تەرىپىدىن ئاۋاز بەرىش ۋە مۇنازىرە قىلىشقا سۇنىلىدۇ.

بەشىنجى قەدەمدە، ئەگەر قانۇن لايىھەسى كىڭەش پالاتاسىيەسىدىكى 100 پارلامەنت ئەزاسى (سەناتور) ئىچىدە 51 ئەزا تەرىپىدىن تەستىقلانسا، ئەڭ ئاخىرقى مۇزاكىرە ۋە ئۆزگەرتىش ئۈچۈن، ئاۋام پالاتاسىيە ۋە كىڭەش پالاتاسىيە ۋەكىللىرىدىن تەركىپ تاپقان قۇرۇلتاي كومىتىتىگە سۇنىلىدۇ.

ئالتىنجى قەدەمدە، ئاۋام پالاتاسىيە ۋە كىڭەش پالاتاسىيە ۋەكىللىرىدىن تەركىپ تاپقان قۇرۇلتاي كومىتىتى بۇ ئىككى پارلامەنت تەرىپىدىن مۇزاكىرە قىلىنغان قانۇن لايىھەسىنى بىر يەرگە ئەكىلىپ سەلىشتۇرىدۇ ۋە ئەڭ ئاخىرىدا بىرلىككە كەلگەن قانۇن لايىھەسىنى قايتىدىن ئاۋام پالاتاسىيە ۋە كىڭەش پالاتاسىيەسىنىڭ كۆرۈپ چىقىشىغا سۇنىدۇ. ئۇلار ئۇنى ئايرىم ئايرىم مۇزاكىرە قىلىپ ئەڭ ئاخىرقى قانۇن لايىھەسىنى تەستىقلايدۇ.

يەتتىنجى قەدەمدە، ئەڭ ئاخىرقى تەستقىلانغان ۋە بىرلىككە كەلگەن قانۇن لايىھەسى بىسىپ چىقىرلىپ پىرەزىدەنتنىڭ تەستىقلىشىغا سۇنىلىدۇ. پىرەزىدەنتنىڭ ئۇ قانۇن لايىھەسىنى تەستىقلاش ۋە ياكى رەت قىلىشى ئۈچۈن 10 كۈن ۋاقىت بار بولۇپ، ئەگەر ئۇ 10 كۈن ئىچىدە تەستىقلاپ قول قويسا، ئۇ قانۇن لايىھەسى رەسمى قانۇن بولۇپ كۈچكە ئىگە بولىدۇ، بولمىسا رەت قىلىنىپ پارلامەنت ئەزالىرىغا قايتۇرۋىتىلىدۇ.

ئەمىلىيەتتە ماقۇللىماقچى بولغان قانۇن لايىھەسى يۇقارقى ھەر بىر باسقۇچ جەريانىدا پۈتۈنلەي ئۆزگەرتىلىشى، ھەتتا تامامەن رەت قىلىنىشى مۈمكىن.

قانۇن ماقۇللاشنىنۋ يۇقارقى قەدەم باسقۇچلىرىغا ئاساسلانغاندا، ئامىركىدا قانۇن چىقىرىش ئۈچۈن يالغۇز نامايىش قىلىش يىتەرلىك ئەمەس بولۇپ، ئۇنىڭلىق ئۈچۈن ئەڭ موھىم بىر تەرەپتىن داۋانى ئامىركا پارلامەنت ئەزالىرىغا ئۈنۈملۈك ئاڭلىتىدىغان بىر تۈركۈم كەسپى خادىملار ۋە ياكى لوبىچىلار بولىشى كىرەك، يەنە بىر تەرەپتىن ھەرقايسى شىتاتلاردا ياشاۋاتقان ئامىركا ۋەتەندىشى بولغان ھەر بىر ئۇيغۇر، داۋانى ئۆزى تۇرىۋاتقان شىتاتتىكى ئاۋام پالاتاسىيە ۋە كىڭەش پالاتاسىيە ئەزالىرىغا ئۈزلۈكسىز ئاڭلىتىپ، ماقۇللانماقچى بولغان قانۇن ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ پارالامەنتتە ئاۋاز بىرىشىنى قولغا كەلتۈرۈشى كىرەك.

يىقىندا ئامىركىدا، تىبەتلەرگە مۇناسىۋەتلىك يەنە بىر قانۇن لايىھەسى، ئاۋام پالاتاسىيە قانۇن كومىتىتىنىڭ بىردەك تەستىقلىشىدىن ئۆتۈپتۇ. تىبەتلەرنىڭ بۇ قانۇن لايىھەسى تۇنجى بولۇپ 2014 ـ يىلى ئامىركا ئاۋام پالاتاسىيەسىگە تونۇشتۇرۇلغان ئىكەن، 4 يىلدىن كىيىنكى بۈگۈنكى كۈندە ئاران قانۇن ماقۇللاشنىڭ دەسلەپكى قەدىمىنى تاماملاپتۇ. بۇ قانۇن لايىھەسىدە خىتتاي پۇخرالىرىنىڭ ئامىركىغا ئەركىن كىلىپ كىتەلىگىنىگە ئوخشاش، ئامىركا پۇخرالىرى، ئەمەلدارلىرى ۋە مۇخپىرلىرىنىڭمۇ تىبەتكە ئەركىن بىرىپ كىلەلەيدىغانلىقى ئوتۇرغا قويۇلغان ئىكەن. ئەگەر بۇ قانۇن لايىھەسى ئەڭ ئاخىردا تەستىقلىنىپ رەسسى قانۇنغا ئايلاندا ۋە ئەمىللەشسە، تاشقى دۇنيانىڭ تىبەتتە بولاۋاتقان ئىشلاردىن خەۋەر تىپىشىغا چوڭ پايدىسى بولۇشى مۈمكىن.

ئۇندىن باشقا ئامىركىنىڭ تىبەت مۇساپىرلىرىغا ياردەم قىلىش قانۇنى لايىھەسى 2008 – يىلى تۇنجى قىتىم پارلامەنتكە تونۇشتۇرۇلغان بولۇپ، ئۇنىڭدا ھەر يىلى 3000 تىبەتكە، ئامىركىغا كىلىش ئۈچۈن ۋىزا بىرىش تەلەپ قىلىنغان ئىكەن. 2008 - يىلدىن كىيىن بۇ قانۇن لايىھەسى بىر نەچچە قىتىم ئامىركا پارلىمەنتىگە قايتا قايتا تونۇشتۇرۇلغان. ئەڭ ئاخىرقى قىتىم 2017 - يىلى تونۇشتۇرۇلغان.

        مېنىڭ قارىمشىمچە ئامىركىدا تىبەتلەرگە مۇناسىۋەتلىك بۇ قانۇن ۋە قارارلارنىڭ ماقۇللىنىشى تىبەتلەرنىڭ ئۇزۇن مۇددەت ئۈزلۈكسىز تىرىشچانلىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك. بىرلەشكەن دۆۋلەتلەر تەشكىلاتى 1959، 1961 ۋې 1965 - يىللىرى ئارقا ئارقىدىن ئۈچ قىتىم تىبەتلەر توغۇرسىدا قارار چىقارغان ئىكەن.  تىبەتلەرنىڭ داھىسى 14 – قىتىملىق دالاي لاما 1979 – يىلى ئامىركىنى تۇنجى قىتىم زىيارەت قىلغان ئىكەن. شۇنىڭدىن ئېتىۋارەن دالاي لاما بىلەن ئامىركا پارلامەنت ئەزالىرى ئارىسىدىكى قويۇق مۇناسىۋەت ئورنىتىلىشقا باشلىغان. شۇنداق بولغاندا تىبەتلەر تاشقى دۇنيادا داۋا ئىلىپ بىرىۋاتقىلى 60 يىل، ئامىركىدا رەسمى داۋا ئىلىپ بىرىۋاتقىلى 40 يىلغا يىقىن بولغان. ئۇلار بۇ 60 يىل ۋاقىت جەرياندا ئامىركىدا جۈملىدىن غەرىپتە قانداق داۋا قىلىشنىڭ ئۇسۇللىرىنى ئوبدان ئۈگەندى. تىبەتلەر  ئامىركا ۋە باشقا غەرىپ دۆۋلەتلىرىدە ئۆزلىرى ئۈچۈن داۋا قىلىپ بىرىدىغان نۇرغۇن كىشىلەرنى قولغا كەلتۈردى، ئۇلارنىڭ ئىچىدە مۇشھۇر جامائەت ئەربابلىرىمۇ ئاز ئەمەس. ئۇلارنىڭ يىتەرلىك ئىختىزادى بولغاچقا لوبىچىلىققىمۇ ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن.

ئىشىنىمەنكى تىبەتلەر ئۇ قانۇن ۋە قارارلارنى روياپقا چىقىرىش ئۈچۈن نۇرغۇن تىرىشچانلىقلارنى كۆرسەتتى؛  ئۇلار ئالدى بىلەن تىبەت خەلقىنىڭ مەنپەتىنى بىرىنجى ئورۇنغا قويدى؛ بىزدىكى بەزى ئىنسانلارغا ئوخشاش  مەنمەنچىلىك ۋە ئابروي تالىشىپ، بىر بىرىنى خايىن مۇناپىق دەپ ئۆز ئارا ھاقارەت قىلىشمىدى، مىللەتنىڭ ئىتىپاقلىقى ۋە بىرلىكىنى بۇزمىد؛  ئۆز ئارا ئىتىپاقلىشىپ، كۈچنى بىرلىككە كەلتۈردى.  شۇ سەۋەپتىن تىبەت خەلقىنىڭ ھەق ھوقۇقىنى قوغدايدىغان بۇ قانۇن ۋە قارالار ماقۇللاندى.  

   بىزچۇ؟ بىز ئامىركىدا داۋا باشلىغىلى 1998 – يىلدىن ھىساپلىساق ئەمدىلا 20 يىل بولدى؛ بىز گەرچە بۇ 20 يىل ۋاقىت جەريانىدا غەرىپتە قانداق ياشاشنى، تەشكىلات قۇرۇپ ھەر خىل پالىيەت ۋە نامايىشلارنى ئۇيۇشتۇرۇشنى ئاز تولا ئۈگەنگەن بولساقمۇ، بىراق ئامىركىدا قانۇن قانداق ماقۇللىنىدىغانلىقىنى، ۋە قانۇن ماقۇللاش جەريانىدا قانداق ئامىللارنىڭ موھىم رول ئوينايدىغانلىقىنى تولۇق تونۇپ يىتەلمىدۇق؛ يىتەرلىك پارلامەنت ئەزالىرىنىڭ قوللىشىغا ئىرىشەلمىدۇق؛ ئىختىزادى جەھەتتىكى ھەر خىل قىيىنچىلىقلار تۈپەيلىدىن ۋە ياكى لوبىچىلىقنىڭ موھىملىقىنى تونۇپ يەتمەسلىكىمىز تۈپەيلىدىن، لوبىچىلىققا ئالاھىدە ئەھمىيەت بىرەلمىدۇق؛ ئەڭ موھىمى قولىمىزغا كەلگەن پۇرسەتلەردىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنالماي قالدۇق؛ ھە دىسەك بىر بىرىمىزنى ھاقارەتلەپ، سەۋەنلىكنى باشقىلاردىن ئىزدىدۇق؛ بىر بىرىمىزنى ياراتمىدۇق، بىر بىرىمىزنى ئىنكار قىلىشتۇق.

ئادەتتە پارلامەنتكە تونۇشتۇرۇلغان ھەرقانداق قانۇن لايىھەسى (Bill) گە  (ئاۋام پالاتاسىيەسى ئۈچۈن) H دىن، (كەڭەش پالاتاسىيە ئۈچۈن) S  دىن باشلانغان قانۇن ماقۇللاش نومۇرى بىكىتىلىپ، پارلامەنت ئارخىبىدا ساقلىنىدىغان بولۇپ، مەن پارلامەنت تور بىتىدىن تىبەتلەرگە ئائىت نۇرغۇن ئۇچۇرلارنى ئىزدەپ تاپتىپ. ئۇيغۇرلارغا ئائىت چىققان قارارلارنى تاپتىم (يازمىنىڭ ئاخىرغا قاراڭ). مەن گەرچە ئۇيغۇرلارغا ئايىت قانۇن لايىھەسى ۋە ياكى قارار لايىھەسىگە مۇناسىۋەتلىك بارلىق ئۇچۇرلارنى قاراپ چىققان بولساممۇ، بىراق 9 يىل ئىلگىرى ماقۇللاتماقچى بولغان ئۇ قانۇن لايىھەسى توغۇرسىدا ھىچقانداق بىر يىپ ئۇچى تاپالمىدىم. مەن ئىگەللىگەن ئەھۋالغا ئاساسلانغاندا، 9 يىل ئىلگىرى بىز ئۈچۈن تۈزۈلمەكچى بولغان ئۇ قانۇن، ئامىركىنىڭ رەسمى قانۇن ماقۇللاش كۈن تەرتىۋىگە تىخى كىرمەي تۇرۇپ، قانۇن لايىھەسىنىڭ دەسلەپكى باسقۇچىدا توختاپ قالغان.

ھەممىمىز بىلگەندەك ئامىركا يۈكسەك دىموكىراتىلاشقان قانۇنى بىر دۆۋلەت. شەخىسلەرنىڭ سايلاش، سايلىنىش ۋە ھەر خىل قانۇنى ھەق ھۆقۇقلىرى بار، بىراق شەخىسلەر ئامىركىنىڭ قانۇن تۈزۈش سىستىمىسىغا خالىغانچە تەسىر كۆرسۈتۈپ، ئۆزىنىڭ شەخسى غەرىزى ئۈچۈن تۈزىلىۋاتقان قانۇننى خالىغانچە توسۇپ قالالمايدۇ. شۇڭا بىز بۇرۇن كۆنۈپ قالغان ئادىتىمىز بويىچە تەپەككۇر قىلىپ، سەۋەنلىكنى ئۆزىمىزدىن ئىزدىمەي، مەسۇليەتنى باشقىلارغا، بولۇپمۇ بىزگە ياردەم بەرگەنلەرگە يۈكلەپ قويساق، ئۇ "ئاش بەرگەن قازاننى چاققان" لىق بولىدۇ.

بىزدە "ئۆتكەن ئىشنى سالىۋات" دەيدىغان ئاتا سۆزى بار. مىنىڭ قارىشىمچە، ھازىر ئۆتۈپ كەتكەن ئىش ئۈچۈن، ئىچىمىزدىن "جاۋاپكار" تىپىپ، ئۇنى كۆرەش قىلىش بىلەن ۋاقىت ئىسىراپ قىلىدىغان ۋاقىت ئەمەس. ئەگەر بىزنىڭ مەسىلىنى ھەل قىلىش نىيىتىمىز بولسا، گەپنى باشقىلارنى ئەيىپلەشتىن، باشقىلارنى ھاقارەتلەشتىن ۋە تەشكىلاتلارنى ئىنكار قىلىشتىن باشلىماي، بىز قايسى جەھەتتىن يىتەرلىك قىلالمىدۇق دەپ ئويلاپ بىقىشىمىز، تەجىربە ساۋاقلارنى يەكۈنلەپ، ياخشى پىكىر تەكلىپلىرىمىز بولسا ئوتۇرغا قويىشىمىز، بولمىسا ئىش قىلىۋاتقان تەشكىلات ۋە شەخىسلەرنى قوللاپ، ئۇلارغا كىرەكلىك بولغان ۋە قولىمىزدىن كەلگەن ياردەملەرنى بىرىشىمىز كىرەك.  

ئەگەر ئامىركىدا بىزگە مۇناسىۋەتلىك ھەرقانداق بىر قانۇن ماقۇللانسا، ئۇ خەلقىمىزنىڭ ھەق ھوقىنى قوغداش جەھەتتە ھەقىقەتەن زور ئەھمىيەتكە ئىگە. ئالدى بىلەن ئامىركىدا روياپقا چىققان بىز بىلەن مۇناسىۋەتلىك ھەرقانداق بىر قارار ۋە ياكى قانۇن خەلقىمىزگە زور ئۈمۈتلەر ئىلىپ كىلىدۇ؛ شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇ زەنجىرسىمان تەسىر قوزغاپ باشقا غەرىپ دۆۋلەتلىرىنىڭ ئۇيغۇرلار تۇتقان سىياسىتىدە ئىجابى ئۆزگۈرۈشلەر پەيدا قىلىدۇ؛ خەلقارنىڭ خىتتاي ھاكىمىيىتىگە بولغان نارازىلىقىنى كۈچەيتىدۇ ۋە شۇنداقلا ۋەتەن سىرتىدىكى ئۇيغۇر مۇساپىرلارنىڭ ھەق ھوقۇقىنى قوغداش جەھەتتە ئالاھىدە رول ئوينايدۇ.

شۇنى ئالاھىدە تەكىتلەپ ئۆتۈشكە ئەرزىدۇكى، ئامىركىدا چىقىدىغان ھەرقانداق قانۇن، پەقەتلا خىتتاي زىمىنى سىرتىدا، بولۇپمۇ ئامىركا زىمىنىدە قانۇنى كۈچكە ئىگە بولۇپ، ئۇ خىتتاي دۆۋلىتى ئىچىدە قانۇنى كۈچكە ئىگە ئەمەس. ئامىركىدا ماقۇللانغان ھەرقانداق قانۇن ئامىركىنىڭ تاشقى سىياسىتىدە جۈملىدىن ئامىرىكا – خىتتاي مۇناسىۋەتلىرىدە، تىبەت ياكى ئۇيغۇرلارغا ئوخشاش مۇناسىۋەتلىك تەرەپلەرنىڭ مەسىلىسىگە قانداق مۇئامىلە قىلىشقا يول كۆرسەتكۈچلۈك رول ئوينايدۇ. ئامىركىدا تۈزۈلگەن ھەرقانداق قانۇننىڭ خىتتاي دۆۋلىتى ئىچىدە قانچىلىك ئەمىللىشى پەقەت ۋە پەقەتلا ئامىركىنىڭ دىپلوماتىك تىرىشچانلىقى ۋە خىتتاينىڭ ئۇنىڭغا قانچىلىك ئەھمىيەت بىرىشىگە، ئۇنىڭ ئۆزىگە ئىلىپ كىلىدىغان پايدا زىيىنىنى قانداق تەڭپۇڭلاشتۇرىشىغا باغلىق.

ھەممىمىز بىلگەندەك بىزنىڭ ھەق ھوقۇقلىرىمىزنى قوغداش بىلەن مۇناسىۋەتلىك خىتتاي دۆۋلىتىنىڭ ۋە خەلقارانىڭ نۇرغۇن قانۇنلىرى بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ ھىچ قايسىسى خىتتايدا نورمال ئىجىرا بولغىنى يوق. ئامىركىنىڭ تىبەتلەر توغۇرسىدا چىقارغان قانۇن ۋە قارارلىرى خىلى كۆپ بولسىمۇ، 1985 – يىلى 7 – ئايدا ئامىركا پارلامەنتىنىڭ 91 ئەزاسى بىرلىكتە ئىمزا قويۇپ، خىتتاي ھۆكۈمىتىنى، دالاي لاما ۋەكىللىرى بىلەن بىۋاستە سۆزلۈشىشكە چاقىرغان بولسىمۇ، بىراق نەتىجە ھەممىمىز كۆرەپ تۇرىۋاتقاندەك 33 يىلدىن كىيىنكى بۈگۈنكى كۈندە، تىبەت خەلقىنىڭ ئەھۋالىدا كۆزگە كۆرىنەرلىك چوڭ ئۆزگۈرۈش بولغىنى يوق، ھەتتا تىبەتلەر تەلەپ قىلغان ئالى ئاپتىنومىيەمۇ رىياللىققا ئايلانغىنى يوق. ئەكسىنچە تىبەت خەلقىگە يۈرگۈزىلىۋاتقان ھەر خىل باستۇرۇش سىياسىتى ئۈزلۈكسىز داۋام قىلماقتا. تىبەت خەلقىمۇ ئىلىپ بىرىۋاتقان داۋانى بوشاشتۇرماي ئۈزلۈكسىز داۋام قىلىۋاتىدۇ.

شۇڭا ئامىركىدا ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك ئۇ قانۇن بۇرۇنراق ماقۇللانغان بولسا ھازىرقى لاگىرلار دۇنياغا كەلمەيىتتى، مىليونلىغان گۇناسىز ئىنسانلار تۈرمىلەردە، لاگىرلاردا ياتمايىتتى دەپ قاراش، ئامىركىدا تىخى مەۋجۇت بولمىغان ئۇ قانۇننىڭ كۈچىنى بەك كۆپتۈرۋەتكەنلىك بولىدۇ. ئەگەر ئامىركا قانۇن چىقىرىش ئارقىلىق يەنە بىر دۆۋلەتنىڭ ئىچكى سىياسىتىگە تەسىر كۆرسىتەلەيدىغان بولسا، شىمالى كورىيە مەسىلىسى ھازىرقىدەك بۇنداق ئۇزۇنغا سوزىلىپ كەتمىگەن بولاتتى. ئامىركىنىڭمۇ شىمالى كورىيە مەسىلىسىنى ھەل قىلىشى ئۈچۈن خىتتاي ھاكىمىيىتىگە ھاجىتى چۈشمىگەن بولاتتى. ئەگەر ئامىركا قانۇن چىقىرىش ئارقىلىق باشقا دۆۋلەت سىياسىتىگە تەسىر كۆرسىتەلىگەن بولسا، ئۆزىگە خوشنا بولغان كىچىككىنە كۇبا، ئامىركا بىلەن شۇنچە ئۇزۇن دۈشمەنلەشمىگەن بولاتتى. ئامىركىدىكى كۇبالىقلارمۇ ئالا بۇرۇن ئەركىن ئازادە يۇرتىغا بىرىپ كىلەلىگەن بولاتتى.

ئەمدى ماگنىتىسكى قانۇنىغا كەلسەك ئۇ ئالا بۇرۇن ماقۇللانغان قانۇن بولۇپ، ھازىرقى موھىم مەسىلە قانداق قىلىپ بۇ قانۇننى، خەلقىمىزگە قىرغىنچىلىق سىياسىتى يۈرگىزىۋاتقان بىر قىسىم خىتتاي ئەمەلدارلىرىغا ئىشلىتىپ، ئۇلارنى خىتتاي زىمىنى سىرتىدا جازالىتىش مەخسىتىگە يىتىش. بۇ قانۇنمۇ پەقەتلە خىتتاي زىمىنى سىرتىدا كۈچكە ئىگە بولۇپ، ئۇنىڭ ئەڭ چوڭ ئەھمىيىتى، ئۇ قانۇن ئارقىلىق خىتتاي ئەمەلدارلىرىنىڭ خىتتاي زىمىنى سىرتىدىكى مەنپەتىنى زىيانغا ئۇچۇرتۇش، ئۇلارنىڭ ئەركىنلىكىنى چەككلەش، ئىناۋىتىنى تۆكەش ۋە خەلقىمىزگە روھىي جەھەتتىن ئۈمۈت بىغىشلاش. بۇنىڭلىق ئۈچۈن تەشكىلاتلىرىمىز ۋە ئىمكانى يار بەرگەنلەر، جازالاتماقچى بولغان ھەر قانداق بىر خىتتاي ئەمەلدارىنىڭ جىنايى قىلمىشى توغۇرسىدا يىتەرلىك ئىسپات توپلىشى كىرەك.

مەن ئىشىنىمەنكى ۋەتىنىمىزدىكى جازا لاگىرلىرى چوقۇم تاقىلىدۇ؛ خەلقىمىزنىڭ بىشىغا كەلگەن ئېغىر كۈنلەر ۋە زۇلۇملار بۇنداق داۋام قىلىۋەرمەيدۇ؛ خىتتاي ھاكىمىيىتىمۇ زومىگەرلىكىنى مەڭگۈ داۋام قىلىۋىرەلمەيدۇ. مىنىڭ قارىشىمچە، جازا لاگىرلىرىنىڭ قاچان ۋە قانداق تاقىلىشى، ئامىركا ۋە خەلقارانىڭ ئۇيغۇرلار ئۈچۈن چىقارغان قانۇنىغا باغلىق ئەمەس؛ مۇنداقچە قىلىپ ئەيىتقاندا ئامىركا بىر قانۇن ماقۇللاش ئارقىلىقلا ۋەتەندىكى جازا لاگىرلىرىنى تاقىتىۋىتەلمەيدۇ. ۋەتەندىكى جازا لاگىرلىرىنىڭ تاقىلىشى، خىتتاي ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ جازا لاگىرلارنى ئىچىشتىكى مەخسەت، مۇدداھاسىغا، ئۇنىڭدىن ئالىدىغان پايدىسى بىلەن ئامىركا ۋە خەلقارانىڭ بىسىمى تۈپەيلىدىن كىلىپ چىقىدىغان پايدا زىيان ئارىسىدىكى تەڭپۇڭلۇق قاتارلىق ئامىللارغا باغلىق. بىر تەرەپتىن، ئەگەر خىتتاي ھۆكۈمىتى بۇ جازا لاگىرلىرىنى ئىچىشتىكى مەخسەت مۇدداسىغا يەتسە ۋە ياكى جازا لاگىرلىرىنىڭ زۆرۈريىتى قالمىدى دەپ قارىسا، جازا لاگىرلىرىنى تاقىشى مۈمكىن.  يەنە بىر تەرەپتىن ئەگەر ئامىركا ۋە خەلقارانىڭ بىسىملىرى، خىتتاي ھاكىمىيىتىگە ھەر جەھەتتىن ئېغىر زىيان ئەكەلسە،  ئۇ زىيان جازا لاگىرلىرىنى داۋالاشتۇرۇش ئارقىلىق ئىرىشىدىغان پايدىسىدىن ئىشىپ كەتسە، ئۇ چاغدا خىتتاي ھۆكۈمىتى جازا لاگىرلىرىنى تاقىشى مۈمكىن، ياكى ئۇنىڭ شەكلىنى ئۆزگەرتىپ كۆز بويامچىلىق قىلىشى مۈمكىن. يىغىنچاقلاپ ئەيىتقاندا ئامىركا باشچىللىق غەرىپ دۆۋلەتلىرىدىن ۋە خەلقارادىن خىتتاي ھۆكۈمىتىگە نىسبەتەن قانچە ئېغىر بىسىم كەلسە، خىتتاي ھۆكۈمىتى قانچە ئوسال ئەھۋالغا چۈشۈپ قالسا، ئاندىن ئامالسىزلىقتىن جازا لاگىرلىرىنى شۇنچە تىز تاقاشقا مەجبۇرى بولىشى مۈمكىن.

مىنىڭ قارىشىمچە نۆۋەتتە، ئامىركىدا، ئۇيغۇرلارغا ئاھىت قانۇن چىقىرىشقا ئەڭ پايدىلىق بىر پۇرسسەت بار. ئامىركىدا ئۇيغۇرلارغا قانۇن ماقۇللاش ۋە جازا لاگىرلىرىنى تاقاش ئۈچۈن، بىزنىڭ تەشكىلاتلىرىمىز دەرھال ھەركەتكە كىلىپ، سىستىمىلىق ھالدا ئۇزۇن مۇددەت ئۈزلىكسىز تىرىشچانلىق كۆرسىتىشى كىرەك.  بىزمۇ تەشكىلاتلىرىمىزنى ھەر جەھەتتىن قوللاپ قۇۋەتلىشىمىز كىرەك.

ئامىركىدا ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك قانۇن ماقۇللىتىش ۋە جازا لاگىرلىرىنى تاقىتىش ئۈچۈن، مەن بارلىق ۋەتەنداشلارغا ۋە تەشكىلاتلارغا تۆۋەندىكى تەكلىپلەرنى سۇنماقچىمەن.

ئالدى بىلەن تەشكىلاتىمىز لوبىچىلىق قىلىش ئۈچۈن كەسپى خادىم ياللاپ، قانۇن ماقۇللاش ئۈچۈن زۆرۈر بولغان خىزمەتلەرنى ئەڭ قىسقا زامان ئىچىدە باشلىسا.

ئۇندىن قالسا ئامىركىدىكى ئۇيغۇر كىشىلىك ھۆقۇق تەشكىلاتى ياكى ئامىركا ئۇيغۇر بىرلەشمىسى ۋە ياكى بۇ جەقەتتە قابىلىيىتى بار ھەر قانداق بىر شەخىس باش بولۇپ، ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى ئەھۋالىنى تولۇق ئەكىس ئەتتۇرىدىغان بىر پارچە دوكىلات يىزىپ چىقسا؛  ئامىركا ۋەتەندىشى بولغان ھەر بىر ئۇيغۇر ئۇ دوكىلاتقا ئىمزا قويۇپ،  ئۆزى ياشاۋاتقان شىتاتتىكى ئاۋام پالاتاسىيە ۋە كىڭەش پالاتاسىيە ئەزالىرىغا يوللاپ بەرسە، ۋە شۇ ئارقىلىق ئۇلارنىڭ ماقۇللاتماقچى بولغان قانۇن لايىھەسىنى قوللىشىنى قولغا كەلتۈرسە.

ئەڭ ئاخىردا، ۋەتەنداشلار ھازىر ئىلىپ بىرىلىۋاتقان نامايىش ۋە ھەر خىل پالىيەتلەرنى ئۆز يولىدا ئىلىپ بىرىۋەرسە؛ ۋەتەن مىللەتكە زىيانلىقلا بولمايدىكەن، ھىچكىم بىر بىرىگە توسقۇنلۇق قىلمىسا، بىر بىرىنى ئىنكار قىلمىسا، بىر بىرىگە ھاقارەت ۋە ھۇجۇم قىلمىسا.

ئەڭ موھىمى ئاللاھ رىزاسى ۋە ۋەتەندىكى شۇ خەلقىمىز ئۈچۈن، ئۆز شەخسى غەرەزلىرىمىزدىن ۋاز كىچىپ، ئۆز ئارا ئىتىپاقلاشساق، كۈچنى بىرلىككە كەلتۈرسەك؛ تالاش تارتىش ۋە ئىختىلاپلارنى توختۇتۇپ، زىھنىمىز ۋە كۈچ قۇۋىتىمىزنى داۋاغا توپلىساق، داۋانى بىرلىكتە ئىلىپ بارساق، ھىچ بولمىغاندا داۋانى بىر يولۈنۈشتە ئىلىپ بارساق؛ داۋاغا زىيان سالىدىغان ۋە دۈشمەنگە ئويۇن قويۇپ بىرىدىغان ئىشلارنى قىلمىساق.

قوشۇمچە

  تۆۋەندىكىلەر مەن ئامىركا پارلامەنت تور بىتىدىن ئىزدەپ تاپقان 1979 - يىلىدىن ھازىرغا قەدەر ئامىركا پارلامەنتىدە ئۇيغۇرلار توغۇرسىدا چىقىرىلغان قارارلار بولۇپ ( رەت تەرتىۋى يىقىنقىدىن بۇرۇنقىغا قاراپ تىزىلدى)، ئۇلارنىڭ ئىچىدە قۇنۇن توغۇرسىدا ھىچ بىر ئۇچۇر تاپالمىدىم

H.Res.576 - Expressing the sense of the House of Representatives that the Government of the People's Republic of China has violated internationally recognized human rights by implementing severe restrictions on the rights of Uyghurs to freely associate and engage in religious and political speech, subjecting detained Uyghurs to torture and forced confessions, carrying out extrajudicial killings against Uyghur dissidents, and pressuring other governments to unlawfully return Uyghurs to China, where they face mistreatment and persecution. (2011 - 2012)

https://www.congress.gov/bill/112th-congress/house-resolution/576?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=11

S.Res.155 - A resolution expressing the sense of the Senate that the Government of the People's Republic of China should immediately cease engaging in acts of cultural, linguistic, and religious suppression directed against the Uyghur people. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/senate-resolution/155?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=13

H.Res.953 - Expressing the sense of the House of Representatives that the Government of the People's Republic of China has violated internationally recognized human rights and legal due process standards by carrying out executions after trials marred by procedural abuses and by carrying out arbitrary detentions targeting Uyghurs and other individuals in Xinjiang in the aftermath of a suppressed demonstration and ensuing mob violence on July 5 to 7, 2009. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/house-resolution/953?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=14

H.Res.624 - Condemning all violent repression by the Government of the People's Republic of China of peaceful Uighur protests. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/house-resolution/624?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=2

H.Res.774 - Expressing appreciation to Bermuda for accepting 4 individuals released from the detention facility at Naval Station, Guantanamo Bay, Cuba. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/house-resolution/774?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=3

S.Res.574 - A resolution expressing the sense of the Senate that the Government of the People's Republic of China should immediately release from custody the children of Rebiya Kadeer and Canadian citizen Huseyin Celil and should refrain from further engaging in acts of cultural, linguistic, and religious suppression directed against the Uyghurpeople. (2007 - 2008)

https://www.congress.gov/bill/110th-congress/senate-resolution/574?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=16

H.Res.497 - Expressing the sense of the House of Representatives that the Government of the People's Republic of China should immediately release from custody the children of Rebiya Kadeer and Canadian citizen Huseyin Celil and should refrain from further engaging in acts of cultural, linguistic, and religious suppression directed against the Uyghur people, and for other purposes. (2007 - 2008)

https://www.congress.gov/bill/110th-congress/house-resolution/497?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=17

H.Res.1370 - Resolution calling on the Government of the People's Republic of China to immediately end abuses of the human rights of its citizens, to cease repression of Tibetan and Uighur people, and to end its support for the Governments of Sudan and Burma to ensure that the Beijing 2008 Olympic Games take place in an atmosphere that honors the Olympic traditions of freedom and openness. (2007 - 2008)

https://www.congress.gov/bill/110th-congress/house-resolution/1370?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=11

S.Res.230 - A resolution calling on the People's Republic of China immediately and unconditionally to release Rebiya Kadeer, and for other purposes. (2003 - 2004)

https://www.congress.gov/bill/108th-congress/senate-resolution/230?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=17

H.Res.477 - Calling on the People's Republic of China immediately and unconditionally to release Rebiya Kadeer, and for other purposes. (2003-2004)

https://www.congress.gov/bill/108th-congress/house-resolution/477?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=18

H.Con.Res.249 - Expressing the sense of the Congress that the Government of the People's Republic of China should immediately release Rabiya Kadeer, her secretary, and her son, abide by the International Covenant on Civil and Political Rights, and permit Kadeer, her secretary, and her son to move to the United States if they so desire. (1999 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/106th-congress/house-concurrent-resolution/249?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=24

S.Res.252 - A resolution expressing the sense of the Senate that Rebiya Kadeer, her family member and business associate, should be released by the People's Republic of China. (1999 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/106th-congress/senate-resolution/252?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=25

H.Con.Res.132 - A concurrent resolution expressing the sense of the Congress that Radio Free Europe/Radio Liberty should reinstate Uighur language broadcasts to the Soviet Union. (1979-1980)

https://www.congress.gov/bill/96th-congress/house-concurrent-resolution/132?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=28

پايدىلىنىش ماتىرياللىرى

1. How are laws made

https://www.house.gov/the-house-explained/the-legislative-process

2. U.S. Congressional Legislation for Tibet

https://www.savetibet.org/policy-center/us-government-and-legislative-advocacy/legislation-in-congress/

https://www.congress.gov/search?searchResultViewType=expanded&q=%7B%22source%22%3A%5B%22legislation%22%2C%22congrecord%22%2C%22comreports%22%5D%2C%22search%22%3A%22Tibet%22%7D

3. 美国众院司法委员会一致核准“入藏互惠法案”

http://www.vot.org/cn/%E7%BE%8E%E5%9B%BD%E4%BC%97%E9%99%A2%E5%8F%B8%E6%B3%95%E5%A7%94%E5%91%98%E4%BC%9A%E4%B8%80%E8%87%B4%E6%A0%B8%E5%87%86%E5%85%A5%E8%97%8F%E4%BA%92%E6%83%A0%E6%B3%95%E6%A1%88/

4.  Reciprocal Access to Tibet Act

http://www.thetibetpost.com/en/news/international/6269-us-house-judiciary-committee-unanimously-approves-reciprocal-access-to-tibet-act

https://www.congress.gov/bill/115th-congress/house-bill/1872

5. The Tibetan Policy Act of 2002

https://fas.org/sgp/crs/row/R43781.pdf

https://www.congress.gov/bill/107th-congress/house-bill/1779

6. Tibetan Refugee Assistance Act

https://www.congress.gov/bill/110th-congress/house-bill/6536/text

https://www.congress.gov/bill/115th-congress/house-bill/3087

https://www.tribuneindia.com/news/nation/tibetan-refugee-assistance-act-reintroduced-in-us-congress/429274.html

Amirka parlamentide Uyghurlar toghursida chiqirilghan qararlar

Amirka parlamentide Uyghurlar toghursida chiqirilghan qararlar

Memet Emin

https://www.congress.gov/

تۆۋەندىكىلەر مەن پارلامەنت تور بىتىدىن ئىزدەپ تاپقان 1979 - يىلىدىن ھازىرغا قەدەر ئامىركا پارلامەنتىدە ئۇيغۇرلار توغۇرسىدا چىقىرىلغان قارارلار بولۇپ ( رەت تەرتىۋى يىقىنقىدىن بۇرۇنقىغا قاراپ تىزىلدى)، ئۇلارنىڭ ئىچىدە قۇنۇن توغۇرسىدا ھىچ بىر ئۇچۇر تاپالمىدىم.

Töwendikiler men parlament tor bitidin izdep tapqan 1979 - yilidin hazirgha qeder Amirka parlamentide Uyghurlar toghursida chiqirilghan qararlar (resolution) bolup ( ret tertiwi yiqinqidin burunqigha qarap tizildi), ularning ichide qunun toghursida hich bir uchur tapalmidim.

H.Res.576 - Expressing the sense of the House of Representatives that the Government of the People's Republic of China has violated internationally recognized human rights by implementing severe restrictions on the rights of Uyghurs to freely associate and engage in religious and political speech, subjecting detained Uyghurs to torture and forced confessions, carrying out extrajudicial killings against Uyghur dissidents, and pressuring other governments to unlawfully return Uyghurs to China, where they face mistreatment and persecution. (2011 - 2012)

https://www.congress.gov/bill/112th-congress/house-resolution/576?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=11

S.Res.155 - A resolution expressing the sense of the Senate that the Government of the People's Republic of China should immediately cease engaging in acts of cultural, linguistic, and religious suppression directed against the Uyghur people. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/senate-resolution/155?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=13

H.Res.953 - Expressing the sense of the House of Representatives that the Government of the People's Republic of China has violated internationally recognized human rights and legal due process standards by carrying out executions after trials marred by procedural abuses and by carrying out arbitrary detentions targeting Uyghurs and other individuals in Xinjiang in the aftermath of a suppressed demonstration and ensuing mob violence on July 5 to 7, 2009. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/house-resolution/953?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=14

H.Res.624 - Condemning all violent repression by the Government of the People's Republic of China of peaceful Uighur protests. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/house-resolution/624?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=2

H.Res.774 - Expressing appreciation to Bermuda for accepting 4 individuals released from the detention facility at Naval Station, Guantanamo Bay, Cuba. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/house-resolution/774?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=3

S.Res.574 - A resolution expressing the sense of the Senate that the Government of the People's Republic of China should immediately release from custody the children of Rebiya Kadeer and Canadian citizen Huseyin Celil and should refrain from further engaging in acts of cultural, linguistic, and religious suppression directed against the Uyghurpeople. (2007 - 2008)

https://www.congress.gov/bill/110th-congress/senate-resolution/574?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=16

H.Res.497 - Expressing the sense of the House of Representatives that the Government of the People's Republic of China should immediately release from custody the children of Rebiya Kadeer and Canadian citizen Huseyin Celil and should refrain from further engaging in acts of cultural, linguistic, and religious suppression directed against the Uyghur people, and for other purposes. (2007 - 2008)

https://www.congress.gov/bill/110th-congress/house-resolution/497?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=17

H.Res.1370 - Resolution calling on the Government of the People's Republic of China to immediately end abuses of the human rights of its citizens, to cease repression of Tibetan and Uighur people, and to end its support for the Governments of Sudan and Burma to ensure that the Beijing 2008 Olympic Games take place in an atmosphere that honors the Olympic traditions of freedom and openness. (2007 - 2008)

https://www.congress.gov/bill/110th-congress/house-resolution/1370?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=11

S.Res.230 - A resolution calling on the People's Republic of China immediately and unconditionally to release Rebiya Kadeer, and for other purposes. (2003 - 2004)

https://www.congress.gov/bill/108th-congress/senate-resolution/230?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=17

H.Res.477 - Calling on the People's Republic of China immediately and unconditionally to release Rebiya Kadeer, and for other purposes. (2003-2004)

https://www.congress.gov/bill/108th-congress/house-resolution/477?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=18

H.Con.Res.249 - Expressing the sense of the Congress that the Government of the People's Republic of China should immediately release Rabiya Kadeer, her secretary, and her son, abide by the International Covenant on Civil and Political Rights, and permit Kadeer, her secretary, and her son to move to the United States if they so desire. (1999 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/106th-congress/house-concurrent-resolution/249?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=24

S.Res.252 - A resolution expressing the sense of the Senate that Rebiya Kadeer, her family member and business associate, should be released by the People's Republic of China. (1999 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/106th-congress/senate-resolution/252?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=25

H.Con.Res.132 - A concurrent resolution expressing the sense of the Congress that Radio Free Europe/Radio Liberty should reinstate Uighur language broadcasts to the Soviet Union. (1979-1980)

https://www.congress.gov/bill/96th-congress/house-concurrent-resolution/132?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=28

Uyghurlarning qanun teshnaliqi

Uyghurlarning qanun teshnaliqi
ئۇيغۇرلارنىڭ قانۇن تەشنالىقى
http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/07/blog-post_28.html

Memet Emin

          Wetendiki zulumning künsayin ighirlishishi, jaza lagirigha solun’ghanlarning kündin kün’ge köpiyishige we 9 yil ilgiri Amirkida oturgha chiqip, hazirgha qeder axiri chiqmighan “Uyghurlargha munasiwetlik qanun” ning qaytidin qizziq nuqtigha aylinishigha egiship, Uyghurlarning Amirkida qanun chiqirishqa bolghan teshnaliqi tiz sürette iship barmaqta.

Köpünchimizning xewiri bolghandek, 1987 – yildin buyan Amirkida Tibetlerge munasiwetlik köpligen qararlar (resolutions) we bir qanun maqullan’ghan bolup,  ularning ichide eng mohim bolghan Tibet siyasiti qanuni (Tibet policy act) dep atalghan u qanun, 2001 – yili 5 – ayning 9 – küni Amirka parlamentige tonushturlup,  Amirkining kingesh we awam palatasiyeside bir yildin köprek waqit talash tartish qilinip, yirimdin artuq paralament ezalirining testiqidin ötkendin kiyin, 2002 – yili 9 – ayning 30 – küni pireziden Bush teripidin qol qoyulup, resmi qanun shekilde ijira qilinishqa bashlighan.

Bizning xelqimiz uzundin biri, bolupmu yiqinqi yillardin biri duch kiliwatqan basturush we qirghinchiliqlar, Tibet xelqi yüzlen’gen basturush we qirghinchiliqtin hergüz az emes, biraq hazirgha qeder Amirkida bizge munasiwetlik hichqandaq bir qanun maqullanmidi. Bügünkidek éghir künlerde xelqimiz heqiqetenmu Amirkida Uyghurlar toghursida shundaq bir qanun chiqirishigha alla burun heq etti. Amirkida bizning heq hoquqimizni qoghdaydighan bir emes hetta bir nechche qanun we qararlar maqullinishi kirek. Undaqta Tibetlerge maqullan’ghan u qararlar we qanun nime üchün bizge maqullanmidi? Biz we bizning teshkilatlar qaysi tereplerde yiterlik xizmet qilalmidi? Bu sualgha jawap birish üchün aldi bilen Amirkining qanun maqullash jeryani bilen tonushup ötmek lazim.

Amirkining qanun maqullash jeryani

Amirkida qanun maqullash, hergüzmu yizip teyyarlan’ghan qanun layihesining deslepki nusqisini paralament binasi ichide ishxanimu ishxana kötürep yürüp, aldigha uchurghan parlament ezalirigha imza qoydurush arqiliq hel bolidighan ish emes.

Amirkida qanun maqullash jeryani nahayti mürekkep bir jeryan bolup, uning jeryanlirini nahayti addi qilip eyitqanda töwendiki bir nechche qedem basquchlargha yighinchaqlash mümkin.

Amirkida qanun maqullash üchün, aldi bilen biri yaki birnechche parlament ezasi, maqullimaqchi bolghan qanun layihesi (bill) ge kipil (sponsor) bolup imza qoyishi kirek.

Ikkinji qedemde, u qanun layihesi (bill) ge bash heripi (awam palatasiyesi üchün) H din yaki (kengesh palatasiye üchün) S din bashlan'ghan qanun maqullash nomuri (legislative number) bikitilip, awam palatasiyesi (House of Representatives) diki munasiwetlik komitit (Committee) (bizge nisbeten tashqi ishlar komititi yeni Foreign Relationship Committee) ning muzakire qilishigha sunulidu, eger muzakire qilin'ghan qanun layihesi komitit ezaliri teripidin testiqlansa, awam palatasiyeside awaz berishning kün tertiwige qoyulidu.

Üchinji qedemde,  qanun layihesi eger awam palatasiyede ewel tonushturulghan bolsa awam palatasiyesi (House of Representatives) de munazire qilinidu. Eger awam palatasiyesidiki 435 wekil (Representative) ichidin 218 ning qollishigha irishse, qanun layihesi awam palatasiyeside testiqlan’ghan bolidu we kingesh palatasiyesi (Senate) ge baridu. (Eger qanun layihesi kingesh palatasiyeside ewel tonushturulghan bolsa, ret tertip jehette buning teturi boyiche bolidu).

Tötinji qedemde, qanun layihesi kingesh palatasiyesi (Senate) ge barghandin kiyin, kingesh palatasiyediki komititning muzakire qilishigha sunulidu. Eger muzakire qilin'ghan qanun layihesi kingesh palatasiyesidiki komitit teripidin testiqlansa, kingesh palatasiyesi teripidin awaz berish we munazire qilishqa sunilidu.

Beshinji qedemde, eger qanun layihesi kingesh palatasiyesi (Senate) diki 100 parlament ezasi (senator) ichide 51 eza teripidin testiqlansa, eng axirqi muzakire we özgertish üchün, awam palatasiye we kingesh palatasiye wekilliridin terkip tapqan qurultay komititige sunilidu.

Altinji qedemde, awam palatasiye we kingesh palatasiye wekilliridin terkip tapqan qurultay komititi bu ikki parlament teripidin muzakire qilin'ghan qanun layihesini bir yerge ekilip selishturidu we eng axirida birlikke kelgen qanun layihesini qaytidin awam palatasiye we kingesh palatasiyesining körüp chiqishigha sunidu. Ular uni ayrim ayrim muzakire qilip eng axirqi qanun layihesini testiqlaydu. 

Yettinji qedemde, eng axirqi testqilan'ghan we birlikke kelgen qanun layihesi bisip chiqirlip pirezidentning testiqlishigha sunilidu. Pirezidentning u qanun layihesini testiqlash we yaki ret qilishi üchün 10 kün waqit bar bolup, eger u 10 kün ichide testiqlap qol qoysa, u qanun layihesi resmi qanun bolup küchke ige bolidu, bolmisa ret qilinip parlament ezalirigha qayturwitilidu.

Emiliyette maqullimaqchi bolghan qanun layihesi yuqarqi her bir basquch jeryanida pütünley özgertilishi, hetta tamamen ret qilinishi mümkin.

Qanun maqullashninv yuqarqi qedem basquchlirigha asaslan’ghanda, Amirkida qanun chiqirish üchün yalghuz namayish qilish yiterlik emes bolup, uningliq üchün eng mohim bir tereptin dawani Amirka parlament ezalirigha ünümlük anglitidighan bir türküm kespi xadimlar we yaki lobichilar bolishi kirek, yene bir tereptin herqaysi shitatlarda yashawatqan Amirka wetendishi bolghan her bir Uyghur, dawani özi turiwatqan shitattiki awam palatasiye we kingesh palatasiye ezalirigha üzlüksiz anglitip, maqullanmaqchi bolghan qanun üchün, ularning paralamentte awaz birishini qolgha keltürüshi kirek.

Yiqinda Amirkida, Tibetlerge munasiwetlik yene bir qanun layihesi (Reciprocal Access toTibet Act of 2017, H.R. 1872), Awam Palatasiye Qanun Komititining birdek testiqlishidin ötüptu. Tibetlerning bu qanun layihesi tunji bolup 2014 ـ yili Amirka Awam Palatasiyesige tonushturulghan iken, 4 yildin kiyinki bügünki künde aran qanun maqullashning deslepki qedimini tamamlaptu. Bu qanun layiheside Xittay puxralirining Amirkigha erkin kilip kiteliginige oxshash, Amirka puxraliri, emeldarliri we muxpirliriningmu Tibetke erkin birip kileleydighanliqi oturgha qoyulghan iken. Eger bu qanun layihesi eng axirda testiqlinip ressi qanun’gha aylanda we emilleshse, tashqi dunyaning Tibette bolawatqan ishlardin xewer tipishigha chong paydisi bolushi mümkin.

Undin bashqa Amirkining Tibet musapirlirigha yardem qilish qanuni (Tibetan RefugeeAssistance Act) layihesi 2008 – yili tunji qitim parlamentke tonushturulghan bolup, uningda her yili 3000 Tibetke, Amirkigha kilish üchün viza birish telep qilin’ghan iken. 2008 - yildin kiyin bu qanun layihesi bir nechche qitim Amirka parlimentige qayta qayta tonushturulghan. Eng axirqi qitim 2017 - yili tonushturulghan. (H.R.3087 - Tibetan Refugee Assistance Act of 2017).

        Méning qarimshimche Amirkida Tibetlerge munasiwetlik bu qanun we qararlarning maqullinishi Tibetlerning uzun muddet üzlüksiz tirishchanliqi bilen munasiwetlik. Birleshken Döwletler Teshkilat 1959, 1961 we 1965 - yilliri arqa arqidin Tibetler toghursida üch qitim qarar maqullighan iken. Tibetlerning dahisi 14 – qitimliq Dalay Lama 1979 – yili Amirkini tunji qitim ziyaret qilghan iken. Shuningdin étiwaren Dalay Lama bilen Amirka parlament ezaliri arisidiki qoyuq munasiwet ornitilishqa bashlighan. Shundaq bolghanda Tibetler tashqi dunyada dawa ilip biriwatqili 60 yil, Amirkida resmi dawa ilip biriwatqili 40 yilgha yiqin bolghan. Ular bu 60 yil waqit jeryanda Amirkida jümlidin gheripte qandaq dawa qilishning usullirini obdan ügendi. Tibetler  Amirka we bashqa gherip döwletliride özliri üchün dawa qilip biridighan nurghun kishilerni qolgha keltürdi, ularning ichide mushhur jamaet erbablirimu az emes. Ularning yiterlik ixtizadi bolghachqa lobichiliqqimu alahide ehmiyet bergen.

Ishinimenki Tibetler u qanun we qararlarni royapqa chiqirish üchün nurghun tirishchanliqlarni körsetti;  ular aldi bilen Tibet xelqining menpetini birinji orun’gha qoydi; bizdiki bezi insanlargha oxshash  menmenchilik we abroy taliship, bir birini xayin munapiq dep öz ara haqaret qilishmidi, milletning itipaqliqi we birlikini buzmid;  öz ara itipaqliship, küchni birlikke keltürdi.  Shu seweptin Tibet xelqining heq hoquqini qoghdaydighan bu qanun we qaralar maqullandi.   

 

   Bizchu? Biz Amirkida dawa bashlighili 1998 – yildin hisaplisaq emdila 20 yil boldi; biz gerche bu 20 yil waqit jeryanida gheripte qandaq yashashni, teshkilat qurup her xil paliyet we namayishlarni uyushturushni az tola ügen’gen bolsaqmu, biraq Amirkida qanun qandaq maqullinidighanliqini, we qanun maqullash jeryanida qandaq amillarning mohim rol oynaydighanliqini toluq tonup yitelmiduq; yiterlik parlament ezalirining qollishigha irishelmiduq; ixtizadi jehettiki her xil qiyinchiliqlar tüpeylidin we yaki lobichiliqning mohimliqini tonup yetmeslikimiz tüpeylidin, lobichiliqqa alahide ehmiyet birelmiduq; eng mohimi qolimizgha kelgen pursetlerdin ünümlük paydilinalmay qalduq; he disek bir birimizni haqaretlep, sewenlikni bashqilardin izdiduq; bir birimizni yaratmiduq, bir birimizni inkar qilishtuq.

Adette parlamentke tonushturulghan herqandaq qanun layihesi (bill) ge  (awam palatasiyesi üchün) H din, (kengesh palatasiye üchün) S din bashlan'ghan qanun maqullash nomuri bikitilip, parlament arxibida saqlinidighan bolup, men parlament tor bitidin Tibetlerge ait nurghun uchurlarni izdep taptip. Uyghurlargha ait chiqqan qararlar (resolutions) ni taptim (yazmining axirgha qarang). Men gerche Uyghurlargha ayit qanun layihesi we yaki qarar layihesige munasiwetlik barliq uchurlarni qarap chiqqan bolsammu, biraq 9 yil ilgiri maqullatmaqchi bolghan u qanun layihesi toghursida hichqandaq bir yip uchi tapalmidim. Men igelligen ehwalgha asaslan’ghanda, 9 yil ilgiri biz üchün tüzülmekchi bolghan u qanun, Amirkining resmi qanun maqullash kün tertiwige tixi kirmey turup, qanun layihesining deslepki basquchida toxtap qalghan.

Hemmimiz bilgendek Amirka yüksek dimokiratilashqan qanuni bir döwlet. Shexislerning saylash, saylinish we her xil qanuni heq höquqliri bar, biraq shexisler Amirkining qanun tüzüsh sistimisigha xalighanche tesir körsütüp, özining shexsi gherizi üchün tüziliwatqan qanunni xalighanche tosup qalalmaydu. Shunga biz burun könüp qalghan aditimiz boyiche tepekkur qilip, sewenlikni özimizdin izdimey, mesulyetni bashqilargha, bolupmu bizge yardem bergenlerge yüklep qoysaq, u “ash bergen qazanni chaqqan” liq bolidu.

Bizde “ötken ishni saliwat” deydighan ata sözi bar. Mining qarishimche, hazir ötüp ketken ish üchün, ichimizdin “jawapkar” tipip, uni köresh qilish bilen waqit isirap qilidighan waqit emes. Eger bizning mesilini hel qilish niyitimiz bolsa, gepni bashqilarni eyipleshtin, bashqilarni haqaretleshtin we teshkilatlarni inkar qilishtin bashlimay, biz qaysi jehettin yiterlik qilalmiduq dep oylap biqishimiz, tejirbe sawaqlarni yekünlep, yaxshi pikir tekliplirimiz bolsa oturgha qoyishimiz, bolmisa ish qiliwatqan teshkilat we shexislerni qollap, ulargha kireklik bolghan we qolimizdin kelgen yardemlerni birishimiz kirek.   

Eger Amirkida bizge munasiwetlik herqandaq bir qanun maqullansa, u xelqimizning heq hoqini qoghdash jehette heqiqeten zor ehmiyetke ige. Aldi bilen Amirkida royapqa chiqqan biz bilen munasiwetlik herqandaq bir qarar we yaki qanun xelqimizge zor ümütler ilip kilidu; shuning bilen bir waqitta u zenjirsiman tesir qozghap bashqa gherip döwletlirining Uyghurlar tutqan siyasitide ijabi özgürüshler peyda qilidu; xelqarning Xittay hakimiyitige bolghan naraziliqini kücheytidu we shundaqla weten sirtidiki Uyghur musapirlarning heq hoquqini qoghdash jehette alahide rol oynaydu.

Shuni alahide tekitlep ötüshke erziduki, Amirkida chiqidighan herqandaq qanun, peqetla Xittay zimini sirtida, bolupmu Amirka ziminide qanuni küchke ige bolup, u Xittay döwliti ichide qanuni küchke ige emes. Amirkida maqullan’ghan herqandaq qanun Amirkining tashqi siyasitide jümlidin Amirika – Xittay munasiwetliride, Tibet yaki Uyghurlargha oxshash munasiwetlik tereplerning mesilisige qandaq muamile qilishqa yol körsetküchlük rol oynaydu. Amirkida tüzülgen herqandaq qanunning Xittay döwliti ichide qanchilik emillishi peqet we peqetla Amirkining diplomatik tirishchanliqi we Xittayning uninggha qanchilik ehmiyet birishige, uning özige ilip kilidighan payda ziyinini qandaq tengpunglashturishigha baghliq.

Hemmimiz bilgendek bizning heq hoquqlirimizni qoghdash bilen munasiwetlik Xittay döwlitining we xelqaraning nurghun qanunliri bolsimu, ularning hich qaysisi Xittayda normal ijira bolghini yoq. Amirkining Tibetler toghursida chiqarghan qanun we qararliri xili köp bolsimu, 1985 – yili 7 – ayda Amirka parlamentining 91 ezasi birlikte imza qoyup, Xittay hökümitini, Dalay Lama wekilliri bilen biwaste sözlüshishke chaqirghan bolsimu, biraq netije hemmimiz körep turiwatqandek 33 yildin kiyinki bügünki künde, Tibet xelqining ehwalida közge körinerlik chong özgürüsh bolghini yoq, hetta Tibetler telep qilghan ali aptinomiyemu riyalliqqa aylan’ghini yoq. Eksinche Tibet xelqige yürgüziliwatqan her xil basturush siyasiti üzlüksiz dawam qilmaqta. Tibet xelqimu ilip biriwatqan dawani boshashturmay üzlüksiz dawam qiliwatidu.

Shunga Amirkida Uyghurlargha munasiwetlik u qanun burunraq maqullan’ghan bolsa hazirqi lagirlar dunyagha kelmeyitti, milyonlighan gunasiz insanlar türmilerde, lagirlarda yatmayitti dep qarash, Amirkida tixi mewjut bolmighan u qanunning küchini bek köptürwetkenlik bolidu. Eger Amirka qanun chiqirish arqiliq yene bir döwletning ichki siyasitige tesir körsiteleydighan bolsa, Shimali Koriye mesilisi hazirqidek bundaq uzun’gha sozilip ketmigen bolatti. Amirkiningmu Shimali Koriye mesilisini hel qilishi üchün Xittay hakimiyitige hajiti chüshmigen bolatti. Eger Amirka qanun chiqirish arqiliq bashqa döwlet siyasitige tesir körsiteligen bolsa, özige xoshna bolghan kichikkine Kuba, Amirka bilen shunche uzun düshmenleshmigen bolatti. Amirkidiki Kubaliqlarmu ala burun erkin azade yurtigha birip kileligen bolatti.

Undin bashqa Magnitiski qanuni (Magnitsky Act) ala burun maqullan’ghan qanun bolup, hazirqi mohim mesile qandaq qilip bu qanunni, xelqimizge qirghinchiliq siyasiti yürgiziwatqan bir qisim Xittay emeldarlirigha ishlitip, ularni Xittay zimini sirtida jazalitish mexsitige yitish. Bu qanunmu peqetle Xittay zimini sirtida küchke ige bolup, uning eng chong ehmiyiti, u qanun arqiliq Xittay emeldarlirining Xittay zimini sirtidiki menpetini ziyan’gha uchurtush, ularning erkinlikini checklesh, inawitini tökesh we xelqimizge rohiy jehettin ümüt bighishlash. Buningliq üchün teshkilatlirimiz we imkani yar bergenler, jazalatmaqchi bolghan her qandaq bir Xittay emeldarining jinayi qilmishi toghursida yiterlik ispat toplishi kirek.

Men ishinimenki wetinimizdiki jaza lagirliri choqum taqilidu; xelqimizning bishigha kelgen éghir künler we zulumlar bundaq dawam qiliwermeydu; Xittay hakimiyitimu zomigerlikini menggü dawam qiliwirelmeydu. Mining qarishimche, jaza lagirlirining qachan we qandaq taqilishi, Amirka we xelqaraning Uyghurlar üchün chiqarghan qanunigha baghliq emes; mundaqche qilip eyitqanda Amirka bir qanun maqullash arqiliqla wetendiki jaza lagirlirini taqitiwitelmeydu. Wetendiki jaza lagirlirining taqilishi, Xittay hökümitining bu jaza lagirlarni ichishtiki mexset, muddahasigha, uningdin alidighan paydisi bilen Amirka we xelqaraning bisimi tüpeylidin kilip chiqidighan payda ziyan arisidiki tengpungluq qatarliq amillargha baghliq. Bir tereptin, eger Xittay hökümiti bu jaza lagirlirini ichishtiki mexset muddasigha yetse we yaki jaza lagirlirining zörüryiti qalmidi dep qarisa, jaza lagirlirini taqishi mümkin.  Yene bir tereptin eger Amirka we xelqaraning bisimliri, Xittay hakimiyitige her jehettin éghir ziyan ekelse,  u ziyan jaza lagirlirini dawalashturush arqiliq irishidighan paydisidin iship ketse, u chaghda Xittay hökümiti jaza lagirlirini taqishi mümkin, yaki uning sheklini özgertip köz boyamchiliq qilishi mümkin. Yighinchaqlap eyitqanda Amirka bashchilliq gherip döwletliridin we xelqaradin Xittay hökümitige nisbeten qanche éghir bisim kelse, Xittay hökümiti qanche osal ehwalgha chüshüp qalsa, andin amalsizliqtin jaza lagirlirini shunche tiz taqashqa mejburi bolishi mümkin.

Mining qarishimche nöwette, Amirkida, Uyghurlargha ahit qanun chiqirishqa eng paydiliq bir pursset bar. Amirkida Uyghurlargha qanun maqullash we jaza lagirlirini taqash üchün, bizning teshkilatlirimiz derhal herketke kilip, sistimiliq halda uzun muddet üzliksiz tirishchanliq körsitishi kirek.  Bizmu teshkilatlirimizni her jehettin qollap quwetlishimiz kirek.

Amirkida Uyghurlargha munasiwetlik qanun maqullitish we jaza lagirlirini taqitish üchün, men barliq wetendashlargha we teshkilatlargha töwendiki tekliplerni sunmaqchimen.

Aldi bilen teshkilatimiz lobichiliq qilish üchün kespi xadim yallap, qanun maqullash üchün zörür bolghan xizmetlerni eng qisqa zaman ichide bashlisa.

Undin qalsa Amirkidiki Uyghur kishilik höquq teshkilati yaki Amirka Uyghur birleshmisi we yaki bu jeqette qabiliyiti bar her qandaq bir shexis bash bolup, Uyghurlarning hazirqi ehwalini toluq ekis etturidighan bir parche dokilat yizip chiqsa;  Amirka wetendishi bolghan her bir Uyghur u dokilatqa imza qoyup,  özi yashawatqan shitattiki awam palatasiye we kingesh palatasiye ezalirigha yollap berse, we shu arqiliq ularning maqullatmaqchi bolghan qanun layihesini qollishini qolgha keltürse.

Eng axirda, wetendashlar hazir ilip biriliwatqan namayish we her xil paliyetlerni öz yolida ilip biriwerse; weten milletke ziyanliqla bolmaydiken, hichkim bir birige tosqunluq qilmisa, bir birini inkar qilmisa, bir birige haqaret we hujum qilmisa.

Eng mohimi Allah rizasi we wetendiki shu xelqimiz üchün, öz shexsi gherezlirimizdin waz kichip, öz ara itipaqlashsaq, küchni birlikke keltürsek; talash tartish we ixtilaplarni toxtutup, zihnimiz we küch quwitimizni dawagha toplisaq, dawani birlikte ilip barsaq, hich bolmighanda dawani bir yolünüshte ilip barsaq; dawagha ziyan salidighan we düshmen’ge oyun qoyup biridighan ishlarni qilmisaq.

Qoshumche

1979 - yilidin hazirgha qeder Amirka parlamentide ilin'ghan Uyghurlar toghursida barliq qararlar ( ret tertiwi yiqinqidin burunqigha qarap tizildi)

H.Res.576 - Expressing the sense of the House of Representatives that the Government of the People's Republic of China has violated internationally recognized human rights by implementing severe restrictions on the rights of Uyghurs to freely associate and engage in religious and political speech, subjecting detained Uyghurs to torture and forced confessions, carrying out extrajudicial killings against Uyghur dissidents, and pressuring other governments to unlawfully return Uyghurs to China, where they face mistreatment and persecution. (2011 - 2012)

https://www.congress.gov/bill/112th-congress/house-resolution/576?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=11

S.Res.155 - A resolution expressing the sense of the Senate that the Government of the People's Republic of China should immediately cease engaging in acts of cultural, linguistic, and religious suppression directed against the Uyghur people. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/senate-resolution/155?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=13

H.Res.953 - Expressing the sense of the House of Representatives that the Government of the People's Republic of China has violated internationally recognized human rights and legal due process standards by carrying out executions after trials marred by procedural abuses and by carrying out arbitrary detentions targeting Uyghurs and other individuals in Xinjiang in the aftermath of a suppressed demonstration and ensuing mob violence on July 5 to 7, 2009. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/house-resolution/953?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=14

H.Res.624 - Condemning all violent repression by the Government of the People's Republic of China of peaceful Uighur protests. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/house-resolution/624?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=2

H.Res.774 - Expressing appreciation to Bermuda for accepting 4 individuals released from the detention facility at Naval Station, Guantanamo Bay, Cuba. (2009 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/111th-congress/house-resolution/774?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=3

S.Res.574 - A resolution expressing the sense of the Senate that the Government of the People's Republic of China should immediately release from custody the children of Rebiya Kadeer and Canadian citizen Huseyin Celil and should refrain from further engaging in acts of cultural, linguistic, and religious suppression directed against the Uyghur people. (2007 - 2008)

https://www.congress.gov/bill/110th-congress/senate-resolution/574?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=16

H.Res.497 - Expressing the sense of the House of Representatives that the Government of the People's Republic of China should immediately release from custody the children of Rebiya Kadeer and Canadian citizen Huseyin Celil and should refrain from further engaging in acts of cultural, linguistic, and religious suppression directed against the Uyghur people, and for other purposes. (2007 - 2008)

https://www.congress.gov/bill/110th-congress/house-resolution/497?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uyghur%22%5D%7D&r=17

H.Res.1370 - Resolution calling on the Government of the People's Republic of China to immediately end abuses of the human rights of its citizens, to cease repression of Tibetan and Uighur people, and to end its support for the Governments of Sudan and Burma to ensure that the Beijing 2008 Olympic Games take place in an atmosphere that honors the Olympic traditions of freedom and openness. (2007 - 2008)

https://www.congress.gov/bill/110th-congress/house-resolution/1370?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=11

S.Res.230 - A resolution calling on the People's Republic of China immediately and unconditionally to release Rebiya Kadeer, and for other purposes. (2003 - 2004)

https://www.congress.gov/bill/108th-congress/senate-resolution/230?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=17

H.Res.477 - Calling on the People's Republic of China immediately and unconditionally to release Rebiya Kadeer, and for other purposes. (2003-2004)

https://www.congress.gov/bill/108th-congress/house-resolution/477?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=18

H.Con.Res.249 - Expressing the sense of the Congress that the Government of the People's Republic of China should immediately release Rabiya Kadeer, her secretary, and her son, abide by the International Covenant on Civil and Political Rights, and permit Kadeer, her secretary, and her son to move to the United States if they so desire. (1999 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/106th-congress/house-concurrent-resolution/249?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=24

S.Res.252 - A resolution expressing the sense of the Senate that Rebiya Kadeer, her family member and business associate, should be released by the People's Republic of China. (1999 - 2010)

https://www.congress.gov/bill/106th-congress/senate-resolution/252?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=25

H.Con.Res.132 - A concurrent resolution expressing the sense of the Congress that Radio Free Europe/Radio Liberty should reinstate Uighur language broadcasts to the Soviet Union. (1979-1980)

https://www.congress.gov/bill/96th-congress/house-concurrent-resolution/132?q=%7B%22search%22%3A%5B%22uighur%22%5D%7D&r=28

Paydilan'ghan matiryallar we ularning ulanmiliri

1. How are laws made
https://www.house.gov/the-house-explained/the-legislative-process

2. U.S. Congressional Legislation for Tibet
https://www.savetibet.org/policy-center/us-government-and-legislative-advocacy/legislation-in-congress/

https://www.congress.gov/search?searchResultViewType=expanded&q=%7B%22source%22%3A%5B%22legislation%22%2C%22congrecord%22%2C%22comreports%22%5D%2C%22search%22%3A%22Tibet%22%7D

3. 美国众院司法委员会一致核准“入藏互惠法案”
http://www.vot.org/cn/%E7%BE%8E%E5%9B%BD%E4%BC%97%E9%99%A2%E5%8F%B8%E6%B3%95%E5%A7%94%E5%91%98%E4%BC%9A%E4%B8%80%E8%87%B4%E6%A0%B8%E5%87%86%E5%85%A5%E8%97%8F%E4%BA%92%E6%83%A0%E6%B3%95%E6%A1%88/

4.  Reciprocal Access to Tibet Act
http://www.thetibetpost.com/en/news/international/6269-us-house-judiciary-committee-unanimously-approves-reciprocal-access-to-tibet-act

https://www.congress.gov/bill/115th-congress/house-bill/1872

5. The Tibetan Policy Act of 2002
https://fas.org/sgp/crs/row/R43781.pdf

https://www.congress.gov/bill/107th-congress/house-bill/1779

6. Tibetan Refugee Assistance Act
https://www.congress.gov/bill/110th-congress/house-bill/6536/text

https://www.congress.gov/bill/115th-congress/house-bill/3087

https://www.tribuneindia.com/news/nation/tibetan-refugee-assistance-act-reintroduced-in-us-congress/429274.html