قايسى دۆۋلەتتىكى كىشىلەر ئەڭ سەمىمى؟

قايسى دۆۋلەتتىكى كىشىلەر ئەڭ سەمىمى؟

مەمەت ئىمىن

2015 - يىلى 10- ئاينىڭ 29 - كۈنى ئەنگىلىيەنىڭ بىر ئۇنىۋىرسىتىدىكى دەيۋىد خاگ جوناس ئىسىملىك بىر ئختىشاتشۇناسى تور ئارقىلىق ئەنگىلىيە، پورتىگالىيە، شىۋىتسارىيە، دانىيە، روسسىيە، گىرىتسىيە، بىرازىلىيە، ئارگىتىنا،  ئامىركا، جەنۇبى ئافرىقا، تۈركىيە، جۇڭگو، ھىندىستان، ياپونىيە، جەنۇبى كورىيە  قاتارلىق  15 دۆۋلەتتىكى ئوخشاش بولمىغان كىشىلەرگە قارىتا تەجىربە ئىلىپ بىرىش ئارقىلىق، بۇ دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ سەمىمىيەتلىكى توغۇرسىدا بىر ئىلمى ماقالا  ئىلان قىلغان. ماقىلىدا ئاپتور بۇ دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ سەمىيەتلىكىنى سانلىق مەلۇماتلار بىلەن ئىپادىلەش بىلەن بىرگە ئۇلارنىڭ دىننى ئىتىقاد ۋە ئىختىزات بىلەن بولغان باغلىنىشى توغۇرسىدا ئانالىز ئىلىپ بارغان.

ئاپتور ئالدى بىلەن بۇ تەجىربىگە  قاتناشقۇچىلارغا  ھەق بىرىش شەرتى بىلەن  تور ئارقىلىق يۇقارقى دۆۋلەتلەردىن 1539 پىدايىلار تاپقان. ئۇندىن كىيىن تۆۋەندىكى ئىككى باسقۇچلۇق تەجىربە ئىلىپ بارغان.

بىرىنجى باسقۇچتا بارلىق  قاتناشقۇچىلار قولىغا تەڭگە ئىلىپ، تەڭگىنى ئاسمانغا ئاتقاندا ئەگەر تەڭگىنىڭ ئوڭ تەرىپى ئۈستىگە چۈشسە، مۇكاپات بىرىدىغانلىقى، تەڭگىنىڭ تەتۈر تەرىپى ئۈستىگە چۈشسە، مۇكاپات بىرىلـمەيدىغانلىقى بىلدۈرۈلگەن. بۇ تەجىربە ھىچقانداق ئىككىنجى بىر ئادەم كۈزەتمەيدىغان ئەھۋال ئاستىدا ئىلىپ بىرىلىدىغان بولۇپ، جاۋاپ تور ئارقىلىق  يوللىنىدىغانلىقى، ئاندىن يوللانغان جاۋاپقا ئاساسەن موكاپات بىرىلىدىغانلىقى بىلدۈرۈلگەن. نۇرمالدا تەڭگىنى ئاسمانغا ئاتقاندا تەڭگىنىڭ ئوڭ ۋە تەتۈر  تەرىپىنىڭ  ئۈستىگە قاراپ چۈشۈش نىسبىتى ئوخشاش بولۇپ، ئەگەر 50%  ئادەم تەڭگىنىڭ ئوڭ تەرىپى ئۈستىگە چۈشتى دەپ جاۋاپ بەرسە، بۇ دۆۋلەتتە ياشىغان كىشىلەر ئەڭ سەمىمى دەپ قارىلىدىكەن. ئەگەر قانچە كۆپ ئادەم تەڭگىنىڭ ئوڭ تەرىپى ئۈستىگە چۈشتى دەپ جاۋاپ بەرسە، بۇ دۆۋلەتتە ياشايدىغان ئادەملەر شۇنچە سەمىمى ئەمەس دەپ قارىلىدىكەن. يەنى ئۇلار مۇكاپات پۇلىنى ئىلىش ئۈچۈن قەستەن يالغان جاۋاپ بەرگەن دەپ قارىلىدىكەن.

نەتىجىدە جۇڭگو، ھىندىستان، جەنۇبى كورىيە ۋە ياپونىيەدىكى كىشىلەرنىڭ كۆپۈنچىسى تەڭگىنىڭ ئوڭ تەرىپى ئۈستىگە چۇشتى دەپ جاۋاپ بەرگەن، يەنى ئەڭ يۇقۇرى نومۇر ئالغان. ئەنگىلىيە، جەنۇبى ئافرىقا، پورتىگالىيە ۋە گىرىتسىيە نىسبەتەن تۆۋەن نومۇر ئالغان . بۇ نەتىجىنى ئانالىز قىلغاندا بۇ دۆۋلەتتىكى كىشىلەرنىڭ يالغانچىلىق قىلىپ يالغاندىن توغۇرا بىرىش ئىھتىماللىقىدىن باشقا، ياپۇن، جەنۇبى كورىيە، جۇڭگو قاتارلىق دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ قىمار ئويناش ئادىدى بولغاچقا، تەڭگىنىڭ ئوڭ تەرىپىنى ئۈستىگە قارىتىپ چۈشۈرۈش تەخنىكىسىنىڭ يۇقۇرى بولۇش ئىھتىماللىقىنىڭمۇ بارلىقى، شۇ سەۋەپتىن ياپونىيە ۋە جەنۇبى كورىيەدىكى كىشىلەرنىڭ يۇقۇرى نومۇر ئالغانلىق ئىھتىمالى بارلىقى ئوتۇرغا قۇيۇلغان.

ئىككىنجى باسقۇچتىكى تەجىربىدە  ھەر بىر كىىشى تور ئارقىلىق 6 سۇئالغا راستچىللىق بىلەن  جاۋاپ بىرىش تەلەپ قىلىنغان، ۋە توغۇرا جاۋاپ بەرگەنلەرگە مۇكاپات بىرىلىدىغانلقى بىلدۈرۈلگەن. بۇ 6 سۇئال ئىچىدە كۆپۈنچى كىشىلەر 2 سۇئالغا توغۇرا جاۋاپ بىرەلشى مۈمكىن ئىكەن. بۇ سۇئالارغا  جاۋاپ بىرىش جەريانىدا ھىچقانداق ئىككىنجى بىر شەخىس كۈزۈتۈپ تۇرمىغانلىقى ئۈچۈن، ھەر قانداق كىشىنىڭ ساختاپەزلىك قىلىپ   توردىن توغۇرا جاۋاپنى ئىزدەپ تىپىپ، مۇكاپات ئىلىش ئۈچۈن ھەممە سۇئالغا توغۇرا جاۋاپ بىرىش ئىھتىماللىقى بار ئىكەن. شۇڭا ئوتۈرچە 2 سۇئالغا توغۇرا جاۋاپ بەرگەن دۆۋلەتتىكى  كىشىلەر سەمىمى ھىساپلىنىدىكەن، نومۇرنى قانچە يۇقۇرى ئالغان دۆۋلەتتىكى كىشىلەر  شۇنچە سەمىمى ئەمەس ھىساپلىنىدىكەن.

نەتىجىدە تۈركىيە،  جۇڭگو، ھىندىستان، پورتىگالىيەدىكى كىشىلەرنىڭ نومۇرى ئەڭ  يۇقۇى بولغان؛ ئەنگىلىيە، ئامىركا، ياپۇىيە ۋە دانىيەدىكى كىشىلەرنىڭ ئالغان نومۇرى نىسبەتەن ئەڭ تۆۋەن بولغان. يەنى مۇكاپات ئىلىش  ئۈچۈن كۆچۈرمىكەشلىك قىلىپ ھەممە سۇئالغا توغۇرا جاۋاپ بەرگەنلەرنىڭ سانى ئاز بولغان.  بۇ 6 سۇئالغا توغۇرا جاۋاپ بىرىش بىلەن كىشىلەرنىڭ ئەقىل پاراسىتى ۋە مەدىنىيەت سەۋىيەسىى  ئارىسىدا ئالاھىدە ئوڭ تاناسىپلىق مۇناسىۋەت يوق ئىكەن.

يۇقارقى ئىككى باسقۇچلۇق تەجىربىنىڭ ھەر ئككىلىسىدە ئوخشاشلا يۇقۇرى نومۇر ئالغان ئىككى دۆۋلەت جوڭگو بىلەن ھىندىستان بولۇپ،  بۇ تەجىربىنىڭ نەتىجىسى ئەمىلەتكە بەكلا ئۇيغۇن چىققان.

بۇ ماقالىدا ئاپتۇر سەمىمىيەتلىك بىلەن دىننى ئىتىقات ۋە ئىختىزاد ئارىسىدا بىرەر باغلىنىش بار يوقلىقىغىمۇ دىقەت قىلغان. نەتىجىدە ئىنسانلارنىڭ سەمىمىيەتلىكى بىلەن ئۇلارنىڭ دىنى ئىتىقادى ئارىسا ئالاھىدە باغلىنىش يوقلىقى بايقالغان.

 تەڭگە ئىتىش تەجىربىسىنىڭ نەتىجىسى بىلەن 1950 - يىلدىكى كىشىلەرنىڭ ئوتۇرچە كىرىمى  ۋە 1950 - يىلدىن 2011 - يىلغىچە بولغان ئارىلىقتىكى كىشىلەرنىڭ ئوتۇرچە كىرىمىنىڭ ئىشىپ بىرىشى ئارىسىدا مەلۇم باغلىنىش بارلىقىنى بايقالغان. يەنى  1950 - يىلدىكى كىشىلەرنىڭ ئوتۇرچە كىرىمى  تۆۋەن بولغان دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ تەڭگە ئىتىش تەجىربىسىنىڭ نەتىجىسى شۇنچە يۇقۇرى بولغان.  1950 - يىلدىن 2011 - يىلغىچە بولغان ئارىلىقىدىكى ئوتۇرچە كىرىمىنىڭ ئىشىپ بىرىشى ئەڭ زور بولغان دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ تەڭگە ئىتىش تەجىربىسىنىڭ نەتىجىسى شۇنچە يۇقۇرى بولغان.  مەسىلەن جۇڭگو، ھىندىستان، جەنۇبى كورىيە ۋە ياپونىيەدىكى كىشىلەرنىڭ 1950 - يىلدىكى ئوتۇرچە كىرىمى  يۇقارقى 15 دۆۋلەت ئىچىدە ئەڭ تۆۋەن،  1950 - يىلدىن 2011 - يىلغىچە بولغان ئارىلىقتىكى ئوتۇرچە كىرىمىنىڭ  ئىشىپ بىرىشى ئەڭ زور بولۇپ، ئۇلارنىڭ تەڭگە ئىتىش نەتىجىسى ئەڭ يۇقۇرى بولغان.

ئۇندىن باشقا يەنە 6  سۇئالغا جاۋاپ بىرىش تەجىربىسىنىڭ نەتىجىسى بىلەن 2011 - يىلدىكى كىشىلەرنىڭ ئوتۇرچە كىرىمى ئارىسىدا مەلۇم باغلىنىش بارلىقىنى بايقالغان. يەنى  1950 - يىلدىكى كىشىلەرنىڭ ئوتۇرچە كىرىمى  تۆۋەن بولغان دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ 6  سۇئالغا جاۋاپ بىرىش نەتىجىسى يۇقۇرى بولغان.  مەسىلەن جۇڭگو، ھىندىستان، تۈركىيە ۋە پورتىگالىيەدىكى كىشىلەرنىڭ 2011 - يىلدىكى ئوتۇرچە كىرىمى  يۇقارقى 15 دۆۋلەت ئىچىدە ئەڭ تۆۋەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ 6  سۇئالغا جاۋاپ بىرىش نەتىجىسى ئەڭ يۇقۇرى بولغان.

يۇقارقى سانلىق مەلۇماتلارنى خۇلاسە قىلغاندا جۇڭگو بىلەن ھىندىستاندا ياشاۋاتقان كىشىلەرنىڭ سەمىمىيەتلىكى ئەڭ تۆۋەن بولۇپ، بۇ ئككى دۆۋلەتنىڭ  1950 - يىلدىكى كىشىى بىشىغا تەخسىم بولغان ئوتۇرچە كىرىمى بىلەن بۇ ئىككى دۆۋلەتتىكى كىشىلەرنىڭ سەمىمىيەتلىكى ئوڭ تاناسىپ بولغان، ۋە  كىينكى 60 يىل جەريانىدىكى بۇ ئىككى دۆۋلەتنىڭ كىشىى بىشىغا تەخسىم بولغان ئوتۇرچە كىرىمىنىڭ زور دەرىجىدە ئىشىپ بىرىشى بىلەن ئۇلارنىڭ سەمىمىيەتلىكى تەتۈر تاناسىپ بولغان.

بۇ ماقالا سەمىمىيەتلىك توغۇرسىدا يىزىلغان بىر ئىلمى ماقالە بولۇپ، ئۇ ھەرگۈزمۇ سوبىكتىپ كۆز قاراشقا ۋە ھىسياتقا تايىنىپ يىزىپ چىقىلغان ماقالا  ئەمەس. بۇ ماقالىدا  تەجىربىگە قاتناشقۇچىلار سانى  ھەر قايسى دۆۋلەتلەرنىڭ نوپۇسى بىلەن سىلىشتۇرغاندا ھەقىقەتەن بەك ئاز بولۇپ،  بۇنچىلىك ئاز ساندىكى كىشىلەرنى تەجىربە  قىلىش ئارقىلىق بۇ دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ سەمىمىيەتلىكى توغۇرسىدا  مۇتلەق توغۇرا  ھۆكۈم چىقىرىش ھىقىقەتەن مۇمكىن  ئەمەس،  بىراق تەجىربىگە قاتناشقۇچىلار مەلۇم شەرت ۋە تەلەپلەرگە ئاساسەن تاللاپ چىقىلغان كىشىلەر بولماستىن، بەلكى خالىغان كىشىلەر ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن قاتناشقان  بولغاچقا، ئۇنىڭدىن ئىرىشكەن سانلىق مەلۇماتلارنىڭ يەنىلا پايدىلىنىش قىممىتى بار، بولۇپمۇ تەكشۈرۈكە قاتناشقان ھەر قايسى دۆۋلەتلەر ئارىسىدا سىلىشتۇرما  قىممىتى بار، چۇنكى ھەر قايسى دۆۋلەتلەردىن تەجىربىگە قاتناشقۇچىلار سانى ۋە  قوللۇنۇلغان تەجىربە ئۇسۇلى ئاساسەن ئوخشاش.  مەسىلەن بىز دىڭىزدىن ئالغان بىر چىلەك سۇنى پۈتۈن دىڭىزغا ۋەكىللىك قىلىدۇ  دىيەلمەيمىز، بىراق بۇ بىر چىلەك دىڭىزدىن ئالغان سۇ ئارقىلىق دىڭىز سۈيىنىڭ قانداق بىر سۇ ئكەنلىنى بىلەلەيمىز.

ئگەر ماقالىنىڭ تولۇق تەكىستىنى كۆرمەكچى بولسىڭىز تۆۋەندىلكى ئۇلانمىدىن كۆرۈڭ

https://www.uea.ac.uk/documents/3154295/7054672/Honesty+paper/41fecf09-235e-45c1-afc2-b872ea0ac882

2016- يىلى  3- ئايدا ئەنگىلىيەنىڭ نوتىڭخەم ئۇنىۋىرسىتىدىكى ئككى ئختىزادشۇناسنىڭ 23 دۆۋلەتتىكى 2500  ياشقا ئىلىپ بارغان تەكشۈرۈش نەتىجىسىگە ئاساسەن،  دۇنياغا داڭلىق بولغان «تەبىيەت» ژورنىلىدا ئىلان قىلغان ماقالىسىغا ئاساسلانغاندا كىشىلەرنىڭ سەمىمىيەتسىزلىكى بىلەن ياشاۋاتقان دۆۋلەتنىڭ چىرىكلىكى ئارىسىدا زىچ باغلىنىش بار ئىكەن. يەنى دۆۋلەت قانچە چىرىكلەشكەن بولسا، ئۇ 

.دۆۋلەتتىكى كىشىلەر شۇنچە سەمىمىيەتسىز (يالغانچى) بولىدىكەن

http://www.nature.com/articles/nature17160.epdf?referrer_access_token=LNg75QBfGcpi_JFH1rlmJ9RgN0jAjWel9jnR3ZoTv0MWqP4mU3YdVLtCp9O1YZz0rwl_MpqgpkJPNMa7MeFoejf8FKlpWJlMMeJhM94lW9ClhyArw6jpA6CBhkWDADzHRraYn6WiaUrZtBLrIVnRLqaYGb0OaZBMaA_RLufuKo6BT9yxv9IDUYAdTXKGcWmFpSS0PUVBEiXxEWWwc5PCyVFpVMHb2TOZKhdoyCVe_P7sBka6cHRQPrA6ABAMLazL&tracking_referrer=arstechnica.com

http://arstechnica.com/science/2016/03/countrywide-corruption-breeds-individual-dishonesty-economists-suggest/

http://china.caixin.com/2016-03-10/100918662.html

ئالدامچىلىق

ئالدامچىلىق 

مەمەت ئىمىن

نۇرغۇن يىللار ئىلگىرى، مەن « ئالدامچى » ناملىق بىر كىنو كۆردۈممۇ ۋە ياكى شۇنداق بىر كىىتاپ ئوقۇدۇممۇ، ئىنىق ئىسىمدە يوق، ئىش قىلىپ ئالدامچىلىق توغۇرسىدا بىر نەرسە كۆرگۈنۈم ئىسىمدە. ئۇنىڭدا ئاساسلىقى ئالدامچىنىڭ ئالدامچىلىق پەلسەپىسى تەسۋىرلەنگەن بولۇپ، ئالدامچىنىڭ ئالدام خالتىسىغا چۈشكەن  كىشىلەرنىڭ  ياخشى نىيەتلىك كىشىلەر ئەمەسلىكى، ئۇلارنىڭ كىچىكىنە پايدىنى كۆزلەيدىغان ئاچ كۆز كىشىلەر ئىكەنلىگى ئوتۇرغا قويۇلغان.  بۇ پەلسەپە مەلۇم نۇقتىدىن ئەيىتقاندا توغۇرا بولسىمۇ، بىراق ئالدامچىلىق تىز تەرەققى قىلىۋاتقان ۋە ئومۇملىشىۋاتقان  بۈگۈنكى كۈندە ئالدانغانلارنىڭ ھەممىسىنى كىچىكىنە پايدىنى كۆزلەيدىغان ئاچ كۆز ئادەملەر دەپ قاراشقا بولمايدۇ.

ئالدامچىلىق بولسا ئىنسانلارنىڭ يالغان سۆز، مۇبالىغە قىلىش، كۆپتۈرۈش، ئەمىلىيەتنى  يوشۇرۇش، بۇرمۇلارش قاتارلىق ۋاستىلار ئارقىلىق مەلۇم مەخسەتكە يەتمەكچى بولغان قىلمىشىدۇر. ئۇ سەمىمىيەتسىزلىك، يالغانچىلىق، ساختىپەزلىك قاتارلىلار بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، سىەمىمىيەتسىزلىك يالغانچىلىقنىڭ باشلىنىشى، يالغانچىلىق ساختىپەزلىكنىڭ باشلىنىشى، ساختىپەسىزلىك ئالدامچىلىقنىڭ باشلىنىشى.  بىر ئادەمنىڭ ئالدامچى بولۇشى ئۇنىڭ ئۆسۈپ يىتىلىش جەريانىدىكى ئاھىلە ۋە مەكتەپ  تەربىيە، ئەتىراپتىكى مۇھىت،  ئىجتىمايى كۆچۈرمۈشلىرى،  ياشاۋاتقان جەمىيەتتنىڭ ئىجتىمايى تۈزۈلمىسى ۋە  قىممەت قارىشى قاتارلىقلار بىلەن  زىچ مۇناسىۋەتلىك.  سەمىمى مۇھىتتا سەمىمى ئىنسانلار يىتىشىىپ چىقىدۇ.  سەمىمى بولمىغان مۇھىتتا سەمىمى بولمىغان ئىنسانلار يىتىشىىپ چىقىدۇ.

بەزى كىشىلەر سەمىمىيەتسىزلىك، يالغانچىلىق، ساختىپەزلىك ۋە ئالدامچىلىقنى جەمىيەت تەرەققىياتىنىڭ  مەسۇلاتى دەپ قارشسا، يەنە بەزى كىشىلەر ئالدمچىلىقنىڭ پەيدا بولۇشى باي كەمبىغەللىك پەرىقىنىڭ زورىشى ۋە جەمىيەتنەڭ ئىككى قۇتۇپقا بۆلۈنىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ قارىشىدۇ. يەنە بەزى كىشىلەر بولسا دىننى ئىتىقادنىڭ سۇسلىشىشى ۋە ئەخلاق پەزىلەت ئۆلچىمىنىڭ تۆۋەنلىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ قارىشىدۇ. ئەمىلىيەتتە بۇلسا ئۇلار جەمىيەت تەرەققىياتى  بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولماستىن، بەلكى  ئىنسانلارنىڭ ئەخلاق پەزىلەت ئۆلچىمى، كىشىلەرنىڭ قىممەت قارىشى ۋە جەمىيەتنىڭ باراۋەرلىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.

پەقەت ئالدامچىلىق يوق جەمىيەت، مىللەت، رايۇن ۋە دوۋلەت بولمىسا كىرەك. بۈگۈنكى كۈندە گەرچە  ئالدامچىلىق پۈتۈن دۇنيانىڭ ھەرقايسى بۇلۇڭ پۇچقاقلىرىغىچە تارقالغان بولسىمۇ، بىراق بەزى رايۇن ۋە دوۋلەتلەردە ئالدامچىلىق ئەھۋالى ئىغىر ھەم ئومۇملاشغان بولسا، يەنە  بەزى رايۇن ۋە دوۋلەتلەردە ئالدامچىلىق ئۇنچە ئىغىر دەرىجىدە ئەمەس.

مەسىلەن غەرىبى ياۋروپادىكى دوۋلەتلەردە، كانادا، ئامىركا، ئاۋۇرستىرالىيە، يىڭى زىرلاندىيە، ياپۇنىيە، جەنۇبى كورىيە، سىنگاپۇر قاتارلىق تەرەققى قىلغان دۆۋلەتلەردە ئالدامچىلىق نىسبەتەن ئۇنچە ئىغىر ئەمەس بولۇپ، بۇ دۆۋلەتلەردە  ياشاۋاتقان مۇتلەق كۆپ ساندىكى كىشىلەر يەنىلا نىسبەتەن سەمىمى. كىشىلەر ئارىسىدا ئۆز ئارا ئىشەنچ مەۋجۇت. بۇ دۆۋلەتلەردە ئىشلەپ چىقارغان ھەر خىل ئىسىتىمال بويۇملىرىمۇ نىسبەتەن سۈپەتلىك، يالغان نەرسىلەر نىسبەتەن ئاز، مۇتلەق كۆپ ساندىكى ئىستىمال بويۇملىرىنى خاتىرجەم  ئىستىمال قىلغىلى بولىدۇ. ئەكسىنچە جۇڭگو، ھىندىستان، مىكسىكا قاتارلىق تەرەققى قىلىۋاتقان دۆۋلەتلەردە ئالدامچىلىق بىر ئاز ئومۇملاشغان ھەم نىسبەتەن  ئىغىر  بولۇپ، بۇ دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەر ئارىسىدا  سەمىمىيەتلىك نىسبەتەن كەمچىل. كىشىلەرئارىسىدا ئۆز ئارا ئىشەنمەسلىك، ئۆز ئارا گۇمان قىلىش ئەھۋالى نىسبەتەن  ئىغىر. بۇ دۆۋلەتلەردە ئىشلەپ چىقارغان ھەر خىل ئىسىتىمال بويۇملىرىنىڭ سۈپىتى نىسبەتەن تۆۋەن، يالغان ياكى سۈپەتسىز مەسۇلاتلارمۇ نىسبەتەن   كۆپ.

غەرىبى ياۋروپادىكى دۆۋلەتلەر ئىچىدە ئىتالىيەنىڭ بەزى ساياھەت شەھەرلىرىدە ئالدامچىلىق ۋە ئوغۇرى يانجۇقچىلىق ئەھۋالى غەرىبى ياۋروپادىكى باشقا شەھەرلەرگە  نىسبەتەن بىر ئاز ئىغىر بولۇپ، نۇرغۇن كىشىلەر ئىتالىيەنى ياۋروپادىكى "جوڭگو" دەپ ئاتىشىدىكەن.

جۇڭگودا بولسا  ئىختىزدى ئىسلاھات ئىلىپ بىرىلغاندىن كىيىنكى 20 - 30 يىل جەريانىدا جۇگونىڭ ئىىختىزادى  گەرچە غايەت زور دەرىجىدە  يۈكسەلگەن  بولسىمۇ، بىراق كىشىلەرنىڭ ئەخلاق پەزىلىىتى غايەت زور بىر كىرىزىسقا دۇچ كەلمەكتە. جەمىيەتتە ھەر خىل يالغانچىلىق، ساختاپەزلىك ۋە ئالدامچىلىق كەڭ داھىردە ئەۋجى ئىلىپ، كىشىلەر ئارىسىدا ئۆز ئارا ئىشەنمەسلىك ئىقىمى كۈنسايىن ئىغىرلاشماقتا. يالغانچىلىق  ۋە ئالدامچىلىق يىمەك ئىچمەكتىن دورادەرمانلارغىچە، دىخانچىلىق مەسۇلاتلىرىدىن سانائەت مەسۇلاتلىرىغىچە، قەغەز پۇلدىن ئالتۇن كۈمۈش زىبۇ زىننەتقىچە، مۇھارىپ ۋە ئوقۇ ئوقۇتۇشتىن پەن تەخنىكىغىچە بولغان  ھەر قايسى ساھەلەرگە سىڭىپ كىرمەكتە

بىز جەمىيەتتىكى  ئالدامچىلىق ۋە ياكى باشقا يامان ئىلەتلەردىن سۆز ئاچقىنىمىزدا، بىز ئالدى بىلەن سەۋەنلىكنى باشقىلاردىن ئىزدەپ، باشقىلارنى تەنقىت قىلىمىز ۋە ئەيىپلەيمىز. نورلمالدا بىز "مىنىڭ مەسئۇليىتىم بارمۇ؟" دەپ ئۆزىمىزدىن سۇئال سوراپ  باقمايمىز. ئەمىلىيەتتە بىر جەمىيەتنىڭ قانداق بىر جەمىيەت بولۇشى يالغۇز ئۇ جەمىيەتنىڭ قانۇن تۈزۈلمىسى بىلەن مۇناسىۋەتلىق بولۇپ قالماستىن، بەلكى شۇ جەمىيەتتە ياشىاۋاتقان ھەر بىر ئىنساننىڭ ئەخلاق پەزىلىتى، قىممەت قارىشى ۋە مەسئۇليەتچانلىقى بىلەنمۇ مۇناسىۋەتلىك.  بىز بۇ يەردىكى ئىنسانلارنى مەيلى شۇ جەمىيەتنى ئىدارە قىلغۇچى ھۆكىمەتكە باغلايلى ۋە ياكى بىرەر ساھەگە باغلايلى، ۋە ياكى بىر ۋە بىر گۇرپا كىشىلەر دەپ قارايلى، ئۇلار يەنىلا  ئىنسانلاردىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، بۇ يەردە  دىيىلگەن ئىنسان كونكىرىت بىرشەخىسدىن تارتىپ شۇ دۆۋلەتنى، رايۇننى ۋە ئورگاننى باشقۇرۇپ ئىدارە قىلىۋاتقان بارلىق شەخىسلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئەگەر بۇ جەمىيەتتە ياشىغۇچى ئىنسانلار ماددى بايلىقنى ئەڭ ئاساسى ئورۇنغا قويۇپ، مەنىۋى بايلىقنى «قوساق تويغۇزامتى» دەپ ئۇنىڭغا ئەھمىيەت بەرمىسە، جەمىيەتنىڭ ئەخلاقى پەزىلەت ئۆلچىمى تۆۋەنلەپ، پۇل بولسا ھەرقاندا ئىش قىلغىلى بولىدۇ دەيدىغان بىر ئىقىم شەكىللىنىدۇ. نەتىجىدە  مال دۇنيا ئۈچۈن ھەر ئىش قىلىشتىن يانمايدىغان،  ھەم پۈل ئۈچۈن ۋاستە تاللىمايدىغان، ھەر قانداق كاززاپلىق ۋە ئالدامچىلىق قىلىشتىن يانمايدىغان ئىنسانلار دۇنياغا كىلىدۇ.

مەسىلەن بىز سودىلىق قىلىش جەريانىدا بىرسى بىزگە 100 سوم يالغان پۇل بەرسە ۋە ياكى بىرسىنىڭ بىزگە 100 سوم يالغان پۇل بەرگەنلىكىنى بايقىغىنىمىزدا، ئالدى بىلەن بىز  بىزگە شۇ يالغان پۇلنى بەرگۈچىنىڭ ئالدامچىلىق قىلمىشىنى ئەيىپلەيمىز، ۋە ئۇنى مىڭ كىرە قاغايمىز، بىراق ئارقىدىنلا  ئامال قىلىپ شۇ يالغان پۇل بىلەن بىر نەرسە سىتىۋىلىپ، ئۇ زىياننى تولۇچلىۋىلىشقا ئۇرۇنىمىز. شۇنىڭ بىلەن ئۇيالغان پۇل قولدىن قولغا ئۆتۈپ، نۇرغۇن كىشىلەرنى "زىيانكەشلىككە ئۇچۇرغۇچى" غا ئايلاندۇرۇپ قويىدۇ. بۇ يەردىكى پۈتۈن زىيان باشتىن ئاخىر گەرچە  پەقەت ۋە پەقەتلا 100سوم بولسىمۇ، بىراق ئۆزىنى "زىيانكەشلىككە ئۇچۇرغۇچى" دەپ قارىغۇاچىلارنىڭ سانى بەلكىم 5 بولۇشى، ۋە ياكى 10 بولۇشى، ھەتتا 100 - 200 بولۇشى مۈمكىن.  بۇ   "زىيانكەشلىككە ئۇچۇرغۇچى" لار باشقىلار تەرىپىدىن ئالدانغانلىقى سەۋەبىدىن پەيدا بولغان غەزەپ نەپىرىتىنى باشقىلارغا بولغان ئۆچمەنلىككە ئايلاندۇرۇپ، باشقىلارندىن"قىساس" ئىلىش ئارقىلىق كۆڭلىنى تەڭپۇڭلاشتۇرۇش يولىنى تاللىغان،  نەتىجىدە "زىيانكەشلىككە ئۇچۇرغۇچى"  دىن باشقىلارغا زىيانكەشلىك قىلىدىغان ئالدامچىغا ئايلانغان.  ئەگەر تۇنجى ئالدانغان ئادەم پاك ۋىجدانىنى 100سومدىن ئەلا كۆرۈپ، ئازراق زىياندىن ۋاز كەچسە ئىدى، كىيىنكى ئالدامچىلىقلار يۈز بەرمەس ئىدى. ئەلۋەتتە بۇ بىر ئاددى مىسال، جەمىيەتتە يۈز  بىرىۋاتقان ئالدامچىلىق بۇنىڭدىن كۆپ مۈرەككەپ، بىراق شۇ مۈرەككەپ ئالدامچىلىقلار  بىراقلا شۇنداك مۈرەككەپ ئالدامچىلىق سۈپىتىدە شەكىللەنگەن بولماستىن، بەلكى  شۇنداق بىر ئاددىدىن مۈرەككەپكە، كىچىكتىن چوڭغا، تار داھىردىن كەڭ داھىرگە تەرەققى قىلغان.

ھازىر جەمىيەتتە كىشىلەر ئالدانغان ۋە زىيانكەشلىككە ئۇچۇرغاندىن كىيىن شەكىللەنگەن "ئۆچ ئىلىش" پىسخىكىسى ئىنسانلارنىڭ كۈندۈلۈك تۇرمۇشىدا ئاساسلىق رول ئوينىغانلىقى ئۈچۈن،  بۇ خىل "ئۆچ ئىلىش" پىسخىكىسى بىر خىل يامان سۈپەتلىك ئايلىنىش بولۇپ، ئالدانغانلارنىڭ كۆپىيىشى ئالدامچىلارنىڭ كۆپىيىشىگە تۈرتكە بولماقتا.  ئەيتىشلارغا قارىغاندا 2010 يىلىدىن بۇيان ئىچكىرگە بالا ئالداپ ئەكىرىپ يانجۇقچۇلۇچ ۋە ئوغۇرلۇققا سىلىۋاتقانلارنىڭ كۆپۈنچىسى  1990 ۋە 2000  يىللاردا  باشقىلار تەرىپىدىن ئالدىنىپ، ئوغۇرلۇققا مەجبۇرلانغانلار ئكەن.  ئەسلى قاھىدە بويىچە ئۇلار زىيانكەشلىككە ئۇچۇرغۇچى بولۇش سۈپىتى بىلەن زىيانكەشلىككە ئۇچۇراشنىڭ دەردىنى ئوبدان بىلىشى ۋە باشقىلارنى ئالداپ، ئۇلارغا زىيانكەشلىك قىلماسلىقى كىرەك ئىدى، بىراق ئەمىلىيەتتە بولسا ئۇلار جەمىيەتكە بولغان بىر خىل ئۆچمەنلىك پىسخىكىسى بىلەن، ئالدامچىلىق قىلىپ، باشقىلارندىن ئۆچ ئىلىش يولىنى تاللىۋالغان.

بەزىلەر ئۆزىنىڭ ئالدامچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقانلىقىنى ئىنىق بىلىپ تۇرۇپ ئالدامچىلىق قىلسا يەنە بەزىلەر ئۆزىنىڭ قىلىمىشىنىڭ ئالدامچىلىق بولىدىغانلىقىنى بىلمەي تۇرۇپ ئالدامچىلىق قىلماقتا. بەزىلەر ئۆزى باشلامچە بولۇپ ئالدامچىلىق قىلىۋاتسا، يەنە بەزىلەر باشقىلارنىڭ ئالدامچىلىقىغا شىرىك بولماقتا ۋە ياكى باشقىلارنىڭ ئالدامچىلىق قىلىشىغا ھەمكارلاشماقتا. ھازىر جەمىيەتتە ئەۋجى ئالغان ھەر خىل ساقلىقنى ساقلاش بويۇملىرىنى ھەممە كىسەلگە شىپا قىلىدىغان دورا دەپ، ئۇلارنىڭ رولىنى كۆپتۈرۈپ، مۇبالىغە قىلىپ، راس بىلەن يالغاننى ئارىلاشتۇرۇپ سىتىش بۇلارنىڭ تىپىك مىسالى بولالايدۇ. ئۇ مەسۇلاتلارنى مەيلى قايسى دۆۋلەت ئىشلەپ چىقارغان بولسۇن، مەيلى باشقىلار نىمە دىگەن بولسۇن، ئەگەر رىياللىققا ئۇيغۇن بولمىغان ھالدا كۆپتۈرۈلسە، مۇبالىغە قىلىنىسا، باشقىلارنى ئالدىغانلىق بولىدۇ.

ئالدامچىنىڭ ۋىجدانى يوق، بىراق ئالدامچىنىڭ ئەڭ ۋىجدانسىزى ياماننى ئالدىيالماي ياخشىنى ئالدايدىغان،  كۈچلۈكنى ئالدىيالماي ياۋاشنى ئالدايدىغان،  باينى  ئالدىيالماي  كەمبىغەلنى  ئالدايدىغان، ساقنى ئالدىيالماي، كىسەل ۋە ئاجىز مىيىپلارنى ئالدايدىغان،  مال دۇنيا ئۈچۈن باشقىلارنىڭ ساغلاملىقىنى ۋە ھاياتىنى خەتەرگە ئىشتىردىغان ئالدامچىلار بولسا كىرەك.

ھەرقانداق بىر جەمىيەتنىڭ ساغلام بىر جەمىيەت بولۇش ۋە بولماسلىقىدا، شۇ جەمىيەتتە ياشىغان ھەر بىر ئىنساننىڭ مەسئۇليىتى بار.  ئۇيغۇر جەمىيىتىنى ساغلام بىر جەمىيەت بولسۇن دىسەك، ھەممە ئادەم ئالدى بىلەن ئىشنى ئۆزىدىن باشلىشى كىرەك.

Tuz we much

Tuz we much (laza)

Tuz bizning kunduluk yimek ichmikimizde kem bolsa bolmaydighan muhim madda. Tamaqning temlik bolishida tuzning chong rol oynaydighanliqini hemmiz bilimiz. Eger tamaqning tuzi del jahida bolup tamaq oxshighanda tuzning mewjutliqi xiyalimizghimu kelmeydu, biraq tamaqning tuzi kem  we yaki  artuq bop qilip  tamaq oxshimisa, biz tamaqning oxshimasliq sewebini tuzdin korimiz.

Eksinche achchiq much (laza) gerche kunduluk yimek ichmikimizde tuzdek undaq muhim bolmisimu, tamaqning temigimu tuzdek undaq  biwaste tesir korsetmisimu,  biraq biz achchiq muchni her zaman untup qalmaymiz. Biz achchiq  muchni  hewes uchun istimal qilimiz. Tamiqimizning temi del jahida bolghandimu,  achchiq yimeklikke konush uchun tamiqimizgha achchiq much (laza) silip yiyishni yaxshi korimiz. Tamiqimizda achchiq much kem bop qalsa elwette uni izdep  sorap  yeymiz. Achchiq much artuq bolup tamiqimizning temini zeherdek achchiq qiliwetsimu, hetta kozlirimizdin yash, burnimizdin su iqitiwetsimu, biz achchiq muchni yenila eyiplimeymiz, we yaki gerche  ighizimizda eyiplep, qaqshap qoysaqmu konglimizde  achchiq muchni yenila untalmaymiz.

Jemiyitimizdimu shundaq bir qisim hormetke layiq muhim insanlirimiz barki, ular jemiyitimizning tereqqi qilishi we ronaq tipishida nahayti muhim rol oynaydu. Ular her zaman jemiyetning tereqqiyati, xelqimizning gullinishi uchun qolidin kilishiche tirishidu, izdinidu we bash qatiridu. Eger ular jemiyetke xataliqsiz tohpe qoshsa, biz ularning qedirige yetmeymiz, hetta ularning mewjutliqi bizning xiyalimizghimu kelmeydu. Eger ular xataliq otkuzep qoysa, biz ularni talap toxtimaymiz. Eger ular xataliq otkuzushtin endishe qilip, jim oltursa, jemiyettiki nachar illetler we yitersizliklerning sewebini ularning hich ish qilmay jim olturwilishidin korimiz. Eger ular jemiyettiki nachar illetlerni korup, oturgha sekirep chushup bu nachar illetlerni tuzimekchi bolghanda, biz ulargha destek bolup ularni qollap quwetleshning ornigha, ularni menmenlik qiliwatidu, bek korenglep kitiwatidu dep eyipleymiz. Amal bar  ulargha ora kolap, ularni yiqitiwitishqa tirishimiz.

Jemiyitimizde yene shundaq bir turkum insanlar barki, ularning jemiyitimizning  tereqqiyatigha we xelqimizge azraqmu payda menpeti yoq. Ular putun eqil parasitini we inirgiyesini peqetla bashqilargha ora kolash, bashqilarni yiqitish we uning bedilige oz hewisini qandurush uchunla serip qilishidu. Ular heq nahaqni, halal haramni  ayrimaydu, kim ronaq tapsa, tereqqi qilsa uning pishigha chushidu, ularni korelmeydu, ularni yiqitiwitishqa urunidu.  Yawashni bozek itidu, we yaman’gha xoshamet qilidu. Biz ularning yaman qilmishlirini eyiplimeymiz, we yaki korup turupmu kormeske salimiz, waxti kelgende hetta way dep xoshametmu qilip qoyimiz.  

Bu bizning tuzning azraq kem yaki artuq bolushidin aghirnip, zeherdek achiq muchtin hozurlinishqa adetlen'gen pisxikimizdinmu, we yaki ularning shumluq qilishidin qorqup “mini chaqmighan yilan ming yil yashisun” dep qarighanliqimizdinmu?