قايسى دۆۋلەتتىكى كىشىلەر ئەڭ سەمىمى؟

قايسى دۆۋلەتتىكى كىشىلەر ئەڭ سەمىمى؟

مەمەت ئىمىن

2015 - يىلى 10- ئاينىڭ 29 - كۈنى ئەنگىلىيەنىڭ بىر ئۇنىۋىرسىتىدىكى دەيۋىد خاگ جوناس ئىسىملىك بىر ئختىشاتشۇناسى تور ئارقىلىق ئەنگىلىيە، پورتىگالىيە، شىۋىتسارىيە، دانىيە، روسسىيە، گىرىتسىيە، بىرازىلىيە، ئارگىتىنا،  ئامىركا، جەنۇبى ئافرىقا، تۈركىيە، جۇڭگو، ھىندىستان، ياپونىيە، جەنۇبى كورىيە  قاتارلىق  15 دۆۋلەتتىكى ئوخشاش بولمىغان كىشىلەرگە قارىتا تەجىربە ئىلىپ بىرىش ئارقىلىق، بۇ دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ سەمىمىيەتلىكى توغۇرسىدا بىر ئىلمى ماقالا  ئىلان قىلغان. ماقىلىدا ئاپتور بۇ دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ سەمىيەتلىكىنى سانلىق مەلۇماتلار بىلەن ئىپادىلەش بىلەن بىرگە ئۇلارنىڭ دىننى ئىتىقاد ۋە ئىختىزات بىلەن بولغان باغلىنىشى توغۇرسىدا ئانالىز ئىلىپ بارغان.

ئاپتور ئالدى بىلەن بۇ تەجىربىگە  قاتناشقۇچىلارغا  ھەق بىرىش شەرتى بىلەن  تور ئارقىلىق يۇقارقى دۆۋلەتلەردىن 1539 پىدايىلار تاپقان. ئۇندىن كىيىن تۆۋەندىكى ئىككى باسقۇچلۇق تەجىربە ئىلىپ بارغان.

بىرىنجى باسقۇچتا بارلىق  قاتناشقۇچىلار قولىغا تەڭگە ئىلىپ، تەڭگىنى ئاسمانغا ئاتقاندا ئەگەر تەڭگىنىڭ ئوڭ تەرىپى ئۈستىگە چۈشسە، مۇكاپات بىرىدىغانلىقى، تەڭگىنىڭ تەتۈر تەرىپى ئۈستىگە چۈشسە، مۇكاپات بىرىلـمەيدىغانلىقى بىلدۈرۈلگەن. بۇ تەجىربە ھىچقانداق ئىككىنجى بىر ئادەم كۈزەتمەيدىغان ئەھۋال ئاستىدا ئىلىپ بىرىلىدىغان بولۇپ، جاۋاپ تور ئارقىلىق  يوللىنىدىغانلىقى، ئاندىن يوللانغان جاۋاپقا ئاساسەن موكاپات بىرىلىدىغانلىقى بىلدۈرۈلگەن. نۇرمالدا تەڭگىنى ئاسمانغا ئاتقاندا تەڭگىنىڭ ئوڭ ۋە تەتۈر  تەرىپىنىڭ  ئۈستىگە قاراپ چۈشۈش نىسبىتى ئوخشاش بولۇپ، ئەگەر 50%  ئادەم تەڭگىنىڭ ئوڭ تەرىپى ئۈستىگە چۈشتى دەپ جاۋاپ بەرسە، بۇ دۆۋلەتتە ياشىغان كىشىلەر ئەڭ سەمىمى دەپ قارىلىدىكەن. ئەگەر قانچە كۆپ ئادەم تەڭگىنىڭ ئوڭ تەرىپى ئۈستىگە چۈشتى دەپ جاۋاپ بەرسە، بۇ دۆۋلەتتە ياشايدىغان ئادەملەر شۇنچە سەمىمى ئەمەس دەپ قارىلىدىكەن. يەنى ئۇلار مۇكاپات پۇلىنى ئىلىش ئۈچۈن قەستەن يالغان جاۋاپ بەرگەن دەپ قارىلىدىكەن.

نەتىجىدە جۇڭگو، ھىندىستان، جەنۇبى كورىيە ۋە ياپونىيەدىكى كىشىلەرنىڭ كۆپۈنچىسى تەڭگىنىڭ ئوڭ تەرىپى ئۈستىگە چۇشتى دەپ جاۋاپ بەرگەن، يەنى ئەڭ يۇقۇرى نومۇر ئالغان. ئەنگىلىيە، جەنۇبى ئافرىقا، پورتىگالىيە ۋە گىرىتسىيە نىسبەتەن تۆۋەن نومۇر ئالغان . بۇ نەتىجىنى ئانالىز قىلغاندا بۇ دۆۋلەتتىكى كىشىلەرنىڭ يالغانچىلىق قىلىپ يالغاندىن توغۇرا بىرىش ئىھتىماللىقىدىن باشقا، ياپۇن، جەنۇبى كورىيە، جۇڭگو قاتارلىق دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ قىمار ئويناش ئادىدى بولغاچقا، تەڭگىنىڭ ئوڭ تەرىپىنى ئۈستىگە قارىتىپ چۈشۈرۈش تەخنىكىسىنىڭ يۇقۇرى بولۇش ئىھتىماللىقىنىڭمۇ بارلىقى، شۇ سەۋەپتىن ياپونىيە ۋە جەنۇبى كورىيەدىكى كىشىلەرنىڭ يۇقۇرى نومۇر ئالغانلىق ئىھتىمالى بارلىقى ئوتۇرغا قۇيۇلغان.

ئىككىنجى باسقۇچتىكى تەجىربىدە  ھەر بىر كىىشى تور ئارقىلىق 6 سۇئالغا راستچىللىق بىلەن  جاۋاپ بىرىش تەلەپ قىلىنغان، ۋە توغۇرا جاۋاپ بەرگەنلەرگە مۇكاپات بىرىلىدىغانلقى بىلدۈرۈلگەن. بۇ 6 سۇئال ئىچىدە كۆپۈنچى كىشىلەر 2 سۇئالغا توغۇرا جاۋاپ بىرەلشى مۈمكىن ئىكەن. بۇ سۇئالارغا  جاۋاپ بىرىش جەريانىدا ھىچقانداق ئىككىنجى بىر شەخىس كۈزۈتۈپ تۇرمىغانلىقى ئۈچۈن، ھەر قانداق كىشىنىڭ ساختاپەزلىك قىلىپ   توردىن توغۇرا جاۋاپنى ئىزدەپ تىپىپ، مۇكاپات ئىلىش ئۈچۈن ھەممە سۇئالغا توغۇرا جاۋاپ بىرىش ئىھتىماللىقى بار ئىكەن. شۇڭا ئوتۈرچە 2 سۇئالغا توغۇرا جاۋاپ بەرگەن دۆۋلەتتىكى  كىشىلەر سەمىمى ھىساپلىنىدىكەن، نومۇرنى قانچە يۇقۇرى ئالغان دۆۋلەتتىكى كىشىلەر  شۇنچە سەمىمى ئەمەس ھىساپلىنىدىكەن.

نەتىجىدە تۈركىيە،  جۇڭگو، ھىندىستان، پورتىگالىيەدىكى كىشىلەرنىڭ نومۇرى ئەڭ  يۇقۇى بولغان؛ ئەنگىلىيە، ئامىركا، ياپۇىيە ۋە دانىيەدىكى كىشىلەرنىڭ ئالغان نومۇرى نىسبەتەن ئەڭ تۆۋەن بولغان. يەنى مۇكاپات ئىلىش  ئۈچۈن كۆچۈرمىكەشلىك قىلىپ ھەممە سۇئالغا توغۇرا جاۋاپ بەرگەنلەرنىڭ سانى ئاز بولغان.  بۇ 6 سۇئالغا توغۇرا جاۋاپ بىرىش بىلەن كىشىلەرنىڭ ئەقىل پاراسىتى ۋە مەدىنىيەت سەۋىيەسىى  ئارىسىدا ئالاھىدە ئوڭ تاناسىپلىق مۇناسىۋەت يوق ئىكەن.

يۇقارقى ئىككى باسقۇچلۇق تەجىربىنىڭ ھەر ئككىلىسىدە ئوخشاشلا يۇقۇرى نومۇر ئالغان ئىككى دۆۋلەت جوڭگو بىلەن ھىندىستان بولۇپ،  بۇ تەجىربىنىڭ نەتىجىسى ئەمىلەتكە بەكلا ئۇيغۇن چىققان.

بۇ ماقالىدا ئاپتۇر سەمىمىيەتلىك بىلەن دىننى ئىتىقات ۋە ئىختىزاد ئارىسىدا بىرەر باغلىنىش بار يوقلىقىغىمۇ دىقەت قىلغان. نەتىجىدە ئىنسانلارنىڭ سەمىمىيەتلىكى بىلەن ئۇلارنىڭ دىنى ئىتىقادى ئارىسا ئالاھىدە باغلىنىش يوقلىقى بايقالغان.

 تەڭگە ئىتىش تەجىربىسىنىڭ نەتىجىسى بىلەن 1950 - يىلدىكى كىشىلەرنىڭ ئوتۇرچە كىرىمى  ۋە 1950 - يىلدىن 2011 - يىلغىچە بولغان ئارىلىقتىكى كىشىلەرنىڭ ئوتۇرچە كىرىمىنىڭ ئىشىپ بىرىشى ئارىسىدا مەلۇم باغلىنىش بارلىقىنى بايقالغان. يەنى  1950 - يىلدىكى كىشىلەرنىڭ ئوتۇرچە كىرىمى  تۆۋەن بولغان دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ تەڭگە ئىتىش تەجىربىسىنىڭ نەتىجىسى شۇنچە يۇقۇرى بولغان.  1950 - يىلدىن 2011 - يىلغىچە بولغان ئارىلىقىدىكى ئوتۇرچە كىرىمىنىڭ ئىشىپ بىرىشى ئەڭ زور بولغان دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ تەڭگە ئىتىش تەجىربىسىنىڭ نەتىجىسى شۇنچە يۇقۇرى بولغان.  مەسىلەن جۇڭگو، ھىندىستان، جەنۇبى كورىيە ۋە ياپونىيەدىكى كىشىلەرنىڭ 1950 - يىلدىكى ئوتۇرچە كىرىمى  يۇقارقى 15 دۆۋلەت ئىچىدە ئەڭ تۆۋەن،  1950 - يىلدىن 2011 - يىلغىچە بولغان ئارىلىقتىكى ئوتۇرچە كىرىمىنىڭ  ئىشىپ بىرىشى ئەڭ زور بولۇپ، ئۇلارنىڭ تەڭگە ئىتىش نەتىجىسى ئەڭ يۇقۇرى بولغان.

ئۇندىن باشقا يەنە 6  سۇئالغا جاۋاپ بىرىش تەجىربىسىنىڭ نەتىجىسى بىلەن 2011 - يىلدىكى كىشىلەرنىڭ ئوتۇرچە كىرىمى ئارىسىدا مەلۇم باغلىنىش بارلىقىنى بايقالغان. يەنى  1950 - يىلدىكى كىشىلەرنىڭ ئوتۇرچە كىرىمى  تۆۋەن بولغان دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ 6  سۇئالغا جاۋاپ بىرىش نەتىجىسى يۇقۇرى بولغان.  مەسىلەن جۇڭگو، ھىندىستان، تۈركىيە ۋە پورتىگالىيەدىكى كىشىلەرنىڭ 2011 - يىلدىكى ئوتۇرچە كىرىمى  يۇقارقى 15 دۆۋلەت ئىچىدە ئەڭ تۆۋەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ 6  سۇئالغا جاۋاپ بىرىش نەتىجىسى ئەڭ يۇقۇرى بولغان.

يۇقارقى سانلىق مەلۇماتلارنى خۇلاسە قىلغاندا جۇڭگو بىلەن ھىندىستاندا ياشاۋاتقان كىشىلەرنىڭ سەمىمىيەتلىكى ئەڭ تۆۋەن بولۇپ، بۇ ئككى دۆۋلەتنىڭ  1950 - يىلدىكى كىشىى بىشىغا تەخسىم بولغان ئوتۇرچە كىرىمى بىلەن بۇ ئىككى دۆۋلەتتىكى كىشىلەرنىڭ سەمىمىيەتلىكى ئوڭ تاناسىپ بولغان، ۋە  كىينكى 60 يىل جەريانىدىكى بۇ ئىككى دۆۋلەتنىڭ كىشىى بىشىغا تەخسىم بولغان ئوتۇرچە كىرىمىنىڭ زور دەرىجىدە ئىشىپ بىرىشى بىلەن ئۇلارنىڭ سەمىمىيەتلىكى تەتۈر تاناسىپ بولغان.

بۇ ماقالا سەمىمىيەتلىك توغۇرسىدا يىزىلغان بىر ئىلمى ماقالە بولۇپ، ئۇ ھەرگۈزمۇ سوبىكتىپ كۆز قاراشقا ۋە ھىسياتقا تايىنىپ يىزىپ چىقىلغان ماقالا  ئەمەس. بۇ ماقالىدا  تەجىربىگە قاتناشقۇچىلار سانى  ھەر قايسى دۆۋلەتلەرنىڭ نوپۇسى بىلەن سىلىشتۇرغاندا ھەقىقەتەن بەك ئاز بولۇپ،  بۇنچىلىك ئاز ساندىكى كىشىلەرنى تەجىربە  قىلىش ئارقىلىق بۇ دۆۋلەتلەردىكى كىشىلەرنىڭ سەمىمىيەتلىكى توغۇرسىدا  مۇتلەق توغۇرا  ھۆكۈم چىقىرىش ھىقىقەتەن مۇمكىن  ئەمەس،  بىراق تەجىربىگە قاتناشقۇچىلار مەلۇم شەرت ۋە تەلەپلەرگە ئاساسەن تاللاپ چىقىلغان كىشىلەر بولماستىن، بەلكى خالىغان كىشىلەر ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن قاتناشقان  بولغاچقا، ئۇنىڭدىن ئىرىشكەن سانلىق مەلۇماتلارنىڭ يەنىلا پايدىلىنىش قىممىتى بار، بولۇپمۇ تەكشۈرۈكە قاتناشقان ھەر قايسى دۆۋلەتلەر ئارىسىدا سىلىشتۇرما  قىممىتى بار، چۇنكى ھەر قايسى دۆۋلەتلەردىن تەجىربىگە قاتناشقۇچىلار سانى ۋە  قوللۇنۇلغان تەجىربە ئۇسۇلى ئاساسەن ئوخشاش.  مەسىلەن بىز دىڭىزدىن ئالغان بىر چىلەك سۇنى پۈتۈن دىڭىزغا ۋەكىللىك قىلىدۇ  دىيەلمەيمىز، بىراق بۇ بىر چىلەك دىڭىزدىن ئالغان سۇ ئارقىلىق دىڭىز سۈيىنىڭ قانداق بىر سۇ ئكەنلىنى بىلەلەيمىز.

ئگەر ماقالىنىڭ تولۇق تەكىستىنى كۆرمەكچى بولسىڭىز تۆۋەندىلكى ئۇلانمىدىن كۆرۈڭ

https://www.uea.ac.uk/documents/3154295/7054672/Honesty+paper/41fecf09-235e-45c1-afc2-b872ea0ac882

2016- يىلى  3- ئايدا ئەنگىلىيەنىڭ نوتىڭخەم ئۇنىۋىرسىتىدىكى ئككى ئختىزادشۇناسنىڭ 23 دۆۋلەتتىكى 2500  ياشقا ئىلىپ بارغان تەكشۈرۈش نەتىجىسىگە ئاساسەن،  دۇنياغا داڭلىق بولغان «تەبىيەت» ژورنىلىدا ئىلان قىلغان ماقالىسىغا ئاساسلانغاندا كىشىلەرنىڭ سەمىمىيەتسىزلىكى بىلەن ياشاۋاتقان دۆۋلەتنىڭ چىرىكلىكى ئارىسىدا زىچ باغلىنىش بار ئىكەن. يەنى دۆۋلەت قانچە چىرىكلەشكەن بولسا، ئۇ 

.دۆۋلەتتىكى كىشىلەر شۇنچە سەمىمىيەتسىز (يالغانچى) بولىدىكەن

http://www.nature.com/articles/nature17160.epdf?referrer_access_token=LNg75QBfGcpi_JFH1rlmJ9RgN0jAjWel9jnR3ZoTv0MWqP4mU3YdVLtCp9O1YZz0rwl_MpqgpkJPNMa7MeFoejf8FKlpWJlMMeJhM94lW9ClhyArw6jpA6CBhkWDADzHRraYn6WiaUrZtBLrIVnRLqaYGb0OaZBMaA_RLufuKo6BT9yxv9IDUYAdTXKGcWmFpSS0PUVBEiXxEWWwc5PCyVFpVMHb2TOZKhdoyCVe_P7sBka6cHRQPrA6ABAMLazL&tracking_referrer=arstechnica.com

http://arstechnica.com/science/2016/03/countrywide-corruption-breeds-individual-dishonesty-economists-suggest/

http://china.caixin.com/2016-03-10/100918662.html