Memet Emin
“Qayta terbilesh
merkizi” dep atalghan ikkinji dunya urushi mezgilidiki jaza lagirlirigha
oxshaydighan yighiwilish merkezlirige tutup kétilgen kishilerning tiz köpiyishige egiship,
uning éghir tesirige uchurghan weten
sirtidiki keng xelq ammisi özlügidin oyghunup, bu yighiwilish merkezleri yaki
jaza lagirlirini taqash üchün her xil paliyetlerni ilip biriwatidu we u künning
baldurraq kélishige qattiq teqezza
boliwatidu.
Teshkilatlirimiz we keng xelq ammisining tirishchanliqi,
bolupmu özliri jaza lagir hayatini bishidin ötküzüp baqqan we yaki ailisidiki
yiqin uruq taqqanliri jaza lagirlirida jazaliniwatqan bezi qirindashlarning
dadilliq bilen oturgha chiqip, guwaliq birip, xelqara metbuatlarni we
munasiwetlik organlarni birinji qol ispatlar bilen teminlishi bilen, yalghuz
dunyadiki nurghunlighan metbuatlar we insan heq hoquq teshkilatliri Uyghur
mesilisige alahide orun birip qalmastin, belki Birleshken Döwlerler Teshkilati,
Amirka hökümiti, Yawropa birliki, Yawropadiki bir qisim döwletler we
Awustiraliye parlimenti Uyghur mesilisi toghursida oxshimighan inkaslarni
qayturdi. Xelqaraning bu inkaslirini körgen bezi qirindashlar jaza
lagirlirining pat yiqinda taqilidighanliqini we lagirdikilerning pat yiqinda azatliqqa
chiqidighanliqini oturgha qoyushiwatidu.
Xelqaraning Uyghur mesilisige shunchilik köngül bölüshi heqiqetenmu
tarixta bolup baqmighan we ademge ümüt bighishlaydighan zor bir ilgirlesh. U
xelqimizning dawani xelqaralashturushta qolgha keltürgen chong bir
netijisi. Bularning hemmisi bizning xushallinishimizgha erzidighan bir
ish, biraq bular wetendiki jaza lagirlirini taqashqa yitemdu? Xelqimizni bishigha
kiliwatqan külpetlerdin qutulduralamdu? Eger jaza lagirliri taqalsa, biz
rastinla teshnaliqimizgha qanimizmu? Wetendiki uruq tuqqanlar we keng xelq
ammisi rahet taparmu? Beziler eyitqandek lagirlar taqalsa rastinla lagirdikiler
azatliqqa irishermu? Bularning hemmisi bizning oylinip biqishimizgha erzidighan
mohim mesilelerdur.
Eger biz wetendiki weziyetning özgürüsh ehwaligha
nezer salidighan baqsaq, bizni qattiq qayghu hesiret we teshwishke salghan bu
keng kölemlik yighiwilish oturgha chiqishtin ilgiri, xelqimizning oxshashla
rahet emeslikini, qarshiliq herketlirining üzlüksiz yüz birip kiliwatqanliqini,
weziyetning kündin kün’ge keskinliship kelgenlikini köriwilish unche qiyin
emes.
Biz wetenning yiqinqi 70 yilliq tarixini qoyup
turup, Sövit Itipaqi parchilan’ghandin keyinki wetendiki weziyetning
özgürüshige qarap baqsaq, wetenning weziyiti bu 27 yil ichide yildin yilgha
nachar bolup keliwatqanliqini köreleymiz. Baren weqesi, Ghulja weqesi we bashqa nurghunlighan chong kichik
weqeler yüz
berdi. Xittay hökümiti naraziliq bildürgen we qarshiliq körsetkenlerni qattiq
basturdi we weziyetni keskinleshtürdi. Xelqimiz bolsa weziyetning keskinlishini
Xittay hakimiyitidin emes, qarshliq bildürgenlerdin körüp, ularni “singgen
nanni yep jim olturghan bolsa, bundaq kün’ge qalmayittuq” dep eyipleshti.
Bolupmu 2008 – yildiki Béyjing Olimpikning aldi keyni we 2009 – yildiki Ürümqi
qirghinchiliqidin kéyinki weziyetke qaraydighan bolsaq, jaza lagirliri yoq
waqitlardimu xelqimizning ehwalining nacharliqi hemmimizge melum.
2006 – yildin itiwaren yalghuz weten ichidila emes, belki
Xittayning ichkir ölkiliride we etiraptiki Xittayning itipaqdash döwletliride
yashawatqan Uyghurlar her xil cheklimelerge uchurap, xelqimizning ehwali
burunqidin köp yamanlashqan. U chaghlarda biz Olimpik tügise weziyet yaxshi
bolidu dep öz özimizge teselli bergen iduq. Olimpik tügep weziyet yaxshi bolmay
tiximu jiddileshkende, Xittayning 1 - Öktebir döwlet bayrimi ötüp ketse, undin
kiyin chaghan ötüp ketse weziyet yaxshi bolidu dep öz özimizge teselli berduq.
Undin kiyin Shawguan weqesi we Ürümchi qirghinchiliqi yüz berdi. Undin kiyin
xili uzun bir mezgil wetenning weziyiti tiximu keskinleshti. Pütün tilfun alaqe
kisildi
5 – iyul Ürümqi qirghinchiliqidin kiyin wetendiki pütün
tilfun alaqe kisilip, wetendiki uruq tuqqanlar bilen bolghan alaqe üzülgende,
tilfun alaqining tizraq eslige kilishini, wetendiki uruq tuqqanlar bilen tizraq
alaqe qilishini ümüt qilghan iduq. Emdilikte bolsa tilfun alaqe kisilgini yoq,
hette ündidarmu ochuq, biraq wetendiki uruq tuqqanlar bilen bolghan alaqe
oxshashla cheklimige uchurawatidu. Yalghuz lagirge solan’ghan uruq tuqqanlar
bilen bolghan alaqe üzülüp qalmastin, belki lagir sirtida “erkin” yashawatqan
uruq tuqqan we dost buraderler bilen bolghan alaqimu mümkin bolmaywatidu. Ehwal
shundaqken lagirlar taqalsa, xelqimiz rahet taparmu? Lagirlar taqalsa lagirdikiler
azatliqqa chiqarmu?
Hazir xelqimiz yüzliniwatqan eng chong tehdit we ishkenje
yalghuz jaza lagirliri ichidila cheklinip qalmastin, jaza lagirliri
sirtidikilermu her küni digüdek her xil wehime ichide yashimaqta. Milli
muaripni checklesh, qosh tilliq muarip nami bilen tilimizni chechlesh, dinimiz,
tariximiz we mediniyitimizge munasiwetlik kitaplarni köydürüp tashlash, mejbure
toy qilish, halal bolmighan yimek ichmeklerni istimal qilishqa mejburi bolush,
dinni itiqad ighir derijide cheklinish, michitqa kirip namaz oqush üchün
hökümettin aldin ruxset ilip kinishke bijirish, kinishkisi yoqlarning michitqa
kirishi cheklinish yaki jazalinish, mihmandarchiliq we tuqqan yoqlashlargha
cheklime qoyush, petige birish üchün ruxset ilish we pete qilidighan waqitni
belgülen’gen muddet ichide konturul qilish, milli kimlikni pütünley yoqutup
tashlashqa urunush qattarliqlarning hemmisi lagir siritida yüz biriwatqan
ishlar bolup, bu sewepler tüpeylidin lagir sirtidiki xelq duch kiliwatqan rohiy
we jismani bisim, lagir ichide jazaliniwatqanlardin köp periqlenmise kirek.
Men ümütsiz bir adem emes, hem mining hichkimni
ümütsizlendürüsh, hichkimge soghaq su sépish mexsitim yoq. Men peqetla mesilini
mentiqiliq oylap, riyalliqni etirapliq mulahize qilish arqiliq, öz
özimizni aldashtin saqlinishimizning zörürlikini oturgha qoyup ötmekchimen. Xittay
hökümiti jaza lagirlirini achqanda choqum bir mexsetke yitishni pilanlighan
bolishi mümkin. Jaza lagirliri u
mexsetke yitish üchün qolliniwatqan charilerning biri, hemmisi
emes. Ular özliri tamamen
meghlup bolushtin burun, bu pilanidin aldirap waz kechmeydu.
Hazir köpünchimiz
lagirlarning xelqimizge zor tehdit bolawatqanliqini közde tutup, dawani 100
mitirlik tiz yügüreshke aylandurup, xuddi lagirlar taqalsa xelqimiz erkin nepes
alalaydighandek, pütün küch we zihnimizni lagirlarni taqashqa qaritiwatimiz. Mining
qarishimche lagirlar hergüz bundaq asan taqalmaydu, yaki taqalghan teqdirdimu, mahiyet
jehette chong özgürüsh bolmaydu. Xelqimiz oxshimighan usulda dawamliq
jazalinishi mümkin. Eger biz mesilining mahitini tekitlimey, noqul halda nishanimizni
lagirlarni taqash qiliwalsaq we yaki küchimizni lagirlarni taqashqa
merkezleshtüriwalsaq, meyli lagirlar taqalsun yaki taqalmisun, weten ichidiki
xelqimizning ehwalida chong özgürüsh bolmaydu; netijide weten sirtidiki xelqimiz
arisida ümütsizlinish kilip chiqishi mümkin. Shunga xelqimiz arisida dawani
toghura teshwiq qilishimiz, xelqni quruq ümütlündürmeslikimiz hem shundaqla ümütsizlikning
aldini ilishimiz kirek. Düshmen haman bir küni meghlup bolidu, bu künler bundaq
dawam qiliwermeydu. Xuddi Martin Luzir King digendek, “izilgen xelq menggü
iziliwermeydu, erkinlikke bolghan intilish haman peyda bolidu”.
Izilgen xelq menggü iziliwermeydu. Erkinlikke
bolghan intilish haman peyda bolidu.
Bezi melumatlargha asaslan’ghanda Xittay hökümitining tüp
mexsiti herqaysi sahalerde közge körün’gen we jamet ichide tesiri bar
Uyghurlarni yoq qilip, Uyghurlarni ötken esirning bishidiki dixxanchiliq
dewrige qayturush; Uyghurlar ichidiki kespi xadimlar sanini tediriji azlitish
we buningdin kiyin Uyghurlarni kespi xizmetlerge orunlashturmasliq, uning
ornigha memuri xadimlarni nispi halda köpeytish, yaxshi oqughan we hökümetke
sadiq bolghan Uyghurlarni köplep töwen qatlamdiki memuri xizmetlerge
orunlashturup, özining yighida özining göshini qorush; Uyghurlarni her jehettin
ajizlashturup, milli kimlikini yoq qilish iken. Emiliyette bularning hemmisi
qedemmu qedem emillishiwatidu we yaki emillishishke qarap kitiwatidu.
Hazir biz qaraydighan bolsaq, Xittay hökümitining
neziride özige eng chong tehdit boluwatqini, hergüzmu bizdiki “zorawanliq,
bölgünchilik we yaki dini esebilik” bolmastin, belki bizdiki milli kimlik we
özimizni könglimizdin Xittay puxrasi dep qarimasliq. Shu seweptin ularning
mexsitimu bizdiki “zorawanliq, bölgünchilik we dinni esebilik” nila yoqutush
bolmastin, belki bizdiki milli kimlik we milli angni tamamen yoqutush
bolawatidu. Mohammed Salih Hajidin bashlap yash naxshichi Ablajan Awutqiche,
Xalmurat Ghopur, Rahile Dawuttin tartip yash putbolchi Erfan Hezimghiche
bolghan Uyghurlar ichide tesiri bar dep qaralghan herqandaq ademni yoq qilishi,
hetta hökümetke eng sadiq dep qaralghan Nur Bekrining tutqun qilinishi buning
tipik misallidur. Hazir hökümetke sadaqetlikini bildürüp kiliwatqan Qeyser Abdukerimge
oxshash kishilermu, eger ularda azraqla Uyghurluq ingi bolidiken, ularningmu
köridighan küni tixi aldida.
Hemmimiz bilgendek Ilham Toxti, Xittayning zimin
pütünlikige izchil hörmet qilghan asasta, Xittayning qanuni boyiche Uyghurlargha
heq hoquq telep qilghan idi. Xittay hökümiti Ilham Toxtini, Beyjingdin
Ürümchige ilip birip, pütün Uyghurlarning köz aldida, xelqaradiki nurghun
teshkilat we shexislerning naraziliqigha pisen qilip qoymay, uningha muddetsiz
jaza berdi. Mushining özimu bizde bashqa tallash yolining qalmighanliqigha yiterlik
delil bolalayitti. Emdilikte jaza lagirliri oturgha chiqip, tiximu köpligen
bigunah insanlar sewepsiz tutqun qilinmaqata we hichqandaq qanuni resmiyetsiz
jazalanmaqta.
Jaza lagiri xelqimizning milli kimlikini yoqutush
jeryanida qolluniwatqan her xil jazalash usullirining biri bolup, u herguzmu
Xittay hökümitining eng axirqi mexsiti emes. Bir milletning milli kimlikini, u
milletning bir qismini fizikiliq qirghin qilish bilen yoq qilghili bolmaydu,
biraq u milletning rohini yoq qilish bilen u milletni yoq qiliwetkili bolidu.
Shunga meyli jaza lagirliri taqalsun yaki taqalmisun, Xittay hökümiti her xil
usullarni qollunush arqiliq xelqimizni rohiy we jismani jehettin jazalap, ularning
iradisini weyran qilishi, rohiy haliti we pisxikisini buzishi, we shu
arqiliq milli kimlik, milli rohni yoq qilish mexsitige yitishi mümkin.
Hazirgha qeder Xittay hökümiti jaza lagirlirining mewjut
ikenlikini inkar qilip keldi. Eljeziryening tilivizur qanilida söz qilghan
Victor Gao, Xittay ziyalirining wekili bolush süpiti bilen yalghuz jaza
lagirlirini inkar qilipla qalmastin, hette wetendiki Uyghurlarning nopusini 6,
7 milliyun dep ilan qildi. Bu hergüzmu uning Hittay hökümiti 2015 - yili ilan
qilghan Uyghurlar nopusining 11.30 milliyun ikenlikini untup qilish sewebidin
oturgha qoyghan san emes. Bu belkim Xittayning 2020 - yilliq nopus
tekshürüshide ilan qilmaqchi bolghan Uyghurlarning nopusigha nisbeten aldin
oturgha tashlighan bir siginal bolushi mümkin. Shu seweptin men jaza lagiri
taqalghan teqdirdimu, Xittay hökümiti Uyghurlarning milli kimlikini tüptin yoq
qilip, kelguside xelqimizning awazini chiqmas qilip qoyush üchün jaza
lagirlirining ornini alidighan bashqa xildiki hetta uningdin tiximu ighir
bolghan jazalash usullirini qollinishi mümkin dep qaraymen.
Yiqindin biri jaza lagirdikilerni Xittayning ichkiri
ölkilirige yötkewatqanliq toghursida bezi xewerler tarqilishqa bashlighan bolsimu,
biraq bizning wetendin Xittayning ichkiri ölkilirige qatnaydighan poyiz
biletlirining 10 - ayning 22 - künidin bashlap pütünley toxtitilidighanliq
xeweri ilan qilin’ghandin kiyin, Xittay hökümitining Uyghurlarni türkümlep Xittayning
ichkiri ölkilirige yötkesh pilani tiximu iniq oturgha chiqiwatidu. Bu belkim men
yuqarda oturgha qoyghan jaza lagirliri taqalghandin kiyinki tiximu ighir
jazalash usullirining biri bolsa kirek. Hemmimiz bilgendek Xittayda 5 aptinum
rayundin bashqa 22 ölke bolup, bu ölkilerning mutleq köp qismida 50 milliyundin
artuq beziliride hette 100 miliyundin artuq nopus bar. Her bir ölkige yirim
miliyun Uyghurlarni chichiwetse, 10 miliyundin artuq Uyghur xuddi qumgha su
singgendek singipla kitidu. Shuning bilen Xittay hökümiti wetendiki lagirlarni
rahet rahet taqap, bizning wetende lagir yoq qilip körsiteleydu. 2020 – yilliq
nopus tekshürüshte Xittaydiki Uyghurlarning omumi nopuside chong özgürüsh
bolmaydu, biraq wetendiki Uyghurlarning nopusi, xuddi Victor Gao aldin signal
bergendek 6, 7 miliyun’gha chüshüp qilishi mümkin.
Jaza lagirliri, Guantanamoda tutulghan qirindashlar
mesilisige we 5- iyul qirghinchiliqigha oxshash, Uyghur mesilisini
xelqaralashturushta chong rol oynidi we oynawatidu. Jaza lagirliri yalghuz
dawani xelqaralashturup qalmay, burun dawadin özini qachurghan nurghun
kishilerni dawa sipige sörep kirdi. Eger biz jaza lagirlirini merkez qilip
turup, Uyghur dawasini omumi yüzlük anglatmay, zihnimizni we barliq küchimizni
peqet jaza lagirlirini taqashqa merkezleshtüriwalsaq, jaza lagirlirining
taqilishi bilen xelqimiz yüzlen’gen tehditler hergüz azlimaydu. Shuning bilen
jaza lagirliri taqalghandin kiyin, dawani yene dawamlashturush üchün bashqa bir
nersini kötürep chiqishqa toghura kilidu. Shunga bizning mexset, mushu jaza
lagirlirini örnek qilip turup xelqimizning omumi yüzlük ehwalini we dawaning
tüp mexsitini xelqaragha toluq anglitip, milletning teqdirini tüptin
özgertishke tirishish bolushi kirek. Eger biz bash aghrisa bash aghriqni, qosaq
aghrisa qosaq aghriqni dawalash bilen meshghul bolup, aghriq peyda bolushning
sewebige itiwar bermisek, bundaq purset bizge yene kiliwermeydu.
Erkinlikni, hökümiran
sinip menggü özligidin bermeydu; erkinlik izilgüchi sinip terepidin
ilinidu.
2018 - yili 9 - ayning 27 - kuni
No comments:
Post a Comment