Qorashturush oyuni

Qorashturush oyuni

Memet Emin

Qorashturush oyuni (puzzle) ni oynap baqqanlar bilimiz, qorashturush oyun adette 10-20 parchidin 1000 parchigiche oxshimighan sandiki parchilerni öz ara qorashturush arqiliq eng axirda bir parche ressim, yaki güzel bir menzire qorashturup chiqishni mexset qilghan oyun. Her bir yürüsh qorashturush oyunining eng addisi 10-20 parchidin teshkil tapqan bolsa, mürekkepliri 1000 parchidin teshkil tapqan bolup, köpünchiliri 200 – 300 parchidin teshkil tapqan. Bir yürüsh qorashturush oyuni ichide bir birige tamamen oxshaydighan ikki parche bolmaydu. U parchilerni qorashturghanda, her bir parchining her bir teripige tamamen mas kilidighan peqet birla parche bolidu. Biz u parchilerni ayrim ayrim körginimizde, hichqandaq bir mezmun yaki menzire körmeymiz.

Eger oyun oynighuchi u parchilarning hemmisini öz jayigha toghura  qoyalisa, toluq bir parche ressim yaki güzel bir menzire köz aldimizgha kilidu; shu seweptin biz u bir birige peqet oxshimaydighan parchilerning hemmisini qoshup bir yürüsh qorashturush oyuni dep ataymiz. Eger oxshimighan ikki yürüsh oyunning parchiliri öz ara arliship qalsa, yaki her bir parche  özige mas kilidighan toghura jayigha qoyulmisa, u oyun tamamlanmaydu, yeni toluq bir ressim yaki menzire köz aldimizda peyda bolmaydu.

Men adette öz ara hemkarliship bir ish qilmaqchi bolghan yaki ortaq bir nishan üchün bir yerge toplashqan bir gurpa insanlarni, mushu qorashturush oyuni “puzzle” gha oxshitishni yaxshi körimen. Eger biz ortaq nishan üchün bir yerge toplashqan bir gurpa insan bir yürüsh qorashturush oynigha oxshatsaq, bu gurpidiki her bir insanni u oyunning her bir parchisigha, gurpa bashliqini oyunni oynighuchigha oxshitishimiz mümkin.

Qorashturush oyunidiki her bir parche bir biridin periqliq bolghinigha oxshash, ortaq mexset üchün bir yerge toplashqan yaki birlikte bir ish qilmaqchi bolghan bir gurpa insanlarmu bir biridin periqliq bolishi mümkin. Ularni bir yerge  toplighan nerse ulardiki oxshashliq bolmastin belki axiri yetmekchi bolghan ortaq nishan, yeni eng axirda öz ara qorashturlup chidighan menzire. Herqandaq gurpigha tewe her bir insan gerche ortaq bir nishan üchün bir yerge jem bolghan bolsimu, biraq ularning musteqqil kallisi bar, bir biridin periqliq insanlar bolghachqa, ularning köz qarash, oy pikir, tepekkur qilish we ish bijirish usuliridiki periqler, herguzmu teshkilat ichidiki zidiyetning menbesi bolmasliqi kirek, eksinche bu gurpa insanlarning öz ara ajizliqini toluqlashta zörür bolghan ewzellik dep qarilishi we uningha hormet qilinishi kirek.

Qorashturghuchi oyun oynighuchi eger parchilarni birleshtürüsh jeyanida, her bir parche öz orinigha qoyulmisa, ularni öz ara qorashturghili bolmaydu, bu hergüzmu u parchining bu bir yürüsh oyun’gha tewe emeslikni bildürmeydu. Oxshashla bir gurpa kishiler arisida bezi köz qarash we pikir periqi tüpeylidin bezi ixtilaplarning oturgha chiqishi, hergüzmu u ademning u gurpigha tewe emes ikenligidin direk bermeydu. Belkim u gurpidiki her adem ortaq nishan’gha yitish jeryanida öz ornini tapalmighan bolushi mümkin. Men ishinimenki bir yerge toplashqan bir gurpa insanlar eger heqqi türde bir ortaq nishan üchün bir yerge toplashqan bolsa, ularning her biri choqum shu qorashturush oyuni (puzzle) ning bir parchisidur; u bir parchining orni toghura tipilmighanliq sewebidin, biz uning u bir yürüsh oyun'gha tewe ikenligini inkar qilip, uni exletke tashliwetsek, we yaki bashqa bir qorashturghuchi oyun (puzzle) gha qoshup oynisaq,  hergüz u parche bilen bashqa oyunni tamamlap, axirqi güzel menzirni perpa qilalmaymiz, hem shundaqla eslidiki oyundinmu bir pütün güzel menzire köz aldimizgha kelmeydu.

Shunga biz ortaq nishan üchün meyli qanche gurpa bolayli we yaki kimler bilen hemkarlishayli yeni qanche yürüsh qorashturush oyuni (puzzle) oynayli, aldi bilen bu gurpidiki her bir insanning oxshimighan köz qarashi barliqini,  periqliq tepekkur qilidighan musteqqil insan ikenligini tonup yitishimiz we uni itirap qilishimiz, uningha hormet qilishimiz zörür. Andin u oyun parchilirini bir yerge qoyghanda, bir biri bilen maslashmay qalsa, aldirap uni biraqla xatagha chiriwetmey, soghaqqanliq bilen “men bu parchini öz örnigha toghura qoydummu yoq” dep oylap baqayli;  aldirap uni inkar qilmayli, uni exlet qatarida tashliwetmeyli. Eger biz aldirap xata höküm chiqirip, u oyunning birer pachisini yoq qiliwetsek, bu oyun herqanche yaxshi oynalsimu hergüz tamamlanmaydu.

Hetta biz yashawatqan pütün dunyanimu shu qorashturush oynigha oxshitish mümkin. Eger biz qorashturush oynidiki bir biridin periqliq bolghan barliq parchilarni bu dunyada yashawatqan insanlargha disek, her bir insan bashqilargha oxshighini üchün emes belki bashqilardin periqliq bolghini üchün bu dunya güzel dunya bolghan. Her bir adem özi bolup, özining bu dunyadiki ornini tapalisa, andin özining bu dunyadiki qimmitini tapaladu.

Hemmimiz bilgendek yalghuz oxshimighan irqi, oxshimighan milletlerdin bolghan insanlarla emes, belki oxshash bir irqi, oxshash bir millettin bolghan insanlar, hetta oxshash bir ata anidin bolghan qirindashlarmu periqliq qilip yaritilghan. Inasanlarning yalghuz chirayi periqliq bolup qalmastin, belki ularning mijez xulqi, xaraktiri, turmush aditi, mediniyet sapasi, exlap peziliti, qizziqishi, tepekkur qilish we ish bijirish usullirimu periqliq. Dunyada yüz biriwatqan nurgun güzellikler, yaxshi ishlar we terqqiyatlar bu periqliq tüpeldin dunyagha kiliwatqinigha oxshash, barliq talash tartishlar, urush jideller we toqunushlarmu del mushu periqler tüpeylidin bolidu.

Undaqta Allah nime üchün barliq insanlarni oxshash qilip yaratmaydu? Allahning insanlarni shundaq periqliq qilip yartishining mexset muddasi nime? Ularni urush jidelge silip toqunush peyda qilishmu? Yaq, hergüz undaq emes. Dunya del shu periq we zidiyetler tüpeylidin üzlüksiz tereqqi qilidu; dunya del shu rengga rengliki bilen tiximu güzel bolidu. Biz del shu periqler tüpeylidin, nimining yaxshi, nimining yamanliqini, nimining güzel, nimining rezillikini, nimining ras, nimining yalghanliqini, nimining itipaqliq, nimining itipaqsizliq ikenligini, nimining birlik, nimining bölünüsh ikenligini, nimining berpa qilish / yasash, nimining buzush ikenligini, nimining urush, nimining tinchliq ikenligini bilimiz. Nimining qul bolush, nimining öz özige xoja bolush ikenilikini, nimining musteqqilliq, nimining mustemlike ikenligini bilimiz. Wetendin ayrilghanda, wetensizlikning derdini taza tartqanda, andin wetenning qedirige yitimiz. Bu periq we zidiyetler yalghuz silishturma xarektirliq bir muhit yaritip, bizning dunyani tonushimizgha yardem birip qalmastin, belkim riqabetlik bir muhit hasil qilip, bizning bashqilardin periqliq tepekkur qilip özimizni üzlüksiz tereqqi qildurup turishimizgha türtke bolidu.
  

Ezeldin dingizni körüp baqmighan adem, dingizgha shundaq hewes qilidu. Eger ezeldin dingizni körüp baqmighan bir adem, tunji qitim parxot bilen dingizni sayahet qilghanda, bek hajanlinidu, biraq eger dingiz shundaq tinch bolsa,  parxotta qilghidek bashqa ish, körgüdek bashqa nerse bolmisa, u ademning dingizgha bolghan hayajini qanche uzun dawam qilar? Bir nechche saet? Bir nechche kün? Buning jawabi hemmimizge ayan. Uning sewebi dingizda köp özgürüsh we periqning bolmasliqi. Undaqta biz dunyaning rengga renglikidin, insanlarning bir biridin periqliqidin nimishqa shikayet qilimiz? Insanlarning oy pikir, tepekkur qilish we ish bijirishtiki periqni nime üchün her bir insanning özgüche bir insan bolushidiki muqererlik we zörüriyet dep chüshenmeymiz? Uni insanlarning bir birini toluqlashtiki ewzellik dep bilmeymiz? Biz nime üchün bashqilarning özimizge oxshash oylishini ümüd qilimiz, yaki özimizning köz qarishini bashqilargha mejbure tangimiz?

Eger shu qorashturush oyuning her bir parchisi oxshash bolsa, qanchilik adem uni oynashqa qizziqar? Eger barliq insanlar bir birige tamamen oxshash qilip yartilsa, oxshash oylaydighan, oxshash tepekkur qilidighan bolsa, bu dunyda qandaq bir dunya bolar idi? Bu dunyada zidiyet we ixtilap tugep qalarmidi?