Uyghur Jemiyiti: Qurban héyit banasida choqum köp gösh yéyish shertmu?

Qurban héyit banasida choqum köp gösh yéyish shertmu?

قۇربان ھېيىت باناسىدا چوقۇم كۆپ گۆش يېيىش شەرتمۇ؟
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/07/blog-post.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=1d0q812cGDOpDJwmjZznK2cnqru8Oacn3

Memet Emin

Hemmimizge melum bolghandek aldimizda qurban héyit kiliwatidu. Musulmanlarning eneniwi qa'idisi boyiche qurban héyitta shara'iti yar bergen a'ile qurbanliqi qilidu we bayram jeryanida köpligen gösh we gösh yémekliklirini istimal qilidu. Ixtizadi ehwali yaxshi a'ililer ixtizadi töwen a'ililerge gösh hediye qilidu, hetta ularning qurbanliq qilishigha yardem biridu.

Yiqinda tordin uchur izdewitip, mundaq ikki maqaligha közüm chüshti; birining témisi "Gösh yimeydighanlar Islamgha tewe emesmu?" Bolup, uningda gösh yéyishning islam dinida dinni mejburyetmu yoq digen mezmunda oxshimighan köz qarashlar oturgha qoyulghan. Yene birining témisi "Gösh yémeydighanlarningTürkiyediki hazirqi ehwali", bu bir ilmi maqale bolup, uningda gösh yémeydighanlarning türkiyediki ehwal bayan qilinghan.

Hazir gösh yémeydighanlar pütün dunya nopusining texminen 20% ni teshkil qilidighan bolup, ularning omumi nopusi pütün dunyadiki musulmanlarning omumi nopusidin köp periqlenmeydu. Dunyaning herqaysi jaylirida, bolupmu tereqqi qilghan gherip döletliride, yiqinqi 20-30 yildin buyan gösh yémeydighanlarning sani üzlüksiz köpeymekte. Biraq musulmanlar ichide gösh yémeslik peqetla nahayti ayrim ehwal bolup, texi bundaq bir iqim shekillen'gini yoq.

Saghlamliq nuqtisidin eyiyqanda, insanlar gösh istimal qilish arqiliq beden'ge ihtiyajliq bolghan aqsil we may maddisigha érishidu. Gösh terkiwide aqsil we may maddisidin bashqa yene bir qisim witaminlar (Vitamin 12, Vitamin D) we bezi miniral madilar bar. Adem bedini künige her bir kilo beden ighirliqi üchün texminen 0.8 giram aqsilgha ihtiyajliq; yeni 50 kiloluq bir adem künige 40 giram aqsilgha, 100 kiloliq bir adem künige 80 giram aqsilgha ihitiyajliq. Aqsil adem bedinide nahayti mohim xizmetlerni öteydighan madda bolup, bedende aqsil we bashqa zörür bolghan ozuqluq maddilar kem bolsa bolmaydu, biraq adem bedini bu maddilargha irishish üchün choqum künde köplep gösh yiyish hajetsiz. Göshtin bashqa adem bedinini aqsil bilen teminleydighan yimeklikler süt, tuxumning éqi we barliq purchaq a'ilisidiki ösümliklerdur. Eger gösh yiyish choqum zörür bolghandimu her xil göshtin otura hisap bilen künige 70 giram gösh bedenning ihtiyaji üchün yiterlik.

Bedenning fizologiyelik ihtiyaji nuqtisdin éyitqanda, balaghetke yetken bir insan, künige texminen 1500 - 2200 kilokaliri énirgiyege ihtiyajliq. Biz bu énirgiyeni asasliqi aqsil, may we karbon su birikmisi (shiker) qatarliq üch chong ozuqluq maddisi arqiliqi érishimiz. Adem bedini yuqarqi bedenni énirgiye bilen teminleydighan üch chong ozuqluq maddidin bashqa yene su, her xil witamin, talla we tömür, natiri, kaltsi qatarliq her xil miniral maddilargha éhtiyajliq.

Köpligen munasiwetlik tetqitqatlar netijilirige asaslanghanda, hazir pütün dunyada, ozuqluq normaldin iship kitish yeni köp yéyish sewebidin her xil kiselliklerge giriptar bolghanlar we shu seweptin ölüp kitiwatqanlar sani, ozuqluq yitishmeslik yeni yeydighan yéterlik yémeklik yoq sewebidin her xil kiselliklerge giriptar bolghanlar we shu seweptin ölüp kitiwatqanlar sanidin üch hesse artuq bolup, göshtin bashqa ozuqluq yétishken, biraq gösh yéyelmeslik sewebidin kisel bolup ölüp ketkenler asasen yoqta yerlik. Eksinche göshni yoqta yerlik yeydighanlarning oturche ömüri göshni köp yeydighanlardin közge körinerlik derijide uzun bolup, nurghun tereqqi qilghan döletlerde göshni az yiyish yaki gösh yimeslik saghlam yashashning sémowuligha aylinip qalmaqta. Eng mohimi, ozuqluq tengpungliqigha kapalet qilish we her xil yémekliklerdin, beden ihtiyajliq bolghan aqsil we bashqa ozuqluqlargha yiterlik irishishtur.

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/the-top-10-causes-of-death

Yuqarqisi, dunya sehiye teshkilati 2018 - yili ilan qilghan 2016 - yili pütün dunyada insanlarning ölüp kitishige sewep bolghan 10 kisellik toghursidiki sanliq melumat bolup, bu sanliq melumatqa asaslanghanda, u 10 xil kisellik ichide ozuqluq normaldin iship kitish yene köp yéyish we yaki simizlik bilen munasiwetlik kisellik üch xil; ularning ichide eng köp ölüp kitishni keltürüp chiqarghan birinji we ikkinji orundiki kisellik yürek qan tomur kisili we minge qan tomur kisili bolup, ularning gösh we mayni köp istimal qilish bilen belgülik munasiwiti bar.

Belkim beziler ata bowilirimiz bir qoyning göshini yewatidighan batur millet idi déyishi mümkin. Shundaq, insanlar dixxanchiliq dewrige kirishtin burun owchiliq bilen shughullinidighan bolup, asasen göshke tayinip yashap kelgen. 100 Yillar ilgiri, yalghuz biz emes, buddah we hindi dinigha itiqat qilidighan bir qisim kishilerdin bashqa, nurghun milletler göshni ozuqluq qimmiti eng yuquri bolghan isil yémeklik qatarida istimal qilip kelgen. Burun insanlar gösh, may we shiker qatarliq yuquri inirgiyelik yimekliklerni köp istimal qilsimu, shuninggha mas halda herket qilatti, japaliq ishleyitti. Yiqinqi 100 yildin buyan qatnash qoralining tererqqi qilishigha we ishlep chiqirish küchlirining mashinlishishigha egiship, insanlarning herket qilish pursiti tediriji halda azlap ketti; tereqqi qilghan döletlerde bolsa, herket qilish hetta peqet jemiyetning yuquri qatlimidiki kishilerning turmush aditige aylinip qaldi. Netijide insanlarning ozuqlunushqa bolghan chüshenchisi we telepliri burunqi yaxshi ozuqlunush uqumidin saghlam ozuqlunush uqumigha qarap özgerdi. Gösh, may qatarliq yuquri énirgiyelik yimeklik tediriji halda insanlarning dastixanliridin azlashqa bashlidi. Tarixtin béri saghlam yashash we uzun ömür körüsh, insanlarning eng chong arzusi bolghachqa, insanlar bu jehette köp izdinishler ilip birip, bügünki zamanda gösh, may we shiker qatarliq yuquri énirgiyelik yémekliklerni istimal qilishni konturul qilish we terkiwide her xil witamin we talla mol bolghan ösümlik yémekliklirini nisbeten asas qilip istimal qilghanda, saghlam yashighili we uzun ömür körgili bolidighanliqi toghursida yekün chiqirishti.

Emdi özimizning ehwaligha kelsek, biz yashighan jemiyet gerche ixtizadi jehette tereqqi qiliwatqan bir jemiyet bolsimu, hem xelqimiz unche bay bir xelq bolmisimu, biraq xelqimiz saghlamliq jehette, ixtizadi tereqqi qilghan bay döletlerde köp uchuraydighan simizlik bilen munasiwetlik yürek qan tomur kisili, minge qan tomur kisili, yuquri qan bisimi, jigerni may qaplash, diyabit kisili qatarliq kisellikler bilen ixtizadi tereqqi qilmighan kembighel döletelerde köp uchuraydighan her xil yuqumluq kiselliklerning ziyankeshlikige teng uchurap keldi. Elwette uning sewebliri her xil bolup, u seweplerning biri bizning saqliqni saqlash éngimizning töwen bolishi we ozuqlinish jehettiki köz qarashlirimizning dewirning tereqqiyatigha taza masliship kételmigenlikidin. Men wetende doxturluq qiliwatqan mezgillerde, her yili qurban heyit mezgilide köp gösh yep doxturxanining jiddi bölimige kelgen bimarlarning sani adettiki waqittin xili köp bolghanliqini körgen. Shunga men biz nechche yüz yildin biri adetlen'gen bezi qarashlirimizni zamangha mas halda özgetishimiz zörür dep qaraymen.

Men xelqimizning saghlamliqini we xelqimiz nöwette yüzliniwatqan kirsizni chiqish qilip, qurban heyit munasiwiti bilen dunyaning herqaysi jayliride, bolupmu tereqqi qilghan gherip döletliride yashwatqan we bashqilarning qurbanliq qilishigha yardem bermekchi bolghan qirindashlargha arzaq teklip sheklide öz köz qarashlirimni oturgha qoyup ötmekchi.

Uyghurlar, meyli dunyaning qaysi yérida yashawatqan bolsun, téxi gösh yéyelmeslik sewebidin hayati tehdit astida qalghini yoq, biraq xelqimiz nurghun tereplerde bolupmu milletning kelgüsi istiqbali jehette, zor bir tehditke duch kelmekte. Miliyonlighan xelqimizning hayati tehdit astida qalmaqta. Milli muharip we milli mediniyitimiz qattiq cheklimige uchurap, yoqulush terepke qarap yüzlendi. Milli kimlikimiz zor tehditke duch kilip, milli dawa burunqidin tiximu keskin dewirge qedem qoydi. Pen texnikining her qaysi sahaside yitishken insanlirimizning kemliki sewebidin, xelqimiz tiximu köp ixtisas igilirige ihtiyajliq boliwatidu.

Nöwette muhajirettiki xelqimiz, bolupmu wetendiki a'ilisi bilen alaqisi üzülgen yash oqughuchilar, balilar we xanim qizlar, her xil qiyinchiliqlargha duch kelmepte. U konkirit qiyinchiliqlarning béri Türkiye qatarliq bir qisim döletlerdiki, bolupmu pütün xelqqe heqsiz sughurtasi birish yol qoyulmighan bezi döletlerdiki salahiti hel bolmighan xili köp sandiki kishilerning her xil sewepler tüpeylidin saghlamliq sughurtasining yoq bolushi we shu seweptin kisel bolup qalsa doxturgha körünelmesliki hisaplansa kirek. Bu jehette mendin yardem sorighanlar xili köp. Men igelligen ehwalgha asaslanghanda hazir Türkiyede yashawatqan Uyghurlarning sani 30 mingdin artuq bolup, ularning 90-95% tining saghlamliq sughurtasi yoq iken. Türkiye wetendishi bolmighan, biraq iqamiti bar Uyghurlar, eger özi pul tölep saghlamliq sughurtasi almaqchi bolsa, bir a'ile ayda 480 lira (texminen $80 dollar) pul tapshurishi kirek iken. Undin bashqa Türkiyede 1000 din artuq ata anisi yénida yoq balilar we 3000 din artuq éri qishida yoq balisi bar ayallar barken. Ular, yilda bir qétim kilidighan qurban heyit banasi bilen bir nechche kün köp gösh yewilishtin bekraq hayatida birer chiqish yoli tipishqa ihtiyajliq. Balilar terbilinishke ihtiyajliq. Milli dawa kücheytilishke ihtiyajliq; hayati tehdit astida qalghanlar hayat qilishqa ihtiyajliq. Milli mediniyitimiz saqlap qilinishqa we tereqqi qilinishqa ihtiyajliq. Ularning hich biri özligidin bolmaydu; ularni hem bashqilar biz üchün qilip bermeydu; ularning hemmisi özimizge baghliq.

Shunga qurbanliq qilishqa yardem qilish istiki bar qerindashlar, yardemni qaysi tereplerde qilghanda we qandaq qilghanda, tiximu ehmiyetlik bolidu digen jehette oyliship baqsa. Elwette men bu yerde peqetla saghlamliq nuqtisidin we millitimiz hazir eng ihtiyajliq bolghan tereplerni chiqish qilip, öz köz qarashlirimni oturgha qoyap öttim; mining dinni örpe adetlerni özgertish we yaki uninggha qarshi turush niyitim yoq. Shunga hemminglarning bu mesile üstide oylap biqishinglarni, eger sözlirimde toghra bolmighan mezmunlar bolsa tüzütüsh birishinglarni we yaki toghra chüshinishinglarni ümüt qilimen.

Paydilinish menbesi

Vegetarianism and Veganism: Current Situation in Turkey in the Light of Examples in the World

https://jotags.org/2017/vol5_issue4_article24.pdf

Is Vegetarianism Un-Islamic?

https://www.animalsinislam.com/islam-animal-rights/vegetarianism-un-islamic

Vegetarian Muslim: Turning Away From a Meat-Based Diet

https://www.huffingtonpost.ca/anila-muhammad/vegetarian-msulim_b_3124110.html

Vegetarianism and religion

https://en.wikipedia.org/wiki/Vegetarianism_and_religion

WHO | Double burden of malnutrition - World Health Organization

https://www.who.int/nutrition/double-burden-malnutrition/en/

Overeating now bigger global problem than lack of food | New Scientist