Tasadipiyliqmu yaki pilanlighan ishmu?

Tasadipiyliqmu yaki pilanlighan ishmu?

كونا يىزىق نۇسقىسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/08/blog-post.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=19FwRY7-ILaJlCNPPd9FMftEbTfnWXHNn

Memet Emin

Hemmimizning xewiri bolghandek, 2019 – yili 2 – ayda Xittay hökümiti Abdurehim Heyitning ölüm xewiri arqiliq Türkiyede tarqalghan wetendiki xelqimizge munasiwetlik xewerlerni yalghan, munasiwetlik kishilerni yalghanchi qilip körsütüshke urundi. Undin kiyin shuning bilenla toxtap qalmay, 7 – ayda Xittay hökümiti Türkiyediki özini qollaydighan Aydinliq gizitining muxpirini alahide imtiyaz bilen Qeshqerge teklip qilip apirip, Abdurehim Heyit bilen körüshtürüp, ularning éghizi bilen Xittay hökümitining bizge qaratqan siyasetlirini maxtatquzdi. Bular tasadipiyliqmu yaki pilanlighan ishmu?

2019 – yili 7 – ayning 10 – küni, Birleshken döletlet teshkilat insan heq höquqi komitidigha eza 22 döletning Xittay hökümitining Uyghurgha qaratqan siyasitini eyiplep imzaliq xet yizishigha egishipla, 37 döwlet Xittay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini qollap imzaliq xet yazghan bolup, ikki hepte ichide u xetke imza qoyghan döletler 50 ke yetken. Bu 50 döwletlerning köpünchi Asiya, Afriqa we Latin Amirkisidiki kichik döwletler bolup, ularning ichide biz bilen dinni qirindash bolghan musulman döletlermu az emes. Eng epsuslinarliqi, uzundin biri heqsizliqqa uchurap we Uyghurlarning üzliksiz hisidashliqigha iriship kelgen Palestin hökümiti bilen qandashliq jehette bizge eng yiqin bolghan Özbekistan hökümitining Xittay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini qollap, bu xetke imza qoyishi bolsa kirek. Bu bir tasadipiyliqmu yaki pilanliq boliwatqan ishmu? U döletler Xittay hökümitini qollaydighan u xetke imza qoyup nimilerge irishmekchi? Eger ular u xetke imza qoymisa, qandaq bolar? Elwette u 50 dölet meyli imza qoysun yaki qoymisun, qisqa waqit ichide alahide periqliq bir ish bolishi natayin.

Bu imzaliq xet ilan qilin’ghandin kéyin, xelqaradiki chong axbarat orunliri u toghursida keyni keynidin xewer berdi we bu heqte obzurlar ilan qilishti. Muhajirettiki paliyetchilirimiz we teshkilat rehberlirimizmu, özlirining bu ishqa bolghan köz qarashlirini oturgha qoyush bilen birge özilirining u döletlerge bolghan epsuslinishini we naraziliqini bildürüshti. Beziler u döletlerni Xittayning puligha sitilghan dep tenqit qilishqan bolsa, yene beziler ularni Xittay hökümitining bisimi bilen öz iradisige xilap ish qilishqa mejbure bolghan dep qarashti. U döletler heqiten pulgha sitilghanmu yaki Xittay hökümitining bisimigha uchurap öz iradisige xilap ish qilishqa mejbure bolghanmu? Méning qarishimche ularning hemmisi Xittay hökümitining puligha sitilghan we yaki Xittay hökümitining bisimi bilen u xetke imza qoyushqa mejburi bolup qalghan bolushi natayin. Belkim beziliri Xittay hakimiyitini insanperwer bir hakimiyet dep qaraydighan we uninggha ishen’gen bolishi mümkin. Chünki ular biz keygen ayaqni kéyip baqmighan, bizning hayatimizda yashap baqmighan; bizmu gerche Xittay hakimiyitini nahayti yaxshi chüshensekmu, biraq Xittay hökümitini qollighan u dölet rehberlirining hayatida yashap baqmighanliqimiz üchün, mesilini peqet sirittin küzitip, özimizning chüshenchisige asasen ular toghursida her xil ihtimalliqlarni oturgha qoyap biqishimiz mümkin, biraq biz u ishlarning heqiqi sewebini tolup bilip kitelishimiz natayin.

Insanlar adette öz hisyati we sobiktip arzuyi boyiche özi heqiqet dep qarighan ishlarni bashqilarmu heqiqet dep bilidu digen qarashqa adetlen’gen. Emiliyette insanlarning heqiqetke bolghan tonushi we yaki ularning nimini heqiqet dep qarishi, insanlarning  terbilen’gen we yashighan mohiti, qimmet qarishi we öz menpeti bilen bolghan baghlinishi qatarliq köp xil amillar bilen zich munasiwetlik. Mesilen, men wetende doxtur bolup xizmet qiliwatqanda, yilda ikki üch qétim zukam bolup qalattim, we nurghunlighan tonush bilishlirim zukam bolup qalsa mini izdep kiletti. Her qitim zukam bolup qalghanda we yaki tonush bilishlirim zukam bolup qilip mini izdep kelgende, men asma okul isish bilen birge antibiotik ishlitettim. Bu gerche xata bolsimu, men uni toghra dep ishen’gen idim; emiliyette yalghuz men emes men yashighan shu muhitta yashighanlar uni toghra dep chüshen’gen we uningha ishen’gen idi. Men Amirkigha kilip tunji qitim zukam bolup kisel körün’gili doxturgha barghinimda, doxtur manga “chong mesile yoq, usuzluqni köp ichip, yaxshi aram alsingiz saqiyip kitisiz” dep,  hichqandaq dora bermey yolgha silip qoydi. Men gerche deslepte buni peqet qobul qilalmighan bolsammu, biraq bu jehette az tola izdinish arqiliq biz burun qollan’ghan usulning we bizning u jehettiki qarashlirimizning pütünley xata ikenlikini tonup yettim. Emiliyette esli ixtizadi kérimni mexset qilghan bu xil xata dawalash usulini, biz bir toghra heqiqeten dep qobul qilghan we uninggha ishen'gen ikenmiz.  Kiyin zukam bolup qilip oxshash sergüzeshke yolliqan bezi dostlar men bilen alaqe qilip, wetende zukam bolup qalsa doxturlarning tiz dawalap saqaytiwitidighanliqini, chetelde bolsa hichqandaq dora bermey yolgha silip qoyidighanliqini dep shikayet qilishqan boldi. Men ulargha esli wetende qollan’ghan usulning xata ikenlikini, adettiki zukamning dorisi yoq ikenlikini, uning belgülük waqit ichide özligidin saqiyip qalidighanliqini, zukam dorisi dep atalghan dorilarning peqet zukamning kisellik alametlirini yenggillitip, ademni rahetlitidighanliqini, biraq zukamning saqiyishida chong rol oynimaydighanliqini chüshendürdüm, biraq ularmu deslepte uninggha taza ishenmidi.

Méning qarishimche, u döletlerning Xittay hökümitini qollishi yalghuz Xittay hökümitining yiqinqi yillardin buyanqi ixtizadi tereqqi qilishi, u döletlerge köplep meblex silishi we yaki Xittay hökümitining u döletlerning ajiz nuqtisini tutiwilip, ularni mejburi qilishi bilenla munasiwetlik bolup qalmastin, belki Xittay hökümitining uzun muddetlik pilanliri bilenmu munasiwetlik bolishi mümkin.

Bundin 30 nechche yil ilgiri, men ali mektepte oquwatqanda, Xittaydiki nurghun dangliq ali mekteplerde köpligen chetellik oqughuchilar bar bolup, ular her qaysi ali mekteplerde baywetchilerde yashayitti. Jemiyette kishiler bolupmu qizlar ular bilen bardi keldi qilishni bir xil pexirlinidighan ish dep biletti. Men oquwatqan ali mekteptimu 100 din artuq chetellik oqughuchilar bar bolup, ular gerche asasen Asiya, Afriqa we Latin Amirkisidiki kichik we kembighel döwletlerdin kelgenler bolsimu, biraq ular her jehette yerlik oqughuchilarning hem hewes qilish hem hesset qilish obikti idi. Yerlik oqughuchilar bir yataqta 8 adem yatsa, chetellik oqughuchilar 1, 2 adem bir yataqta idi. Ularning yatiqi yerlik oqughuchilarning yatiqigha nisbeten keng, pakiz bolup qalmastin, her bir yataqta téliwizor bar idi. Mektep ixtizadi jehette alahide qiyinchiliqi bar yerlik oqughuchilargha ayda 15 som turmush yardem puli berse, chetellik oqoghuchilarning hemmisige 200 som turmush puli biretti. U chaghlarda bizning wetende insanlar otura hisap bilen 70, 80 som muhash alidighan bolup, eng yuquri muashmu 200 - 300 somdin iship ketmise kirek.

Oylap baqsam 80 – yillardiki shu chetellik oqughuchilar, 30 nechche yildin kiyinki bügünki künde öz döletliride belgülük orunlargha iriship, öz döletlirining siyasitige tesir körsetkidek halgha keptu. Kim bilidu yuqarqi döletlerde hazir hakimiyet yürgiziwatqan bir qisim kishiler eyni waqitta Xittayda terbiye körgen we yaki Xittaydin yardem alghanlarmu.  Xittaylarda “1000 kün herbi terbilep, bir kün ishlitish” deydighan eqliye söz bar. Xittay hökümiti özining eng qeyinchiliq mezgilliridin bashlap, Asiye, Afriqa we Latin Amirkisidiki kichik we kembighel döletlerge üzliksiz maddi yardem birip kelgen. Mana emdi Xittay hökümiti her jehette uning netijisini körewatidu.

1949 – yili Mao Zédong qatarliq Xittay kominist emeldarliri emdila hakimet bishigha chiqip, xelqining qosiqini toyghuzushqa hali yoq shu mezgillerde, özining 100 yilliq pilanini tüzüp, 2049 – yiligha barghanda dunyagha xoja bolush gherizini könglige pükken iken. Epsus gherip döwletliri Xittay hökümitining u gherizini 70 yil ötkendin kiyinki bügünki kün’ge kelgende andin tonup yitishke bashlidi. Epsus biz gerche özimizni Xittay hökümitini eng yaxshi bilidighan insanlar dep bilsekmu, biraq biz yenila nurghun tereplerde mesilining mahitini emes, yüzeki tereplirini, yiraqni emes, burnimizning uchini körimiz. Uzun mezgilni mexset qilghan sitratigiyelik pilanimiz kem. Köz aldimizdiki menpetnila hisapliship, uzun muddetlik pilan qurushqa köngül bölmeymiz, yaki undaq bir adet we qabiliyet bizde kem. Xittaylarda “bir tal zighirni ilip, tawuzni yoqatmaq” deydighan bir eqliye söz bolidighan. Biz hazir bizge yardem qilmighan we bizni qollimighan insanlarni we yaki döletlerni imkaniyitimizning yitishiche amal qilip özimiz terepke tartishning ornigha, özimizning sobiktip arzusigha tayinip höküm chiqirip, bizge düshmen yetmigendek, ularni düshmen qatarigha qoyiwatimiz we yaki ularni haqaretlesh arqiliq düshmen terepke ittirériwatimiz.

Xittay hökümiti amal qilip bizge chigirdash we bizge milli we dinni jehette qirindash bolghan döletlerni özige tartip, ularni bizdin yiraqlashturushqa térishiwatqanliq körsütüp kelmekte. Biz Xittay hökümitining u mexsitini bilip turup, xuddi biz Xittay hökümitige maslishiwatqandek we yaki Xittay hökümiti ümüt qilghan boyiche ish körgendek, etirapimizdiki bizge xoshna döletlerni bizge yardem qilmidi we yaki biz terepte turmidi dep haqaretliduq, ularni nezirimizdin saqit qilduq, ularni özimizdin yiraqlashturduq, hetta ularni düshmen ornigha qoyduq. Eng axirda u döletler nime qilsa qilsun, ulardin bek aghrinip ketmeydighan halgha kelduq. Emdilikte bolsa, bizning eng yéqin qan qerindishimiz bolghan Özbekistan hökümiti, gerche Xittay hökümitining xelqimizni basturush siyasitini qollap imza qoyghan bolsimu, u gerche bek epsuslinarliq bir ish bolghan bolsimu, biraq biz alahide ejeplenmiduq hem shundaqla Özbekistan hökümitining u qilmishini tenqitligidek waxtimizmu bolmidi.

Emiliyette bizge nisbeten u xoshna döletler bilen qoyuq alaqe ornutush we yaki ulargha dostane muhamilide bolush bekla mohim idi. Chünki biz meyli hazir bolsun we yaki kelgüside musteqqil bolghandin kiyin bolsun, bizge tewe bolghan u ziminni, biz yaxshi körgen Amirka, Yawropa we yaki bashqa bir döletning yénigha yötkep ekitelmeymiz. Biz meyli bizning musteqqilliqqa irishish jeryanimizda bolsun we yaki musteqqilliqqa irishkendin kiyin bolsun, biz u xoshna döletler we qérindash milletlerning qollishigha muxtajmiz;  biz ular bilen dostane munasiwet ornutup, inaq xoshnilardin bolup, tinch yashashqa mejburimiz. Bizde “yiraqtiki tuqqiningdin yiqindiki xoshnang yaxshi” deydighan eqliye söz bolup, ishinimenki özini Xittay döliti bilen chigirdash dep qarighan u döletlermu, del shu seweptin Xittay hökümiti bilen dost bolup ötüshke  mejburi bolghan bolishi mümkin.

Xittay hökümiti biz bilen Türkiye arisidiki baghni üzül kisil üzüp tashlap, bizni yalghuz qaldurush üchün, yiqinda “Aq Tashliq Kitap” ni ilan qilip, “Shinjiang ezeldin Sheriqi Tütkistan emes, Uyghurlar Türk emes, Uyghurlar bilen Türklerning hichqandaq munasiwiti yoq” digen sepsetisini keng teshwiq qilishqa bashlidi. Aridin uzun ötmey Zinnetgül Tursunning Tajik wetendishi dep qarilip, ewel Tajikistan’gha, undin kiyin Tajikistan arqiliq Xittaygha qayturulghanliq xewirining ortagha chiqishi bilen  “Türkiye Uyghurlarni Xittaygha satidu” digen wehime Uyghurlar arisida keng tarqaldi. Uningdin qattiq narazi bolghan we Türkiyediki Uyghur muhajirlarning kelgüsi istiqbalidin endishe qilghan bezi insanlirimiz Türkiye hökümitining bu qilmishini eyiplise, yene bezi insanlirimiz teshkilat we teshkilat rehberlirini eyipleshke bashlidi. Beziler hette “Türkiye hökümiti Uyghurlarni satidu” digenni chöridep, Türkiye hökümitini qattiq eyipleshti. Arqidinla Xittay hökümiti bir tereptin Türkiye hökümitining ömek teshkillep bizning weten’ge birip, xelqimizning ehwalini közdin köchürüshke yol qoyidighanliqini bildürgen bolsa, yene bir tereptin atalmish qayta terbilesh orunliridiki mutleq köp sandiki insanni qoyup bergenlikini ilan qildi. Bularning hemmisining keyni keynidin oturgha chiqishi ejiba shundaq bir tasdipiyliqmu yaki ularning keynige melum süyqest we oyunlar yoshurulghanmu?

Men Zinnetgül Tursun weqesining aldi keynidin toluq xewrim bolmighachqa, u toghursida köp toxtalmaymen. Men peqetla “Türkiye hökümiti Uyghurlarni satamdu yaki satmamdu” digen talash tartishlar we yiqindin bir ortigha chiqqan bu ishlar toghursida öz köz qarishimni oturgha qoyup ötmekchimen. Herqandaq bir döletning bolupmu öz ara jinayetchi ötküzüsh kilishimige imza qoyghan döletning ikkinji bir döletning puxrasi dep qaralghan kishini, eger shu ikkinji dölet telep qilsa, uni u döletke ötküzep birish bermesliki, hergüzmu bizning sobiktip arzuyimizgha baghliq ish bolmastin, belki shu döletning dölet menpetige baghliq bir ish. Herqandaq bir dölet, dölet menpeti üchün, yalghuz bizge oxshash bashqa döletning girejdanila emes, hetta özining puxrasinimu qurban qilishi mümkin. Elwette men bu yerde Türkiye hökümitining Uyghurlarni Xittaygha qayturup birishini heqliq yaki toghra qarar dimekchi emesmen. Hem shundaqla biz Türkiye hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini tenqit qilmasliqimiz kirek dimekchimu emesmen. Men peqet biz choqum palani dölet Uyghurni satidu, pustani dölet Uyghurni satmaydu deydighan qarashni kallimizdin chiqirip tashlap, öz ishimizgha puxta bolishimiz, qandaq qilip özimizni qoghdashni bilishimiz we sezgürlikimizni ashurup bashqilarning oynigha kelmeslikimiz kirek dimekchimen. Döletlerning insani exlaq we insan heq hoquqlirini chiqish qilip tüzgen bu xildiki qanun pirinsipliri, shu döletning oxshimighan dewride oxshash bolmaydu. Hichqandaq bir dölette, u xildiki pirinsiplargha nisbeten menggü özgermes bir kapalet yoq. Mesilen, ölüm jazasi bar döletke jinayetchi qayturup bermeymiz digen Kanadamu, Xittay puxrasi Ley Changshing (Lai changxing，(赖昌星)) ni Xittaygha qayturup bergen.

Xittay hökümitining mexsiti her xil chare tebbir we héle mikirlerni ishlitip, Uyghurlar bilen Türkler arisigha zidiyet silip, ularni bir birige ishenmes qilish; Uyghurlar bilen Türkler arisidiki baghni buzup tashlap Uyghurlarni yalghuz qaldurushtin ibaret. Türk xelqi bizge ichidin köyinidighan xelq, ularning köpünchisi bizning ehwalimizni obdan bilidu we bizning teqdirimizge zor derijide hisidashliq qilidu. Uyghurlar bilen Türk xelqining arisidiki munaiwet undaq asan buzulishi natayin, biraq Türkiye hökümet rehberliri mesililerni bizdin periqliq oylaydighan bolghachqa, Türkiye hökümitining bizge qaratqan bezi siyasetlirining bizge yaqmasliqi, Türkiye hökümitining mesilimizni bir terep qilishta qollan’ghan bezi usulliri bizning ümüt we arzuyimizgha taza mas kelmesliki mümkin; biraq biz shuni untimasliqimiz kirekki meyli Türk xelqi bolsun we yaki Türkiye hökümiti bolsun, biz üchün mohim; bizmu Türk xelqi we Türkiye hökümiti üchün mohim. Meyli biz xalayli yaki xalimayli, biz özimizni Türk xelqi we Türkiye  hökümitidin yiraq tutalmaymiz.

Hazir aldimizda ikki xil tallash bar bolup, aldimizdiki birinji tallash biz bolupmu Türkiyediki Uyghurlar Türkiyeni özining ikkinji wetini körüp, Türkiye hökümiti ötkiziwatqan xataliqini aile ichidiki xataliq ornigha qoyup, Türkiyege bolghan wetendashliq burchini we mesulyetni ada qilish bilen birge u ötküzgen xataliqqa nisbeten semmi tenqit birish; özlirining heq hoquqlirini qanun boyiche qoghdash; bolupmu keng Türk xelqining qollishigha iriship, ular arqiliq Türkiye hökümitige bisim chüshürüsh. Aldimizdiki ikkinji tallash, Türkiye hökümitini pütünley inkar qilip we yaki Türkiye hökümitini düshmen qatarigha qoyup, uninggha hujum qilish we uni sisitish. Mening qarishimche bizning undaq qilishimiz Xittay hökümitining istikige uyghun bolup, uning bizge hichqandaq paydisi yoq.

Axirda men Türkiyening küchlinishini, meyli hazirqi we yaki kelgüsi Türkiye hökimitining Xittay pilanlap qoyghan oyun’gha kelmey, özliri Türkiye xelqi we Türkiye dölitining menpetige uyghun kilidighan pilanlarni tüzishini, Xittay hökümitige béqinda bolup qalmasliqni chin könglümdin ümüt qilimen.

2019 - yili 7 - ayning 31- küni