Xelqara yuqur texnika tarixidiki eng chong aldamchiliq

Memet Emin

Yiqinqi bir ikki heptidin buyan Theranos shirkiti we uning xojayini Elizabeth Holmes qaytidin qizziq nuqtigha aylandi. Undaqta Theranos shirkiti qandaq shirket? Elizabeth Holmes kim? Beziler belkim mendin, “hazir xelqimizning bishida yetkiche dert tursa, ularning biz bilen nime munasiwiti bar” dep sorishi mümkin. Toghura, ularning biz bilen biwaste munasiwiti yoq, biraq bu isimlar biz yashawatqan jemiyette yüz bergen eng chong aldamchiliq weqesi bilen chitishliq bolghini, köpligen jamaet erbabliri, meshhur shexisler u aldamchiliqni periq etmigenliki, we shundaqla ular jemiyette alahide talash tartish we munazire qozghanliqi üchün, we men ularni xelqimizning bilishi zörür dep qarighanliqim üchün, ular toghursida azraq bir nerse yizip köpchilik bilen ortaqlishishni muapiq kördüm.

Theranos shirkiti bolsa 2003-yili Kaliforniyede qurulghan Bio texnika shirkiti bolup, uning omumi qimmiti 2013 we 2014 – yili eng yuquri bolghanda, 10 miliyart dollar dep mölcherlen’gen. 2015 – yili 10 -ayda Wall Street Jornili muxpiri John Carreyrou, u shirketning gumanliq ikenlikini oturgha qoyup bir parche maqale ilan qilghandin kiyin, u shirket aldamchiliq bilen shughullan’ghan dep qarilip, uning omumi qimmiti biraqla nöl dollargha chüshüp qalghan.

Elizabeth Holmes bolsa Theranos shirkitining qurghuchisi we xojayini bolup, 2013 – yili dunyadiki eng yash bilyonur dep qaralghan, we 2015 – yili uning sap bayliqining 4.5 miliyart dollargha yetkenliki ilan qilin’ghan. 2016 – yili Theranos shirkitining weyran bolishigha egiship, uning bayliqimu nöl dollargha chüshüp qalghan. 2018 – yili 6 – ayda Amirka Fediral sot teripidin köp xil aldamchiliq jinayeti bilen eyiplen’gen. Hazir köpünche mutixesisler uninggha kem digende 20 yildin artuq qamaq jazasi birish mümkin dep texmin qilmaqta.

Elizabeth Holmes, 1984 – yili 2 – ayning 3 – küni Amirkining Washin’giton sheheride tughulghan bolup, 2003 – yili Sitanford Univirsiti ximiye fakultining ikkinji yilini tamamlighandin kiyin, mektepni tashlap chiqip ketken we 19 yishida Theranos shirkitini qurup chiqqan. U nahayti eqilliq qiz bolup, kichik waxtidin bashlap Alma shirkitining qurghuchisi we burunqi xojayini Steve Jobni özige ölge qilghan we ikkinji Sitiv Job bolushqa bel baghlighan. U shirket qurghandin kiyin dadisining alaqe chembiriki arqiliq nurghun dangliq shexisler bilen tonushqan, we ularni özining shirkitige meblex silishqa köndergen. Qisqighina waqit ichide shirketke 700 miliyun dollar meblex toplighan.

U qurup chiqqan Theranos shirkiti, insanlarning saghlamliqi üchün zörür bolghan qan tekshurushni asasi mesulat we mulazimet qilghan bio texnika shirkiti bolup, u hazirqi mewjut bolgha bio texnika shirketliri we qan tekshürüsh tejirbexanilirining hich biri qilalmighan ishni qilip, gherip tibabiti qan tekshurush tarixida dewir bosüsh xarektirlik özgürüsh peyda qilidighanliqini jakalighan. Köpligen dangliq shexisler we midiyalarmu uni bu sahade igilik tiklep mojize yaratti dep teripleshken we maxtashqan.

Hazir gherip tibabitide mewjut bolghan qan tekshurush jemi 20 din artuq gurpa we 200 din artuq oxshimighan tekshurush turlirini öz ichige alidighan bolup, her bir gurpa tekshurush üchün, qan tomurdin kem digende 2 millilitirdin 5 millilitir ariliqida qan ilishqa toghura kilidu. Yuqarqi türlerning hemmisini tekshürüsh üchün bimardin xili köp miqdarda qan ilishqa toghura kilidu. Uning üstige u tekshurushlerning köpünchisi baha jehette qimmet bolup, meshghulat jehette nurghun qolaysizliqlar mewjut. Aldi bilen bimar belgulen'gen waqitta doxturxanigha birishqa, mexsus terbilen'gen sistiralar teripidin qan tomurdin qan ilishqa, andin mexsus qan tekshürüsh tejirbexanilargha yollap tekshürüshke toghura kilidu. Tekshürüshning netijisige irishish üchünmu bir yaki bir nechche kün saqlashqa toghura kilidu.

Theranos shirkiti yuqarda oturgha qoyulghan u tekshurushlerde dewir xarektirlik özgürüsh peyda qilip, hazirqi ölchemdin 100 hessidin 1000 hesse az qan bilen 200 xildin artuq qan tekshürüsh türning hemmisini tekshürüp chiqilaydighanliqini, bimarning doxturxanigha birishining hajiti yoqliqini, qan tekshurushlerni her qandaq yerde ilip baralaydighanliqini, tekshürüsh heqqi erzan, netijige irishish waxti qisqa bolidighanliqini oturgha qoyghan.

Bularning hemmisi heqiqeten nahayti zor bir ilgirlesh bolup, uni kimmu yaxshi körmisun? Del shu ademni jelip qilidighan zor ilgirleshler sewebidin Elizabeth Holmes we uning Theranos shirkiti qisqighina 10 yil ichide Amirkida meshhur cholpan'gha aylan'ghan.

Nahayti epsus, u oturgha qoyghan dewir bösüsh xarektirlik ilgirleshning hemmisi quruq shuar bolup, köpligen insanlarni quruq xosh qilghan. Ademni heyran qalduridighan yeri shuki, bu shirket gerche qan tekshurushni asasi mulazimet qilghan bio texnika shirkiti bolsimu, biraq uning bashqurush qatlimida birmu tibbi mutixesis ishletmigen. Uni qollighan we uninggha meblex salghanlar ichide köpligen siyasetchiler, tijaretchiler we meshhur erbablar bolup, tibbi jehettiki kespi xadimlar shirketning yuquri qatlimidin yiraq tutulghan.

Bu shirket gerche eneniwi qan tekshürüh shirketlirini özlirining eng chong riqabetchisi körüp, ularning mulazimitini dewirning tereqqiyatigha maslishalmighan dep körsitishke tirishqan bolsimu, biraq dokilat üchün zörür bolghan qan tekshürüsh netijisi üchün, bimardin alghan bir tamche qanni suyuldurush arqiliq qan miqtarini, hazir qollinip kiliwatqan we öziliri inkar qilghan eneniwi qan tekshürüsh üskünliri telep qilghan miqtargha yetküzüp, u üskünler arqiliq tekshürüsh netijisige irishken. Bimardin alghan qan suyuldurlup tekshürülgini üchün, uningdin irishken netijide ighir derijide xataliq körülgen. Shu seweptin köpligen bimarlarning qan tekshürüsh netijisi binormal chiqip, ularda zörür bolmighan qaymuqush we endishe peyda qilghan.

Elizabeth Holmes we uning Theranos shirkitining yuqarqi aldamchiliq qilmishliri 2015 - yili 10 - ayda tunji bolup ashkare bolghandin kiyin, beziler uni peqetla tijaret jehettiki meghlubiyet, aldamchiliq emes dey qaraydighanliqini bildürüshken bolsimu, biraq hazirgha qeder uning aldamchiliq jinayiti bilen munasiwetlik ispat matiryallar 16 miliyun betke yetken bolup, Theranos shirkiti, öz mesulatining meghlup bolghanliqini alla burun periq etken bolsimu, biraq uni ashkare qilishning ornigha, bashqa shirketning eswaplirini ishlitip, aldamchiliq qilishni dawam qilghan. Bu toghursida Wall Street Jornili muxpiri John Carreyrou <<Bad blood>> yeni <<Buzuq qan>> nami bilen 2018 - yili 5 - ayning 21 - küni bir kitap neshir qilghan we u kitapning mezmuni hazir kino qilip ishlenmekte iken.

Bizde “aldamchining quyriqi bir tutam” deydighan gep bar, biraq jemiyet tereqqi qilghansiri, aldamchiliqmu tereqqi qilidighan bolup, bezide aldamchiliqni beriq etish unche asan emes. Bu aldamchiliq weqeside, qollan’ghan usul nahayti addi, yeni bashqilar qilalmighan ishni qilalaymen dep bashqilarni qizziqturush, bashqilarni jelip qilish usulini qollan’ghan bolup, dangliq shexislerning qollishi bilen, uning ras yalghanliqini periq itish qiyinlashqa we uni pash qilish köpligen tosalghugha uchurghan. Netjide uninggha aldi keyni bolup 12 yildin artuq waqit ketken.

Bu weqeliktin shundaq xulase chiqirish mümkin ikenki, heddidin ziyade güzel we riyalliqtin halqip ketken ghayilik wediler köpünche halda xelqning arzu armanlirigha masliship, uni qandurush mexsette qolliniwatqan quruq shuar we ularning arqisigha bashqa mexsetler yoshurulghan bolush ihtimali shunche yuquri bolishi mümkin. Shunga bezide bashqilarning aldam xaltisigha chüshüp kitishtin saqlinish üchün, soghaqqan bolishimiz, hisyatimizgha tayinip ish körmeslikimiz kirek.

2019 – yili 2 - ayning 10 - küni