Qandaq qilip bashqilargha tesir körsitip, ularda özgürüsh peyda qilghili bolidu?

Qandaq qilip bashqilargha tesir körsitip, ularda özgürüsh peyda qilghili bolidu?

 

Memet Emin

Jemiyetning tereqqi qilishi, meyli bir millet yaki bir dölet sewiyesidin bolsun, melum nuqtidin eyitqanda, u insanlarning mewjut mesilelerni bayqash, unlarni tenqit qilish we ularda özgürüsh peyda qilish jeryanidur. Özgürüshni inkar qilish, tereqqiyatni inkar qilghanliqtur. Hette en'enige eng ehmiyet biridighan insanlarmu, özliri qimmet bergen en'enini iptidayi halda eynen saqlap qalmastin, belki uni dewirge mas halda tereqqi qildurush we mükemmelleshtürüsh arqiliq, uning qimmitini téximu yaxshi jare qilduridu. Mikro jehettin eyitqanda bügünki biz hergüz tünügünki biz emes; chünki 24 saet ichide bedinimizde nurghunlighan özgürüshler yüz béridu. Bu nuqtidin eyitqanda özgürüsh mutleq we menggüdur; özgermeslik waqitliq we nispidur. Dunyadiki özgürüsh, meyli u tebiyettiki özgürüsh bolsun yaki ijtimayi jemiyettiki we insanlardiki özgürüsh bolsun, u akitip we passip halda yeni özligidin we mejburi halda yüz berip turidu. Akitip yaki özligidin yüz bergen özgürüsh, özgürüsh peyda qilghan terepning ihtiyajgha qarap yüz bergen özgürüsh bolup, u eng izchilliqqa ige bolghan uzun muddet dawam qilghan özgürüsh hisaplinidu; passip yaki mejburi halda oturgha chiqqan özgürüsh, tashqi küchning ihtiyajigha asasen zorla peyda qilin'ghan özgürüsh bolup, u bezide ekis tesir peyda qilishi mumkin. Özgürüsh, her daim jemiyet tereqqiyatini ilgiri sürishi, insanlargha yaxshiliq ilip kilishi natayin; bezide eksinche ünüm we selbi tesir peyda qilishi, hetta insanlargha balayi apet ilip kilishi mumkin.

 

Undaqta biz qandaq qilip ijabi özgürüsh peyda qilalaymiz? Jemiyette we yaki millette ijabi özgürüsh peyda qilish üchün, biz choqum bashqilarni özgertishimiz kérekmu? Qandaq qilghanda bashqilargha tesir körsütip, ularda ünümlük ijabi özgürüsh peyda qilghili bolidu?

 

Melum bir shexisning “men dunyani özgertmekchi idim” digen yazmisida mundaq yizilghan iken, “men yash waqtimda dunyani özgertmekchi idim. Kéyin men dunyani özgertishning qiyinliqini bayqidim, shunga men peqet millitimni (dölitimni) özgertishke tirishtim. Yene kéyin, men millitimni (dölitimni) özgertelmeydighanliqimni bayqighinimda , zéhnimni men yashighan sheherni özgertishke merkezleshtürüshke bashlidim. Men sheherimni özgertelmidim, we bir yashan'ghan késhi bolush süpitim bilen a'ilemni özgertishke tirishtim. Hazir, yashan'ghan késhi bolush süpitim bilen, men birdin bir özgerteleydighinimning özüm ikenlikini hés qildim. Axirda men tuyuqsiz shuni hés qildimki, eger men desliwide özümni özgertsem, a'ilemge tesir körsiteleyttim.  A'ilemdikiler mehelimizge tesir körsitettuq.  Ularning tesiri bilen sheherimizge, sheherimizning tesiri bilen pütün milletni (döletni) özgertkili bolatti; shuning bilen axirda men dunyani özgerteleyttim.

Bu yazma bizge shuni chüshendüp biriduki, insan bashqilarda, jümlidin özi yashighan jemiyet yaki özi tewe millette özgürüsh peyda qilmaqchi bolidiken, özgürüshni ewel özidin bashlap, bashqilargha ölge bolushi kérek. Chünki her qandaq bir jemiyet, her qandaq bir qewim yaki her qandaq bir millet, her birimizge oxshash konkirit insandin teshkil qilghan. Eger u jemiyet, qewim yaki u milletke tewe her bir insan, özgürüshni ewel özidin bashlisa, waqitning ötüshi bilen u insan tewe bolghan jemiyette, qewimde we yaki millette özgürüsh bolidu. Undin bashqa bashqilarda yaki jemiyette özgürüsh peyda qilmaqchi bolghan adem, eger özi bashqilargha ölge bolup, bashlamchiliq rol oynimisa, bashqilar arisida ishench, hörmet we yaxshi obraz berpa qilalmisa, u insanning digenliri quruq gepke aylinip, uning terishchanliqi meghlubiyet bilen axirlishishi mumkin.

 

Eger biz dunyagha tesir körsetken we zör özgürüsh hasil qilghan insanlargha qaraydighan bolsaq, meyli u dangliq siyasetchi, emeldar yaki alim, jamaet erbabi, saxawetchi bolsun, ulardiki ortaq bir alahidilik, ular aldi bilen özi ölge bolup, xelq arisida hörmet, obraz, ishench we tesir küchke sayip bolghan. Mesilen Mohammed peyghember ras gep qilish we adep exlaqta bashqilargha ölge bolup, nahayti yaxshi obraz yaratqanliqi üchün, uning etirapidikiler uning digen geplirige sheksiz ishen'gen. Muapiqiyet qazan'ghan herqandaq lédir we xojayin, emilyette qol astidikilerdin japaliq ishleydighanliqi gheripte yashawatqan köpünchimizge natoshun emes. Biz, "kapitalistik jemiyette xojayinlar qol astidikilerni ikispalattasiye qilip, ularning heqqini igelliwilish arqiliq bay bolghan" digendek bitereplime teshwiqatlar bilen terbilen'genlikimiz üchün, bizde bashqilargha ölge bolush arqiliq bashlamchiliq we lédirliq qilish éngi küchlük emes. Biz telepni özimizge emes, bashqilargha qoyushqa adetlen'gen.

 

Biz balimizni yaxshi terbileymiz disek, aldi bilen özimizning ata aniliq méhri muahbbitimiz bilen ballirimiz aldida ata aniliq obrazimizni yaxshi tiklep, ulargha ölge bolushimiz kirek. Ballirimizgha künde, "ras gep qil, yalghan sözlime, semimi we edeplik bol" dep terbi qilish bilenla cheklenmey, eng mohimi özimiz ras gep qilishimiz, yalghan sözlimeslikimiz, semimi we edeplik bolishimiz kérek. Eger bir insan bashqilargha tesir körsütip, ularda özgürüsh peyda qilmaqchi bolsa, u insan aldi bilen choqum öz emili herkiti arqiliq bashqilargha ölge bolushi kirek; bir insan bashqilargha terbiye birip, ularda özgürüsh hasil qilmaqchi bolsa, u insan aldi bilen choqum qarshi terepning ishenchisi we hörmitige sazawer bolushi kérek. Shundaq bolghan u insan yalghuz tenqitke tayinip emes, belki öz emiliyiti arqiliq bashqilargha tesir körsütip, ularda özgürüsh peyda qilalaydu.

 

Bashqilargha tesir körsütüp, ularda özgürüsh peyda qilish usullirini töwendikidek bir nechche terepke yighinchaqlashqa bolidu.

 

1. Söygü - muhabbet; yeni bashqilargha tesir körsütüp, ularda özgürüsh peyda qilmaqchi bolghan adem, aldi bilen özi ölge bolup, öz emili herkiti söygü muhabbet arqiliq, tesir körsetmekchi bolghan yaki özgertmekchi bolghan terepke tesir körsütüp, ularda özgürüsh peyda qilish. Mesilen bizdiki, "chirayliq söz tashni eritidu", "Bughday nening bolmisa, bughday sözüng yoqmidi" digendek ata sözler buning bir misalidur. Bu xil usul arqiliq peyda bolghan özgürüsh, akitip özgürüsh bolup, u insanning ichidin chiqidighan eng ghayilik özgürüshtur.

 

2. Payda menpet; yeni tesir körsetmekchi yaki özgertmekchi bolghan terepke (madi we meniwi) payda menpet yetküzüsh arqiliq, ularda özgürüsh peyda qilish. Herqandaq insan, u meyli xalisun yaki xalimisun, öz hayatini dawam qilish üchün maddi we meniwi menpetke ihtiyajliq. Insan her zaman özi yaxshi körgen yerde, özi yaxshi körgen xizmetni tapalishi mumkin emes; bezide hayatini dawam étish üchün, xizmetning we yaki muash bergüchining teliwige maslishish we uning teliwi boyiche ishleshke toghra kilidu; bu ularning özgürüshige türtke bolidu. Bir ademni righbetlendürüsh, mukapatlash we teqdirlesh arqiliq, u ademde zor örgürüsh peyda qilish mumkin. Ijtimayi parawanliq we xeyri saxawet arqiliq, hajetmen insanlargha maddi yardemde bolup, ularning ishenchisi we hörmitige irishish mumkin; andin ulargha tesir körsütüsh we ularda özgürüsh peyda qilish mumkin.

 

3. Küch; yeni qoralliq küch, hakimiyet, qanun, herbi we zorwanliq küch arqiliq bashqilarda mejburi özgürüsh peyda qilish. Bu xil usulni hakimiyetler, bolupmu diktatur hakimiyetler, küch sayipleri we qara jemiyetler köp qollinidighan bolup, bu xil usul arqiliq peyda qilghan özgürüshler, bezide zor qarshiliqqa uchurshi we küchlük ekis tesir peyda qilishi mumkin.

 

4. Pisxikiliq monupul qilish; yeni qollunush zörür bolghan qattiq - yumshaq, ras - yalghan, söygü - nepret, jaza - mukapat, rohiy we jismani qinashlar arqiliq, insanlarning rohiyitini monupul qilip, ularda özgürüsh peyda qilish. Bu xil usul bilen peyda bolghan özgürüsh, bezide nahayti küchlük we chongqur bolup, uning netijisi bezide selbi bolsa bezide ijabi bolushi mumkin. Uni hakimiyet xelqni qul qilip, oz hakimiyitini mustekkemlesh uchun qollansa, shexisler bashqilarni ozige sadiq qilish, bashqilarni konturul qilish we bashqilarni qollunush qatarliq her xil meqsette qollunushi mumkin. Adette insanlar dewatqan kalla yuyush, oqutush, jin chaplashturush, rohiy asaretke ilish digendekler mushu xil usul arqiliq peyda bolghan özgürüshler hisaplinidu.

 

Biz yashawatqan bu jemiyette, meyli teliwizor bolsun, meyli gezit jornal we yaki ijtimayi taratqularda bolsun, biz her küni köpligen öbzur, tenqit we rediyelerni anglap we körüp turimiz. Ularning beziliri shexsi qilmish bolsa, bezili hakimiyet qilmishi; beziliri qizziqish sewebidin oturgha chiqqan bolsa, beziliri kespi yeni kündülük xizmetning bir qismi süpitide oturgha chiqqidu; beziliri jemiyet we xelqke bolghan mesulyet tuyghusidin oturgha chiqqan bolsa, beziliri bashqilargha özini körsitish, nam chiqirish we yaki qesten topilangdin toghach oghurlash meqsitide oturgha chiqqan bolushi mumkin. Ular meyli qandaq seweb we qandaq shekilde oturgha chiqishtin qetti nezer, bizning kündülük hayatimiz ulardin pütünley xali emes. Ularning beziliri jemiyet tereqqiyatida türtkilik ijabi rol oynisa, beziliri selbi rol oynishi mumkin; bezilirining hichqanda tesir bolmasliqi, insanlar u tenqit we rediyelerge pisen qilmasliqi mumkin.

 

Undaqta bashqilarni tenqit qilish yaki bashqilargha rediye birish arqiliq bashqilargha tesir körsetkili we ularda özgürüsh peyda qilghili bolamdu? U konkirit tenqit qilin'ghan ademge baghliq. Bizde “yalang ayaq sudin qörmaptu” deydigha bir söz bar bolup, u digenlik putida ayiqi yoq adem, ayiqining hol bolushidin endishe qilmaydu digenlik bolidu. Eger tenqit qilin'ghuchi, jemiyette orni,  xelq arisida hörmiti bar, özining xelq arisidiki obrazigha we sheripige alahide ehmiyet biridighan insan bolsa, tenqit we rediler ulargha tesir körsitishi, ularning söz herkitige diqqet qilishigha we öz qilmishini konturul qilishqa türtkilik rol oynishi mumkin; emma tenqit qilin'ghuchi, jemiyette orni yoq, öz obarazigha bek ehmiyet bermeydighan, sherep tuyghusi yoq, jahil, mutessip, qatmal insanlar bolsa, u halda tenqit we rediyeler ulargha köp tesir qilmasliqi mumkin. Ularda özgürüsh peyda qilish üchün ular anglaydighan tilda sözleshke we ularda ünüm beridighan usulni qollunushqa toghra kilidu. Insan özi toghra dep bilgen nersige ishinidu, we özi ishen'gen nersini toghra dep bilidu. Bir insanni biwaste inkar qilish, köpünche ehwalda eksinche tesir peyda qilishi mumkin; shunga bir insanda, bolupmu jahil, mutesip we ashqun insanda özgürüsh peyda qilmaqchi bolghan adem, aldi bilen u insanning ishenchisi we hörmitige ige bolush, yaki u insan ishen'gen, hörmet qilghan késhilerni arigha silishqa toghra kilidu.

 

"Qarangghuluqni qarangghuluq bilen emes, peqet yoruqluq bilen yoq qilghili bolidu. Öchmenlikni öchmenlik bilen emes, peqet söygü bilen tügetkili bolidu." -- Martin Luther King, Jr.