Chirkawni meschitke özgertish dawagha rastinla selbi tesir körsitemdu?

Chirkawni meschitke özgertish dawagha rastinla selbi tesir körsitemdu?

كونا يىزىق نۇسقىسى

https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2021/03/blog-post.html

Köpünchimizning xewri bolghandek, Kanadadiki qirindashlarning uzun muddetlik térishchanliqi we pédakarliqi bilen esli Chirkaw bolghan bir binani sitiwilip uni meschitke aylandurush we uninggha iane toplash ilani ilan qilin’ghandin kiyin, oxshimighan inkaslar oturgha chiqti we héli hem u inkaslar dawam qiliwatidu. Ular ichidiki tépik we bir qeder omumluqqa ige bolghan inkaslarni töwendikidek ikki türge yighinchaqlash mumkin; uning béri uni qollash, uninggha ijabi köz bilen qarash we iqtizadi jehette akitip iane qilish; yene béri bolsa uninggha selbi köz bilen qarash we uni tenqitlesh; bolupmu chirkawni meschitke aylandurush yaki u orunning ismini Uyghur Meschiti dep atashning, gheribte künsayin qollashqa irishiwatqan dawagha selbi tesir keltürüshidin endishe qilish we shu seweptin u orunning ismini “Uyghur Meschiti” emes, belki “Uyghur Merkizi” dep atashni teshebbus qilish. Meyli qaysi xildiki köz qarashtiki qirindashlar bolsun, ularning milletning menpetini oylap, bu ishqa köngül böliwatqanliqi iniq. 

Emdi bu ishqa selbi qarashta bolup, u chirkawni meschitke özgertishning dawagha selbi tesir körsitishidin endishe qiliwatqan qirindashlargha kelsek, ularning endishe qilishida töwendikidek sewepler bolushi mumkin. Aldi bilen, 11- Sintebir weqesidin kiyinki xelqara özgürüsh, bolupmu Islam dinigha itiqad qilidighan bir qisim kishilerning Islam yaki Allahning nami bilen gheribte bigunah insanlarni öltürishi, we gheribtiki  medialarda térorluqni, Islam yaki musulmanlar bilen baghlap teshwiq qilishi netijiside shekillen’gen Islam qorqunchisi. Undin qalsa, Xitayning gheribte shekillen’gen bu iqimni purset bilip, bizni térorist qilip körsitish arqiliq, bizni xelqara térorizimgha qarshi köreshning bir parchisi qatarida basturshi, hem shundaqla Süriyediki Uyghurlar sewebidin, eger musulmanliq kimlikimizni bek tekitlisek, gheribliklerge yaxshi tesir bermeslikimizdin, hetta gheribte térorizim bilen baghlinip qilishimizdin endishe qilish.

Elwette bu endishiler pütünley asassizmu emes; biraq shuni bilishimiz kirekki yalghuz endishe qilish bilen bizdiki asasi mesile hel bolmaydu. Mohim bolghini bizning mesilining tashqi körnishidin endishe qilishimiz emes, belki bizning mesilining mahitini tonup yitip, uningda özgürüsh peyda qilishimizda. Radikalliq, meschitte yaki u orunning ismining nime dep atashta emes, belki konkirit insanda. Radikalliq meschitke kirgenlerde bolushi mumkin, 5 yultuzluq mihmanxanida yétip qopidighanlar arisida bolushimu mumkin; sawatsizlar ichidinmu chiqishi mumkin; ali mektepteplerde xizmet qilidighanlar ichidin chiqishimu mumkin. Eger biz bashqilargha yaman tesir bérishtin endishe qilsaq, meschittin we yaki u orunning nime dep atilishidin emes, belki konkirit insanlardin, bolupmu radikal iddiyesi bar insanlardin endishe qilishimiz kirek. Eger özgetimiz disek u yerning ismini emes, belki konkirit insanlarni, bolupmu radikal iddiyesi bar insanlarni özgertishimiz kirek. Insanlar we radikal iddiyeler özgermey, u yerning ismini nime dep özgertkenning hemmisi békar. Insanlar radical bolmisa yaki radical iddiyeler bolmisa, ular baridighan yerning ismi nime bolushi chong mesile bolmaydu. 

Xitay hökümiti radikalliqni Uyghurlarning ismigha, kéyim kichekliri we saqal burutléri bilen baghlap, Uyghurlarning erkinlikini boghushni aldi bilen bezi isimlarni cheklesh yaki bezilerning ismini mejburi özgertishtin, kéyim kichek we saqal burutlargha cheklime qoyushtin bashlidi. Eger bizmu sewenlikni isimdin, tashqi körnüshtin izdep, quyulghan isimdin endishe qilip yürsek, bizning bizge cheklime qoyghanlardin, Islamni tehdit dep teshwiq qilghanlardin nime perqimiz bolidu? Uyghurlar gheribte musulman dep tonuldi. Gherib Uyghurlarni musulman dep bilip turup yardem qiliwatidu. Hem shundaqla Musulmanlarning meschiti bolushi hemmige ayan. Xuddi gheriblikning ismi bilen bizning ismimiz periqliq bolghandek, gheriblikning namaz oqidighan yérini chirkaw dep atisa, musulmanlar u yerning ismini meschit dep ataydighanliqi hemmige ayan. Bundaq bir ehwal astida, biz özimizning musulmanliqidin, u chirkawni meschitke özgertishtin we shu seweptin gheripliklerning bizge yaman közi bilen qarashtin bek endishe qilishimiz artuqche bolsa kirek. Bashqilarning bizge bolghan tesiri elwette mohim; biraq yalghuz bashqilarning bizge bolghan tesir bizning teqdirimizni özgertishke yetmeydu; bizning teqdirimiz, meyli u shexsi nuqtidin bolsun yaki pütün bir millet nuqtisidin bolsun, u özimizning térishchanliqigha baghliq. Gheribte, biz baridighan pütün meschitning namini tamamen özgertsekmu, uningliq bilen bizning milletning omumi sapasi özgürep qalmaydu. Biz endishe qilghan idiyeler biraqla yoqap qalmaydu; gheriblikerning bizge bolghan tesiri biraqla özgürep kitishi natayin. Eger biz gheribte yaxshi tesir qaldurimiz deydikenmiz, biz shekilde we yaki isimda emes, belki xelqimizning universal sapasini yuquri kötürush we özimizning tinchliq söyer bir millet ikenlikimizni ispatlash arqiliq öz obrazimiz tiklishimiz kirek. 

Ziyali, bir milletning yol bashchisi, xelqni yitekligüchi. Ziyalining wezipisi yalghuz yuqur sewiyelik ilmi maqalilarni ilan qilish emes; ziyalining wezipisi yalghuz milletni tenqit qilish we yaki könglige yaqmighan ishlarni eyiplep, uni inkar qilish emes. Ziyalining wezipisi xelqning emili ehwali nedin negiche we xelq nimige ihtiyajliq digenni tonup yitip, xelq ihtiyajliq bolghan bilimlerni, ular chüshen’gidek til bilen ulargha yetküzüshni bilish yaki uning zörüryitini tonup yitish. Xelqimiz ichidiki ziyalilar qoshuni gerche künsayin zoriwatqan bolsimu, biraq xelqimizning ichide otura we töwen qatlam sewiyedikiler yenila köp sanda. Ular del terbilinishke we özgürüsh hasil qilishqa eng ihtiyajliqlar. Ularning terbilinishi we özliride özgürüsh peyda qilishi, yalghuz bizning ulargha qanchiliq “isil” yazma, terbiye yaki tenqitlerni sunishimizgha baghliq bolup qalmastin, belki ularning némini tallishigha, némeni anglashni xalishigha baghliq. Her qandaq insan, némini yaxshi körüshni, némini qobul qilishni, özlirining sewiyesige, özining qizziqishi we ihtiyajigha qarap tallaydu. Terbilinishke we özgürüsh peyda qilishqa eng ihtiyajliq bolghan insanlar, bizning isil ilmi maqalalirimizgha yaki liksiyelirimizge emes belkim özliri ihtiyajliq bolghan témilarda  telimat ilishqa téximu qizziqishi mumkin; ular katta merkezlerge emes belkim meschitlargha bérishni téximu xalishi mumkin. Eger biz ular eng ihtiyaliq bolghan we eng ünüm biridighan usulda, ularni terbiyelmisek we ularda özgürüsh peyda qilalmisaq, ularning uniwirsal sapasini yuquri kötreshke yardem birelmisek, biz u yerning ismini néme dep atishimizdn qetti nezer, biz ümüt qilghan netijige irishelmeslikimiz mumkin. Eger biz arimizdiki dunyagha periqliq közi bilen qaraydighan, dunyani peqet musulman-kapir dep ikkigila ayridighan, peqet musulmanliqni tonup, Uyghurluqigha itiwar bermeydighan Uyghurlarni yenimizgha tartalmisaq, we ularda Uyghurluq rohiy berpa qilalmisaq, u chaghda dawagha heqiqi türde zerar yitishi mumkin. Bizde özimizge tewe meschit bolghanda, arimizdiki peqet meschitke baridighan, bashqa sorun’gha barmaydighan bir qisim kishilerning, Uyghur jamaetliridin yiraqliship, Uyghurluqni untup qilishining aldini alghili bolushi mumkin.

Elwette men bu yerde u yerning ismini choqum meschit dep atash kirek, Uyghur öyi yaki Uyghur merkizi dep atimasliq kirek dimekchi emesmen. Eger Kanadadiki u ishqa ejir singdürgen qirindashlar özlirining emili ehwaligha asasen u orunning ismini Uyghur meschiti dep atashni muwapiq körgen bolsa, bizge chüshken wezipe, ularning tallishigha hörmet qilip, semimi teklip we tenqitlerni birish, uning xeyrilik bolushi üchün ularni qollash we ulargha emili yardemde bolushtur.

2021 - yili 3 - ayning 24 - küni