Tenqit we öz-özimizni tenqit

Tenqit we öz-özimizni tenqit
تەنقىت ۋە ئۆز ئۆزىمىزنى تەنقىت

Awazliq nusqisini bu yerdin anglang

Memet Emin

      Tenqit qilish bolsa her qandaq jemiyette we shu jemiyetni teshkil qilghan her bir insanda kem bolsa bolmaydighan, jemiyettiki xataliqlarni,  yaman illetlerni,  adaletsizlik we nahaqchiliqlarni eyiplep,  jemiyette jümlidin shu jemiyettiki her bir insanda üzliksiz özgürüsh peyda qilishta mohim rol oynaydighan herketlendürgüch küch. 

      Tenqit qilish,  uning obiktigha qarap bashqilarni tenqitlesh we öz-özini tenqitlesh dep ikkige bölünse,  uning mexset muddaasi we chiqish nuqtisigha asasen köyünüsh,  yardem birish xaraktirlik dostane,  tüzüsh yaki ijabi tenqit (constructive criticism) we naraziliq bildürüsh, eyiplesh,  jazalash xaraktirlik selbi yaki yoqutush tenqiti (destructive criticism) dep ikki xilgha ayrish mümkin.  Eger herqandaq tenqit normal da'irdin halqip ketse,  u chaghda tenqit haqaretke aylinidu,  we esli tenqit arqiliq yetmekchi bolghan mexsetke hergüz yetkili bolmaydu.  Hetta qarshi terepte tixmu zor qarshiliq peyda bolushqa sewep bolishi mümkin. 

      Dostane,  tüzüsh yaki ijabi xaraktirliq tenqit (constructive criticism),  qarshi terepke köyünüsh, sadir qilghan xataliqni tüzütüp,  tiximu mükemmel bolushqa yardem birishni mexset qilghan bolup,  u adette righibetlendürüsh we teqdirlesh bilen birge qollinildu.  Yeni birsi sadir qilghan xataliqni tenqitlesh bilen birge u qolgha keltürgen netije mueyenleshtürlidu we mukapatlinidu.  Selbi yaki yoqutush xaraktirliq tenqit (destructive criticism) bolsa naraziliq bildürüsh, eyiplesh, jazalash we yoq qilishni asasi mexset qilghan bolup,  asasen inkar qilish bilen birge qollinilidu.  Yeni bu xildiki tenqitte qarshi terepning sadir qilghan xataliqini tüzütüp,  uning tiximu mükemellishishige türtke bolush mexset qilinmastin,  belki uni ötküziwatqan xata ishtin yaki kitiwatqan xata yoldin pütünley waz kichishke,  özide tüptin özgirüsh peyda qilishqa mejburi qilishni asas mexset qilghan bolidu.  

Herket qilishtin burun (bashqilarni) angla; inkas qayturushtin burun oylan; pul xejleshtin burun pul tap;  (bashqilarni) tenqit qilishtin burun  texir qil; dua qilishtin burun (bashqilarni) kechürüm qil; waz kichishtin burun choqum sinap baq.

      Oxshimighan kishilerning tenqit we öz özige tenqitke tutqan pozitsiyesi oxshash bolmaydu. "Oghri gumanxor kiler", "oghirning yüriki pok pok"  digendek,  özige ishenchisi yoq kishiler tenqitke sezgür kilidu,  undaq kishiler tenqitni asan qobul qilalmaydu.  Eksinche öz özige ishenchisi yoq,  sapasi töwen,  exlaqsiz ,  ichi tar,  körelmes kishiler her daim bashqilarni tenqitleshke amraq bolidu,  we u arqiliq özidiki kemchilikni yoshurushqa we rohiy jehette tengpungluqqa irishishke tirishidu.  Shunga undaqlarning tenqitide semimilik we köyünüsh bolmaydu,  eksinche qarshi terepni chüshürüsh hetta  haqaretlesh asasi salmaqni igelleydu.  Özige ishenchisi bar kishiler bashqilarning tenqitidin bek endishe qilmaydu;  semimi tenqitlerni qobul qilip,  ularni özini tiximu mukemmel qilishning herketlendurgüch küchige ayladuridu. "Qosiqingning aghriqi bolmisa,  tawuz yiyishtin qoruqma" digendek,  özige ishenchisi bar kishiler selbi tenqitlerge,  hetta haqaretleshlerge pisen qilmaydu we yaki uning tesirige köp uchurmaydu.  Özi toghura dep bilgen yolda mingishni dawlashturidu.  Axirda muapiqiyet qazinidu. 

Tüzüsh xaraktirliq tenqit bilen buzush xaraktirliq tenqitning periqini bilishimiz kirek.  Tüzüsh xaraktirliq tenqitke rexmet eytishimiz,  buzush xaraktirliq tenqitke pisen qilmasliqimiz kirek.

      Hazir hemmimizge melum bolghandek milletning bishigha kiliwatqan balayi apet we ighir tehditler, erkin dunyadiki her bir wijdan igisini derhal herketke kilip,  weten millet üchün bir ish qilishqa teqezza qilghan bolsimu,  biraq her birimizge nisbeten tiz ünüm biridighan birer amal bolmighachqa,  bezilirimiz chong ishni qilalmay,  kichik ishni yaratmay,  kompiyotur aldida olturwilip,  bashqilarni,  bolupmu jim olturmay az tola bolsimu imkaniyitining yitishiche bir ish qilip turghanlarni tenqit qilish,  hetta milletning bishigha kelgen pajelerni, ularning "bijiriksizlik" sewebidin kilip chiqqan dep bilip,  ularni haqaretlesh arqiliq rohiy jehette öz özini xosh qilidighan,  düshmen'ge bolghan ghezep  nepritini öz qirindashliridin chiqiridighan,  hetta özlirini weten millet üchün chong ish qilip biriwatqan hisaplaydighan bir xil binormal kilimat shekilliniwatidu.  Miningche bu bir xil kisellik.  Biz choqum öz-özimizge diyagunuz qoyup,  bu kisellikni dawalishimiz kirek. 

          Dunyada hich bir muapiqiyet qazan'gha lidir, yalghuz riqabetchisini tenqit qilishqila tayinip muapiqiyet qazan'ghan yaki xelqning himayisige irishken emes. Dunyada eng muapiqiyet qazan'ghan lidirlarningmu özige chushluq kemchillik we xataliqliri bar. Bu ulargha egeshken we yaki ularni qollighanlarning ulargha qaysi nuqtidin qarishigha baghliq. Hich ish qilmighan adem xatalashmaydu.  Bir ish qilghan adem choqum bilip bilmey,  mexsetlik we mexsetsiz bezi xataliqlarni ötküzüp qilishi mümkin.  Mesile bizning ulargha qandaq muamilide bolishimizda.

Ezeldin xataliq ötküzüp baqmighan herqandaq adem choqum ezeldin hichqandaq bir ish qilip baqmighan adem.

      Xelqimizning ehwali tehdit astida qalghan bügünki künde,  öz-özimizni tenqit qilish bilen bashqilarni riyalliqni chiqish qilghan asasta semimi tenqit qilishni asas qilishimiz kirek.  Bashqilardin hisap sorashning ornigha her daim men nime qildim dep sorap biqishimiz kirek.  Öz qirindashlirimiz üstidin ilip birilghan tenqit,  ularni yiqitip tashlashni mexset qilmastin belki ulargha köyünüsh,  ularni toghura yolgha bashlashni mexset qilishi, hemmeylen bir birimizning ajizliqini toluqlap, hemkarliqni kuchaytip,  düshmen'ge ortaq taqabil turushni mexset qilishi bekla mohim. 

Biz mesile peyda qilghan waxtimizdiki tepekkurimiz bilen mewjut boliwatqan mesililerni hergüz hel qilalmaymiz.

      Bizde sel ewje alghan yene bir xil kisellik,  tenqit banisi bilen he dise bashqilargha baha birish,  özini milletning wekili we yaki milletning menpeti üchün söz qilghuchi qatarigha qoyup, bashqilarning özi shahit boliwatqan weqelerge bolghan tonishini inkar qilish,  hetta bashqilarning eqil parasitige haqaret qilish,  xuddi özliri oturgha chiqip, heqiqetni yorutup bermise,  hemme adem aldinip kitidighandek körsitish.  Elwette bizde "bilginingni bashqilardin ayima",  "eldin elge nep" deydighan ata sözliri bar.  Her birimizning öz-özimizni we bashqilarni terbilesh,  yiteklesh mesulyiti bar.  Biraq bu choqum öz-ara köyünüsh we öz-ara hörmetlesh asasida bolishi kirek. 

       Bizde özüngni yalwas chaghlisang,  bashqilarni shir chaghla deydighan ata sözi bar.  Hemme ademning özige chüshluq eqil parasiti bar.  Kimning qandaq adem ikenlikige höküm chiqarghidek eqili bar.  Toghura bolsa toghura diyish kirek,  xata bolsa xata diyish kirek,  biraq bashqilarni döt chaghlap, özimizni dunyani qutqazghuchi' sanisaq,  axirda bashqilarning neziridin chüshüp qalimiz. 

          Elwette oxshimighan insanlarning eqil parasiti, ijtimayi kechürmishliri, mediyiyet sapasi, qimmet qarishi, mesililerge bolghan pozitsiyesi we mesililerni körüsh yölünishide bezi periqler bar, biraq bu periqler we yitersizlikler asasen her bir shexisning özi bilen cheklinidighan bolup, ular topliship ortaq bir kolliktip shekillen'dürgende, her bir shexisdiki u periqler öz-ara toluqlighuchi bolup, ghayet zor bir küch peyda qilidu. Biz her bir shexis bolush süpitimiz bilen u kolliktip küchke sel qarisaq, we uni inkar qilisaq hergüz bolmaydu.

Bashqilar üstidin (qalaymiqan) höküm chiqirish bashqilarning mahitini emes,  belki özümizning esli mahitini oturgha chiqiridu.

      Bundaq digenlik hergüzmu bashqilarning qiliwatqan ishigha baha berme yaki bashqilarni tenqit qilma digenlik emes,  belki bashqilargha baha bergende,  özimizningmu bashqilar teripidin bahalanghuchi ikenlikini unutmasliqimiz, bashqilarni tenqitligende shexsi hisyatimizgha tayinip emes, belki riyalliqni asas qiliishimiz,  adil bolishimiz, bashqilarning shexsiyitige hujum qilmasliqimiz, bolmisa bashqilarni bahalaymen dep özimizning esli mahitini ashkare qilimiz,  bashqilarni osal qilimen dep özimizni osal ehwalgha chüshürüp qoyihimiz mümkin digenliktur. 

      10 Yillar burun bolsa kirek,  men xizmet qiliwatqan kolumbiya unwirsitining mektep mudiri eyni waqittiki iran pirezidenti Exmedi Nijatni Kolumbiya Unwirsitining dunya lidirliri forumida nutuq sözleshke teklip qilidu.  Buningdin xewer tapqan bezi oqughuchilar bolupmu Yehudi oqughuchilar mektep mudirigha qattiq naraziliq bildüridu.  Exmedi Nijatqa ewetken tekliwini qayturwilishqa imkan bolmighan mektep mudiri,  öz inawitini qayturwilish üchün yighin ehlige Exmedi Nijatni tonushturghanda, uni eng yaman sözler bilen teripleydu.  Exmedi Nijat sözge chiqqandin kiyin, "janapliri mining nime sözleydighanliqimni anglimay turup,  men toghurluq bu yerde olturghanlargha höküm chiqirip berdingiz. Emiliyette bu yerde olturghanlarning hemmisi eqilliq kishiler bolup,  ular mining sözümni anglighandin kiyin mining qandaq adem ikenlikimge özliri höküm chiqiralaydu.  Sizning bu qilghiningiz manga emes,  belki bu yerde olturghanlarning eqil parasitige we musteqqil höküm chiqirish iqtidarigha qilin'ghan haqaret" deydu.  Shuning bilen pütün zaldikiler chawak chilip alqishlap kitidu.  Gerche Exmedi Nijatning Amirkidiki obrazi bek nachar bolsimu,  biraq bu weqede özining hörmitini chüshürwalghini Exmedi Nijat bolmastin belki bizning mektep mudiri bolidu. 

          Bizde "külelmiseng hijayma" deydighan ata sözi bolup, u digenlik eger külelmiseng, hijiyip bashqilarning mesxirisige qalghuche, özengning hörmitini saqlap jim oltur digenlik bolidu. Bizde yene "Altunni zeger soqsun" deydighan gep bar. Nochi bolsaq oturgha chüshüp, bashqilarni "qilmidi" dep tenqit qilghan shu ishlarni özimiz bir qolluq qilayli, bolmisa ish qilghanlarni qollayli, ulargha yardemchi bolayli, hich bolmisa ulargha putli kashang bolup, bashqilar qiliwatqan ishqa buzghunchiliq qilishning ornigha, jim olturayli. Muapiqiyet qazan'ghan bir giniralning muapiqiyet qazinishi yalghuz uning qumandanliq qabiliyitige baghliq bolup qalmastin belki qomandan'gha boy sunushni bilidighan yaxshi eskerlergimu baghliq. Qumandan'gha boy sunup, emili ish qilidighan eskerlerning tayini yoq, etigendin kechkiche geniraldin hisap sorisaq, u eqilge muapiq ish emes.

          Meyli teshkilat ichidikiler bolsun, we yaki közge körün'gen shexisler bolsun, eger ular xataliq ötküzgen bolsa, tenqitlirimiz ular ötküzgen shu xataliqlar üstide bolsun. Uninggha özimizning shexsi adawetlirimizni we u shexisge bolghan shexsi his tuyghilimizni arilashturiwalmayli. Özimizning shexsi menpetimiz we yaki shexsi adawetlirimiz üchün pütün xelqning milli menpetini ziyan'gha uchuratmayli. Mutleq nuqsansiz insan yoq. Biz tamaqni herqanche tallap yisekmu we yaki herqanche isil tamaqlarni yisekmu uningdin yenila az tola teret chiqidu. Uningliq üchün biz yigen tamiqimizni inkar qilsaq bolmaydu.

          Normalda bizning melum bir shexis we shey'ilerge bolghan qarishimiz, melum nuqtidin elip eyitqanda özimizning sobiktip qarashlirimizning tesirige uchuraydighan bolup, eger bizning melum bir adem yaki shey'ige bolghan tesiratimiz yaxshi bolghan bolsa, belkim biz her daim u ademge yaki shey'ige yaxshi tereptin qarishimiz mümkin.  Eger bizning melum bir ademge yaki shey'ige bolghan tesiratimiz nachar bolghan bolsa, belki biz her daim u ademge yaki shey'ige nachar tereptin qarishimiz mümkin. 

      Omumen qilip eyitqanda dunyagha öchmenlik bilen qaraydighan, rohiy pisxikisi saghlam bolmighan, ichi tar, körelmes, gumanxor insanlar her qandaq adem yaki shey'ilerge selbi tereptin qaydighan, bashqilardin her daim guman qilidighan, birer nersige asanliqche ishenmeydighan bolidiken. Uningha nisbi halda dunyagha güzel közi bilen qaraydighan, köngli köksi mihri muhabbet bilen tolghan, ümüdwar, pozitip kishiler,  insanlargha we yaki shey'ilerge ijabi tereptin qaydighan bolidiken. 

Pazitip oylaydighan adem bashqilar körelmigenni köreleydu, bashqilar his qilamighanni his qilalaydu, bashqilar qilalmighanni qilalaydu.

      Biz insan bolghan ikenmiz, choqum bezi sobiktip nersilerning tesirge uchurshimiz mümkin. Mohimi bashqilargha qoyghan shu qattiq telepni aldi bilen özimizge qoyup baqayli. Bashilarning mingish turishigha baha birishtin burun, bashqilarning ayighini bir kiyip baqayli. Bashqilardin hisap sorashtin burun, her daim eynekke bir qarap, men nime qildim dep öz-özimizdin bir sorap baqayli. Milletning bishigha kelgen mesililerni bir terep qilish, birer ademningla mejburyiti bolup qalmastin, hemmeylenning mejburyiti.

      Bizde "itlar qawishidu,  karwan yüriwiridu" deydighan ata sözi bar.  Eger bashqilarning tenqiti semimi bolmisa,  mejsiti mesilini hel qilish bolmisa,  milletning menpetige paydiliq bomisa,  uni alahide itiwargha ilishimizning  hajiti yoq.  Chünki bezilerning tenqiti emiliyette hergüz semimi bir tenqit bolmastin,  belki tuxumdin tük ündürüsh, hemme ishitin,  hemme ademdin qusur tipishtur.  

Bashta ular sanga pisen qilmaydu,  undin kiyin sini mesxire qilidu,  undin kiyin sen bilen itishidu,  eng axirda sen yingisen.

2018 - yil 5 - May, New York