Bizdiki ixtilap we uning sewepliri

Bizdiki ixtilap we uning sewepliri
بىزدىكى ئىختىلاپ ۋە ئۇنىڭ سەۋەپلىرى
http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/07/blog-post_17.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=1fKMQ6epVFNu3yhimBImONJ9rFUEY7t9V

Memet Emin

Nöwette weten sirtidiki xelqimiz ichide bolupmu dawa bilen munasiwetlik bezi shexisler we teshkilatlar arisida yüz biriwatqan ixtilaplar, birining keynidin biri oturgha chiqip, bir tereptin keng xelq ammisini rahetsiz qiliwatqan bolsa, yene bir tereptin dawagha ighir ziyanlarni ilip kiliwatidu. Köpünche kishiler yüz biriwatqan ixtilaplarni ünümlük bir terep qilishni ümüd qilghan bolsimu, biraq uning kilip chiqish seweplirini tonup yitishte bezi periqler bolghini üchün, yeni ixtilap peyda bolushqa sewep bolghan amillargha nisbeten alahide izdinish ilip barmay, qarshi terepni noqul halda xain, jasusluq bilen eyipligini üchün, arimizda yüz biriwatqan ixtilaplar bisiqmay eksinche kündin kün’ge keskinliship, arimizdiki ighir derijide bölünüshke we itipaqsizliqqa sewep bolawatidu.

Men yiqinda ixtilapning kilip chiqish we uni bir terep qilish toghursida universal bir maqale yizip ilan qilghan idim.  
http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/07/ixtilap-we-uni-bir-terep-qilish.html

Töwende men arimizdiki ixtilaplarning kilip chiqish seweplirini özimizdiki bezi könüp ketken köz qarash, tepekkur qilish we mesilelerni bir terep qilish usullirimiz bilen, bolupmu binormal bolghan bezi adetlirimiz bilen birleshrüp, bu ixtilaplarning peyda bolush seweplirini analiz qilip chiqmaqchi, we ularni hel qilishqa bezi tekliplerni bermekchi. Biz adette insanlarning shehilerge bolghan pozitsiyesini, rohiy halitini, keypiyatini, tepekkur qilish, mesilelerni bir terep qilish usullirini we ularning mijez xulqini ortaqalashturup, insanlarning pisxikisigha yighinchaqlaymiz. Töwendiki mezmunlar peqetla özemning uzundin biri xelqimizning shu pisxikisini küzütüp oturgha qoyghan shexsi köz qarashlirim.

Men bu ixtilaplargha sewep boliwatqan kishiler arisida, milli menpetimizge xilap halda xelqimizge ihanet (xiyanet) qiliwatqanlarning, hetta arimizda "qoy tirisige orniwalghan böriler" ning barliqini inkar qilmaymen, biraq mining qarishimche ular bek az sandiki kishiler bolup, köpünchisining ismi jismi yoq. Emma epsus bezi ismi jismi bar insanlarmu eqlini yoqutup, his tuyghusigha tayinip aghzigha kelginini sözlep, her xil zidiyet we ixtilaplargha sewep bolawatidu.  Yene bek epsus, insanlirimiz özliridin, biz köp sandiki kishiler nime üchün u az sandiki “ismi jismi yoq” kishilerning oynigha kelduq, biz nime üchün ularni bilip turup, ular bilen bir senemge usul oyniduq, biz nimce üchün eqlimizni ishlitip musteqqil tepekkur qilip baqmiduq dep sorap baqmay, arimizdiki ixtilaplarning oturgha chiqishidiki seweplerning hemmisini ulargha artip, öz mesulyitidin qutulmaqchi bolawatidu.

Öz millitige ihanet qilidighan xain, munapiqlar hemme millet arisida, her yer we her waqitta bolishi mümkin, biraq undaq insanlar hich bir zaman, hich bir millette köp sanda we asasi iqimda bolmighan. Bizdimu hem shundaq. Musteqqil teppekuri we eqli hushi jahida bolghan bir top ademler,  oxshash xataliqni  bir qitim emes, qisqa waqit emes,  uzun zaman qayta qayta sadir qilip, axirda uning sewebini bashqilardin körse, u ighir derijidiki mesulyetsizlik bolidu. Özi sadir qilghan xataliqni inkar qilghanliq, we u xataliqni hergüz tüzetmeymen digenlik bolidu. Bu bizdiki ixtilaplarning köp bolushining asasliq seweplirining biridur.

2008 – yili Xittaydiki Olimpikning aldi keynide oturgha chiqqan Sanlu süt parshuki weqesidin hemmimizning xewiri bolsa kirek. Xittayda süt parshuki ishlep chiqirishta eng chong shirket dep sanalghan Sanlu shirkiti 15 yil, ximiyelik usulda yalghan süt parshuki ishlep chiqirip bazargha salghan. U süt parshuki terkiwidiki ximiyelik maddining börek we südük yolida tash peyda qilish, erlerning ewlat qaldurush iqtidarini yoq qilish qatarliq ziyanliri bar bolup, 15 yil ichide 300000 ademning kiselge giriptar bolushini, 54000 bowaqning kisel bolup doxturxanida yitip qilishni, 12 bowaqning ölüp kitishini we miliyonlighan insanlarning saghlamliqining wastiliq ziyan’gha uchurshini keltürüp chiqarghan. Bu ish ashkare bolup qalghandin kiyin, hökümet uni yene dawamliq yoshurushqa közi yetmey, pütün jinayetni bir nechche ademning üstige yüklep, ularni jazalighan. Shuning bilen hökümet keng xelq ammisining “öchini” ilip birip adeletni saghlughichi bolghan, keng xelq ammisiningmu “öchi” ilinip, puxadin chiqqan. Biraq Xittaydiki yimeklik bixeterliki burun qandaq bolsa heli hem shundaq dawamlashqan, weqe bayqalsa, birlirini “qurbanliq qoy” qilip jazalighan, hichkim oxshash xataliq nime üchün qayta qayta uzun muddet yüz biriwiridu dep soal sorimighan, sürüshte qilmighan; hichkim uning asasliq sewebining pütün sistimida ikenlikini oylimighan, we yaki oylashqa pitinalmighan. Chünki keng xelq ammisi shundaq terbilen’gen we uni riyalliq dep qobul qilghan. Bizmu shu mohitta terbiye alghan, we shundaq mentiqini riyalliq dep qubul qilghan yaki uninggha könüp ketken.

Mining yuqarqi misalni tilgha ilishimdiki asasliq sewep, bizdiki ixtilaplarning asasliq sewebi yalghuz arimizdiki az sandiki “qoy tirisige orniwalghan böre” ler sewebidin bolmastin, belki özimizdiki qan qinimizgha singip ketken binormal adetlirimiz, yeni binormal pisxikimiz sewebidin kilip chiqqan digenni oturgha qoyush üchündur. Eger biz  öz özimizdin “biz shunche köp sanda turup nime üchün az sandiki buzghunchilarning oynigha kelduq” dep soal sorimisaq, eqlimizni ishlitip musteqqil tepekkur qilishni ügenmisek, bashqilar nime dise, uninggha ishensek, kallimizgha ornap ketken eski “qarashni” ni üzül kisil tazlimisaq, özimizde bar bolghan bu “kiselliklerni” ni üzül kisil saqayitmisaq, bizdiki mesililerde hergüz tüp özgürüsh bolmaydu, yüz bergen xataliq qaytilinidu, ixtilaplar dawam qiliwiridu.

Bizdiki ixtilaplarning köp bolishigha sewep bolghan ingimizdiki yitersizlikler we pisxikimizdiki binormalliqlar

1. Bizdiki milli roh, milli ang we wetenperwerlik uqumning iniq we toghura bolmasliqi, tar milletchilik idiyesining ighir bolishi. Milli roh, milli ang we wetenperwerlik dimek yalghuz his tuyghigha tayinip, éghizda weten millet dep waqirap qoyushla emes. U digenlik her daim weten milletning menpetini, shan sheripini qoghadash, shexsi menpet üchün, omumluqning menpetini qurban qilmasliq, uni ziyan'gha uchuratmasliq dimek. Milli roh, milli ang we yaki wetenperwerlik dimek her jehettin tirshchanliq körsütüp, weten milletning ornini, obrazini tiklesh, uni qed kötergüzüsh, xelqining güzel exlaqini namayen qilish dimek. Bir millet yaki u milletke tewe bolghan insanlarda bu uqumlar iniq bolmighanda, ular üzeki halda öz hisyatigha tayinip, milli menpetke özliri xalap yaki xalimastin, bilip yaki bilmestin zarar birip qoyidu.

2. Öz özimizni toghura we yiterlik tonumasliq. Insan öz özini toghura we yiterlik tonumighanda, insan özining ornini toghura belgiliyelmeydu, netijide insanda ikki xil oxshimighan axiwet kilip chiqidu. Biri, insan özini toghura tonimighanliq sewebidin, özini özi kemsitish we bashqilarning özini közige ilmasliqidin artuqche endishe qilish, he dise özining qabiliyitini we netijisini heddidin ziyade tekitlep, her pursette özini körsütishke térishish, bashqilarni bolupmu riqabetchisini özige tehdit hisaplash, bashqilarning özining ornini iliwilishidin bek endishe qilish kilip chiqidu. Yene biri, insan özini tughura tonimasliq sewebidin,  öz qabiliyitini we öz iqtidarini bek qaltis hisaplash, özini millet "qutqazghuch" sanap,  özini bashqilarning üstige qoyuwilish kilip chiqidu.

3. Bir qisim insanlardiki binormal bexit tuyghusi. Bir qisim insanlarning özining bexit tuyghusini özining rahetlikidin emes, belki bashqilarning rahetsizlikidin ige bolushi. Bu bir binormal bolghan pisxika bolup, insanlarda bundaq binormal rohiy halet bolghanda, undaq insanlar bashqilarning pishkenlikidin bir xil qanet hasil qilidu. Mesilen hemme ezasi saghlam bir insanning özining besh ezasining toluq ikenlikining neqeder mohim bir bayliq ikenlikni peqet put qoli kem yaki emyip bolghan birsini körgende andin his qilalishi. Bundaq binormal pisxikigha ige kishiler peqetla bashqilarning bolupmu özi tonush bolghan bezi insanlarning meghlubiyitini,  bexitsizlikini we yaki ularning pishkenlikke uchurghanliqini körgende, andin bexitlik tuyghugha irisheleydighan bolup, undaq insanlar normalda bashqilarning qanchilik  azaplan’ghanliqini körgensiri, özining shundaq kün’ge qalmighanliqigha shunche shükür qilidu, shu arqiliq andin öz bextini we öz qimmitini tonup yiteleydu.

Mesilen, xelqimiz ichidiki  hoquq tutqan bir kishi hoquqidin ilip tashlan'ghanda, bay bir kishi hökümetning her xil bohtani bilen tutqun qilghanda we yaki uning ixtizadi weyran qilin'ghanda, muapiqiyet qazan'ghan bir kishi her xil sewepler tüpeylidin meghlup bolghanda, arimizdiki bezi insanlar mundaq diyishi mümkin, "eyni waqitta hejep körenglep ketken idi, ayning 15 ayding, 15 qarangghu digen mushu shu". Bundaq ehwallar wetendiki xelqimiz ichide köp uchuraydighan bolup, bizge hökümiranliq qiliwatqan hakimiyet uzun zamandin biri mexsetlik halda bu xil qarashlarni bizning kallimizgha singdürürüp kelgen. Shunga beziler u xil ehwallarni öz ara periqlendurmeyla, noqul halda uni adaletning ijira qilinishi dep chüshünip kelgen.

4. Milletning we yaki özining bishigha kelgen külpetler üchün öz yinidin we yaki etirapidin jawapkar izdesh, we ularni her xil bohtanlar arqiliq haqaretlep, öz rohiy halitini tengpung qilish pisxikisi. Biz gerche her xil ichki we tashqi sewepler tupeylidin hazirqi yaman kun'ge qalghanliqimizni, ortaq düshmenning wetinimizni ishghal qiliwalghan we xelqimizge zulum siliwatqan Xittay hakimiyiti ikenlikini  bilesekmu, biraq qisqa waqit ichide mesilini tüptin hel qilip, könglimizni rahetlendürüsh imkaniyitimiz bolmighachqa, achchighimizni chiqirip, rohiy halitimizni tengpunglashturush üchün “düshmen” ge ihtiyajliq bolup qalimiz. Del mushu sewepler tüpeylidin, biz her pursetni qoldin bermey öz ichimizdin we yaki etirapimizdin "düshmen" izdeymiz. Bu bizdiki rohiy ajizliqning we ichimizge kiriwalghan qorqunjining ipadisi bolup, waqitliq könglimizni xosh qilip öz özimizni aldashning tipik ipadisidur.

5. Bezi insanlardiki shexsiyetchilliki, hesetxorliqi, menmenchiliki, öz menpeti üchün omumning menpetini xalighanche qurban qilish, oxshimighan köz qarashlarni qobul qilalmasliq, tenqit qilghanlardin öch ilish, riqabetchisige düshmendek muamile qilish idiyesi.

Hazir bizde yüz biriwatqan nurghun ixtilaplarning seweplirige qaraydighan bolsaq töwendikilerni periq itish unche qiyin bolmisa kirek. Her qaysi teshkilatlirimiz we ixtilapqa sahip bolghan her terep, gerche bizning ortaq düshminimiz wetinimizni ishghal qiliwalghan xittay hakimiyiti, bizning xittay hakimitidin bashqa düshminimiz yoq dep tekitlewatqan bolsimu, biraq her xil ochuq we yipiq sorunlarda qarshi terepke düshmen muamilisini qilip, öz ara haqaret qilmaqta, we ulargha her xil bohtanlarni chaplimaqta. Netijide bu ixtilaplar tüpeylidin xelqimizning ortaq düshmini bolghan Xittay hakimiyiti bir terepte qilip, xelqimizning itipaqliqi ziyan'gha uchurmaqta, dawa zarar körmekte.

Armizdiki bu ixtilaplarni bir terep qilishta nimilerge diqet qilish kirek?

Aldi bilen düshmenni iniq bikitish, dawadiki riqabetchi bilen düshmenni ayrish kirek. Hemmimiz bilgendek dawa birer shexisning shexsi dawasi emes, u milletning dawasi. Dawani qandaq ilip birish jeryanida pikir ixtilapi yüz bergende, eger bir yerge kilish ihtimalliqi bolmisa, dawagha ziyan salmasliq we yaki dawaning ünimini yuquri kötürüsh üchün, özliri toghura dep qarighan usulda dawa ilip barsa bolidu, biraq öz ara inkar qilmasliq kirek, öz ara hujum qilmasliq kirek.  Eng mohimi qarshi terekke düshmen’ge muamile qilghandek muamile qilmasliq kirek.

Oxshimighan shexis we teshkilatlar arisida erkin we adil riqabetlishishni shekillendürüp, her daim dawani tiximu algha ilgirlitishni mexset qilish, we shu arqiliq özlirining toghura ikenlikini ispatlash kirek. Oxshimighan shexis we teshkilatlar özlirining toghurliqini ispatlash üchün qarshi terepni inkar qilghanda, we yaki düshmenni bir terepke qayrip qoyup, qarshi terepke hujum qilghanda, dawa ighir derijide ziyan’gha uchiraydu.

Teshkilatlar we yaki dawa ichidiki bezi shexisler qarshi terepni xatagha chiqirishni, inkar qilishni toxtutush kirek. Pisxikisida mesile körülgen insanlarda ortaq bolidighan bir alahidilik, özliride mesile barliqini hergüz itirap qilmasliq we yaki uni her zaman inkar qilish, shu seweptin ular eng qobul qilmaydighan ish, ularni xatagha chiqirish. Eger ular ochuqtin ochuq xatagha chiqirilghanda, ular hergüzmu özlirining xataliqigha ten bermeydu. Undaq kishiler özlirining toghura ikenlikini ispatlash üchün, waste tallimaydu, yalghan hikayilerni toqup chiqidu, netijide tiximu chong xataliqlarni sadir qilidu, biraq özining xata ikenligini yenila hergüz qobul qilmaydu. Bundaq kishiler bilen munasiwet qilghanda, eng yaxshisi ularni biwaste xatagha chiqarmay, mesilini hel qilishni asas mexset qilip, öz ara yol qoyush, her ikki terep bir qedem chikinip, qarshi terepning “attin chüshishi” ge chiraqliq bir purset birish kirek.

Teshkilar we yaki bezi shexisler arisida ixtilap yüz bergende, hergüzmu qarshi terepni yingishni, qarshi terepni bashqilar aldida weyran qilishni mexset qilmasliq kirek. Her qaysi teshkilar we shexisler, xittay hakimiyitini birdin bir düshmen dep qarighan iken, ular choqum küchni birleshtürüp ortaq düshmen’ge taqabil turush, özi bilen oxshimighan yolda ortaq düshmen’ge qarshi herket qiliwatqan her qandaq shexis we yaki teshkilatqa tajawuz qilmasliq kirek; öz ara ortaq nuqta tipishqa tirishchanliq körsütüsh, kem digende öz ara hujum qilip, waqit we inirgiyeni isirap qilishtin saqlinish kirek.

Axirda, shexsi gherez we shexsi menpetni omumluqning menpeti üstige qoyuwalmasliq, shexsiyetchilik, menmenchilik we abroyperesliktin waz kichish, pakitqa hörmet qilish, hisyatqa tayinip yekün chiqarmasliq, xelqni aldimasliq kirek. Keng qosaq bolush, mesilini hel qilish üchün akitip pozitsiyede bolush, bashqilarning shexsiyitige we ghururigha tegmeslik, öz ara haqaret qilmasliq kirek. 

Insanning köngli koksining keng bolushi yeni rohiy dunyasining toq bolushi insanning bexitlik bolushning achquchidur. Akitip we turaqliq bolghan rohiy keypiyat toghura teppekkur qilishning asasidur. Insannning köngli koksi keng, rohiy keypiyati akitip we turaqliq bolghanda, insan ichi tarliqtin, hesetxorluqtin, menmenchiliktin xali bolalaydu, we shundaqla nurghunlighan bihude ixtilaplardin saqlinalaydu. Insanning rohiy keypiyati turaqliq bolmighanda, uning tepekkuri toghura bolmaydu, insan hisyatqa tayinip yekün chiqarghanda uining xata bolush ihtimalliqi bek yuquri bolidu.

Allah hemmimizning konglige insap bersun, köngli köksimizni keng, rohiy dunyarimizni bay qilsun, keypiyatimizni akitip we turaqliq qilsun.