Pisxilogiye toghursida qisqiche chüshenche

Pisxilogiye toghursida qisqiche chüshenche

پىسخىلوگىيە توغۇرسىدا قىسقىچە چۈشەنچە
http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/07/p-isxilogiye-toghursida-qisqiche.html

Memet Emin

Biz dawamliq bizdiki pisxilogiyelik yaki pisxikiliq mesileler, bizdiki pisxilogiyelik yaki pisxikiliq özgürüshler dep tilgha alimiz, we hazir arimizda yüz biriwatqan nurghun selbi mesilelerni we ixtilaplarni shu xelqimizdiki pisxilogiyelik yaki pisxikiliq mesileler bilen munasiwetlik dep tekitlewatimiz. Undaqta pisxilogiye digen nime? Pisxika digenchu? Pisxiliogiyelik yaki pisxikiliq mesile we pisxilogiyelik yaki pisxikiliq özgürüshler nimilerni öz ichige alidu?

Pisxilogiye (Psychology) digen söz qedimqi Girikchidin kelgen söz bolup, uning menisi rohni tetqiq qilidighan ilim digen menide. Hazirqi zaman pisxilogiye ilimi yalghuz rohni tetqiq qilidighan ilim bolup qalmastin, u insanlarning  pisxikisini yeni könglini, rohiy halitini, his-tuyghisini,  keypiyatini, mijez - xulqini, xarektirini, oy-xiyalini, tepekkur qilish usulini,  insani ghururini,  iptixarini, qilmishini we bashqilar bilen bolghan ijtimayi munaiwitini tetqiq qilidighan bir ilim. Bizde burun bundaq bir sistimilashqan ilim bolmighachqa, biz bu ilimning namini eyni shu piti qobul qilghan. Heli hem bu jehette alahide tetqitqat ilip baridighan ademlirim bekla az, bolupmu Uyghurlarning pisxikisi toghursida sistimiliq tetqiq ilip barghanla tiximu yoqta yerlik.

Pisxilogiye ilimi ijtimayi pen dairsige kiridighan bir ilim bolup, u pelsepe, jemiyetshunasliq, insanshunasliq, qilmishshunasliq we tibabet ilimi qatarliq köp xil ilimlar bilen öz ara baghlinip ketken. U muarip oqu-oqutush, edibiyat, teshwiqatchiliq, ixtizad,        bashqurush, exlaq pezilet ilimi, rohiy kisellik ilimi qatarliqlargha alahide tesir körsitidu.

Insanlardiki pisxikiliq özgürüsh digende, u insanlarning pisxikisida yüz bergen selbi we ijabi özgürüshlerni közde tutidu.

Insanlarning pisxikisida yüz bergen ijabi özgürüshler, insanlarning rohiy halitide, könglide, his-tuyghalirida,  keypiyatida, mijez - xulqida, xarektiride, oy-xiyalirida, tepekkur qilish usulida,  insani ghururida,  iptixarida,  qilmishida we bashqilar bilen bolghan ijtimayi munasiwetliride yüz bergen her xil ijabi özgürüshlerni közde tutidu. U adette insanlarning exlaq pezilitining yaxshilinishinimu öz ichige alidu.

Insanlarning pisxikisidiki ijabi özgürüshler, insanlarning hayatliqning ehmiyitige bolghan köz qarishigha tesir körsütüp, insanlarning rohiy, jismani saghlamliqini yaxshilap, hayatliqning süpitini yuquri kötiridu. Insanlargha ümüt bighishlaydu; insanlarni ghayilik, tirishchan, iradilik, ghururluq, toghura tepekkur qilidighan, keng qosaq qilidu; insanlarni dert elem, qayghu hesiretlerdin, hesetxorluqtin, ichi tarliqtin xali qilidu. Insanlarni rohiy we jismani jehettin saghlam qilidu.

Insanlarning pisxikisida yüz bergen selbi özgürüshler adette insanlarda yüz bergen pisxikiliq mesililerni közde tutidu. Insanlarda körilidighan pisxikiliq mesileler adette her xil rohiy kisellikler we biz normalda dewatqan saranglardin bashqa insanlarning rohiy halitide, könglide, his-tuyghalirida,  keypiyatida, mijez - xulqida, xarektiride, oy-xiyalirida, tepekkur qilish usulida,  insani ghururida,  iptixarida,  qilmishida we bashqilar bilen bolghan ijtimayi munasiwetliride yüz bergen her xil selbi özgürüshlerning hemmisini közde tutidu.

Insanlarning pisxikisida yüz bergen selbi özgürüshler insanlarni ichi tar, shexsiyetchi, hessetxor, qizghanchuq, körelmes qilip qoyidu; insanlarni keypiyatini turaqsiz, bir ishtin asan xosh, asan razi, asan xapa, asan achchiqlinidighan qilip qoyidu; insanlarni qorqunjaq, köp endishe qilidighan, gumanxor, bashqilargha ishenmeydighan, yalghan sözleydighan, ümütsiz, rohiy chüshkün, toghura teppur qilmaydighan, eqil ishletmeydighan, bashqilargha asan ishinidighan, algha ilgirleshni xalimaydighan, horun, bashqilargha tayiniwalidighan, ghursiz, sherepsiz, mesulyetsiz, adaletsiz, shermende, her daim selbi oylaydighan qilip qoyidu; insanlarni dert elem we hesiretler chektüridu; eng mohimi insanlarni rohiy kisel we sarangliqqa ilip baridu.

Insanlarning pisxikisi, ichki we tashqi amillar tüpeylidin akitip we passip ikki xil usulda özgergüreydu. Insanlarning pisxikisida özgürüsh peyda qilidighan ichki amillar insanlarning irsi we tughma mijez -xulqi we xarektirilrini öz ichige alidu. Insanlarning pisxikisigha tesir körsitidighan amillar insan tughulghandin keyin duch kelgen barliq amillarni öz ichige alidu.

Pisxikini akitip özgertish digende asasliqi shu shexis özi xalap öz pisxikisida bezi özgürüshlerni peyda qilishni körsitidu. Insanlar özlirining universal sapasini yuquri kötürüsh, itiqadini kücheytish, saghlam paliyetler bilen shughullunush we beden chiniqturush arqiliq öz pisxikisida ijabi özgürüshler peyda qilalaydu.

Pisxikini passip halda özgertish digende asasliq melum shexis öz bilgen we yaki bilmigen halda bashqilar teripidin monipul qilinip, pisxikida özgürüsh peyda bolushni közde tutilidu. Insanlar özliride bar bolghan pisxikiliq mesilelerni we rohiy kiselliklerni bashqilarning we yaki dorining yardmi arqiliq özgerteleydu. Undin bashqa bezi insanlar bezi bir usullarni qollunup özi konturul qilmaqchi bolghan insanlarning pisxikisini özgertidu. Bularning hemmisi pisxikini passip özgertish dahirsige kiridu.

Bashqilarning pisxikisida özgürüsh peyda qilish yaki pisxikida passip özgürüsh peyda qilish üchün qollunilidighan usullar adette “pisxikini monupul qilish taktikisi” dep atilidu. Bu jehette sistimiliq yizilghan kitaplar nahayti köp bolup, tarixta barliq hökümiran siniplar öz hakimiyitini saqlap qilish üchün bu jehette oxshimighan taktikilarni qollunup kelgen. Bolupmu mustemlike döwletlerde, mustemlike qilghuchi hakimiyet we xelq, mustemlike qilin’ghuchi xelqlerge pisxikiliq monupul qilish taktikisini qollunush arqiliq, ularning ichi tar, shexsiyetchi, hessetxor, qizghanchuq, körelmes, keypiyati turaqsiz, asan xosh, asan razi, asan xapa, asan achchiqlinidighan, qorqunjaq, köp endishe qilidighan, gumanxor, yalghan sözleydighan, ümütsiz, rohiy chüshkün, toghura teppur qilmaydighan, eqil ishletmeydighan, algha ilgirleshni xalimaydighan, horun, bashqilargha tayiniwalidighan, ghursiz, sherepsiz, mesulyetsiz, adaletsiz, shermende, her daim selbi oylaydighan bolushini keltürüp chiqarghan.

Mining qarishimche biz öz musteqqilliqimizni yoqatqan kündin itiwaren, xelqimizning pisxikisi her xil usullar bilen monupul qilindi we özgertildi. Hazir hemmimiz körup turiwatqan nurghun mesileler, xelqimizning shu pisxikisidiki selbi özgürüshler sewebidin kilip chiqqan. Bundin kiyin qisqa waqit ichide bu mesilelerde chong yaxshilinish bolmaydu, eksinche xili uzun bir mezgilgiche xelqimizdiki bu "kisellik" ighirliship birishi mümkin.