Xelqimiz nimige ihtiyajliq?

Xelqimiz nimige ihtiyajliq?

Awazliq nusqisini bu yerdin anglang

خەلقىمىز نىمىگە ئىھتىياجلىق؟
http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/06/blog-post.html

Memet Emin

Xelqimiz nimige ihtiyajliq? Xelqimiz elwette mustemlike hayattin qutulup musteqqil bolushqa ihtiyajliq, bu xelqimizning uzundin buyanqi ghayisi we mexsiti, bu talash tartish telep qilmaydighan bir heqiqet. Biraq bu men bügün sözlimekchi bolghan asasi nuqta emes. Mening kessipim siyaset emes, men peqetla insanlarning jismani we rohiy saghlamliqigha köngül bölghüchi we uni tetqiq qilghuchi bir tibbi xadim. Shu seweptin men töwende hazir xelqimiz yüzliniwatqan ijtimayi we rohiy mesililerni tehlil qilish arqiliq, xelqimiz hazir jiddi ihtiyajliq bolghan bezi konkirit mesililer üstide öz köz qarashlirimni oturgha qoyup ötmekchimen. Oqurmenlerning yazmamni soghaqqanliq bilen oqup obdan bir oylinip biqishini ümüt qilimen.

Hemmimiz bilgendek bizning mustemlike hayatimizgha  1949 – yilidin hisaplisaq 69 yil, 1884 – yilidin hisaplisaq 134 yil boldi. Xelqimiz musteqqilliq dawasi qiliwatqilimu 1949 – yilidin hisaplisaq 69 yil, 1884 – yilidin hisaplisaq 134 yil boldi. Bu jeryanda gerche ejdatlirimiz qisqa muddetlik ikki jemhuryet qurup chiqqan bolsimu, biraq u ikki yash jemhuryet özimizdiki bezi yitersizlik we eyni waqitta dunyani bölüshiwatqan bezi küchlerning qurbani bolup, bashqilargha yem qilindi.  

Xelqimiz uzun yilliq bu mustemlikiliq hayat jeryanida her xil zulumlarni yetkiche tartqan bolsimu, biraq yiqinqi bir ikki yil ichide Xittay hökümitining wetende yürgiziwatqan insan qilipidin chiqqan qattiq siyasetliri tüpeylidin weten ichi we sirtidiki barliq qirindashlar rohiy jehette tiximu ighir külpetlerge duch kelmekte. 

Xelqimiz burun duch kelgen zulumlar jismani zulumni asas qilghan bolsa, bügünki künde xelqimiz bolupmu weten sirtida yashawatqanlar rohiy jehette ighir zulumlargha duch kiliwatidu. Jismani zulum herqanche ighir bolsimu, uningdin kilip chiqqan fizikiliq yara uzun’gha qalmay saqiyip kitishi mümkin, biraq meyli jismani zulum we yaki rohiy zulum sewebidin kilip chiqqan pisxikiliq yaki rohiy zexme nahayti uzun zaman’ghiche eslige kelmeydu, u hetta biwaste we wastiliq halda kiyinki bir yaki bir nechche ewlatlarghiche tesir körsitishi mümkin.

2018 – yili 3 – ayning 8 – küni wetenning bir qisim jaylirida 8-mart ayallar bayrimini tebriklesh yüzsidin erlerning opchi halda ayallirining putini yuyup qoyush paliyiti ilip barghan. Bu paliyet belkim nurghun dostlarning diqqitini qozmighan bolishi mümkin. Heqiqetenmu bu Xittay hökümiti hazir yürgiziwatqan bashqa qattiq zulumlar bilen silishturghanda alahide tilgha alghidek chong bir ish hisaplanmisimu, biraq biz uning rohiy jehette keltürüp chiqiridighan tesirini obdan analiz qilghinimizda, uning Uyghur erlirining ghurur we iptixarini yoq qilishta nahayti zor tesir körsitidighanliqini köriwilish unche tes emes. Erlerning ayalining putini yuyup qoyishi, körünüshte chongaytiwetkidek ish emes, hem Xittay hazir teshebbus qiliwatqan jemiyet muqimliqi we terorluqqa qarshi turush bilenmu alahide bir baghlinishi yoq. Undaqta Xittay hökümiti nime üchün qilghili ish tapalmighandek, bundaq bir paliyetni uyushturidu? Miningche Xittay hökümiti Uyghur erlirining bolupmu töwendiki erlerning erlik ghorur, iptixarini we uning ejellik yerlirini obdan bilidu. Buni pilanlighanlar eger bir insanning bolupmu ahilining tüwriki bolghan erning ghorur iptixari yer bilen yeksen bolsa, ularning qandaq bir insan’gha aylinip qalidighanliqinimu obdan bilidu. Beziler belkim bir er ayalining putini yuyup qoyghan’gha uning ghorur iptixari yer bilen yeksen bolamdu dep sorishi mümkin. Bir insanning ghorurining yer bilen yeksen bolushi u ishning özige baghliq bolmastin, belki shu insanning u ishqa bolghan qarishi bilen munasiwetlik. Bizning qandaq qarishimizdin qetti nezer nurghun Uyghur erkekler jamaet aldida ochuq ashkare put qoli saq ayalining putini yuyup qoyushni hergüz qobul qilalmaydu. Shu seweptin bu paliyettin kiyin, bir qisim erler öyge qayitqandin kiyin achchighini ayalidin chiqirip ayalini urishi mümkin, netijide u erler idiyeside mesile bar dep qarilip jazagha tartilishi mümkin. Qalghan erler bolsa derdini ichige yutup, özini bashqilarning yüzige qariyalmas bolup kettim dep hisaplap, rohiy jehette özini qattiq boghushi we jazalishi mümkin.

Undin bashqa xelqimizge mejburi chochqa göshi yigüzüsh, we qizlarni Xittaylar bilen mejburi toy qildurush qatarliq bezi sisasetlerning biz tekitlewatqan örpe adetlirimizni weyran qilish we Uyghurlarni asmilatsiye qilish qatarliq ziyanliridin bashqa, xelqimizning pisxilogiyesigimu ighir tesir ilip kilidu.

Hemmimiz bilgendek Islam dinimizda haraq ichish, zinna qilish, chochqa göshi yiyish qatarliq nurghun ishlarning hemmisi oxshashla haram dep bikitilgen bolsimu, biraq Uyghurlar bir musulman bolush süpiti bilen haraq ichish, zinna qilish qatarliq bezi haramliqlarni oxshimighan dahirde we oxshimighan derijide qobul qilghan, biraq chochqa göshini yiyishni ezeldin qobul qilmighan. Eger Uyghurlar mejbure chochqa göshi yigende, köpünche kishiler öz özini hergüz epu qilalmaydu, ular özlirini gunakar hisaplaydu, we dowzaqqa kirimen dep oylaydu. Netijide ular rohiy jehette qattiq zexmige uchuraydu, waqitning ötüshi bilen pisxikisida ighir mesililer kilip chidu. Elwette bir qisim kishiler mejburi chochqa göshi yigendin kiyin, özliride alahide bir binormalliq bolmighanni körüp, belkim uninggha bara bara könishi mümkin, axirda chochqa göshi yiyishke adetlen’gen Uyghurlar bilen chochqa göshini hergüz qobul qilmighan Uyghurlar ichide öz ara ayrilish, öz ara chetke qiqish peyda bolidu. Undin kiyin hökümet chochqa göshi yiyishke adetlen’gen Uyghurlarni desteklep, ularni chetke qaqqan Uyghurlarni bashqilarning erkinlikige tosqunluq qilghan we yaki bashqilarning aditige hörmet qilmighan digen jinayetler bilen jazalishi mümkin. Bu Xittay hökümiti yürgüziwatqan “özining yighida özining göshini  qorush” taktikisi we “pisxilogiyelik urush” ning bir qismi.

Uyghur qizlarni Xittay erler bilen mejburi toq qildurushning özimu Uyghurlarni asmilatsiye qilishni tizlitishtin bashqa Uyghurlarning pisxikisida ighir özgürüsh peyda qilishi mümkin. Xittayda erlerning nopusi ayallarning nopusidin 33.5 miliyun artuq. Uning üstige Xittayning ixtizadining tereqqi qilishigha egiship, bir qisim kishiler alahide bay bolghan. Bu bay bolghanlar ichide nurghunlighan erler birdin artuq hetta 8, 10 qizlarni konturul qiliwalghan. Bu ixtizadi we bashqa jehetlerde ajiz we alahide artuqchiliqi bolmighan nurghunlighan Xittay erlerning öylük ochaqliq bolishini tiximu qiyinlashturghan. Bu erlerning köpünchisi yalghuz ixtizadi jehette ajiz bolup qalmastin, jismani we eqli jehettimu töwen orunda turidighan erler bolup, xittaylar pütün bir millet bolush süpitide özining süpitini yuquri kötürüsh jehette ajiz orunda qalghan bu insanlarning sortini özgertishke ihtiyajliq. Shu seweptin xittay hökümiti hazir yürgiziwatqan mejburi toy qilish, yaki toy qilghanlargha ixtizadi jehette alahide itibar qilish arqiliq, ularni xittaylar bilen toy qilishqa ündesh we yaki mejburi qilish, bir tereptin toy qilish tes bolghan u xittay erlerning bir qismining öylik ochaqliq bolush mesilisini hel qilsa, yene bir tereptin tiximu köp xittaylarning weten’ge kilip yerlishishke türtke bolishi mümkin, eng mohimi men yuqurda dep ötkendek u ajiz orunda qalghan xittaylarning sortini özgertishte mohim rol oynishi mümkin. Uyghurlargha bolsa, yalghuz toy qilghan u qizgha emes, belki u qizning pütün ahilisidiklerning rohiy keypiyatigha tesir körsitish we ularda rohiy zexme peyda qilishi mümkin. U qiz toy qilghandin kiyin, u toyning aqiwitining qandaq bolishidin qetti nezer, xittay erler bilen mejburi toy qilghan u qizlar Uyghur jamaetidin ayrilip qilishi mümkin. Undaq qizlar kiyin ajirship ketken teqdirdimu, Uyghurlarning hazirqi köz qarishida u qizlarni birer Uyghur yigitler öz emirige qayta ilishi natayin. Bu xil toy mejburi qilin’ghan bir toy bolghini, özi we bashqilar teripidin qobul qilinmighini üchün, meyli toy qilghuchi qiz bolsun we yaki uning uruq tuqqanliri bolsun, pisxika jehettin tesirge uchirap, ularda ighir derijide rohiy zexme peyda bolishi mümkin.

Xittaylarda “toxuni öltürüp maymun’gha körsütüsh” deydighan bir maqal temsil bar. Bu yerde diyilgini del shu “pisxikiliq urush” texnikisi bolup, jazalan’ghini yeni ölgüni gerche toxa bolsimu, uning rohiy tesiri toxining qandaq ölginini körgen maymun’gha nahayti chong bolidighanliqi közde tutulghan. Pisxika ilimi bilen tonush bolghanlargha melum bolghinidek, rohiy zexme digen jismani zexmidin alahide periqliq bolup, u yalghuz öz tinining zexmige uchurshidinla emes, belki bashqilarning zexmige uchurshini, yeni bashqilarning her xil qiyin ehwalgha chüshüp qilishini, ten jazasigha uchurshini wastiliq we biwaste körüsh arqiliqmu peyda bolidu. Yuqardiki temsilde diyilgende toxuni öltürüp maymunni agahlandurghili bolghan yerde, u maymunning qirindashliri bolghan bashqa maymunni öltürgende, u maymunning rohiy tiximu ighir zexmige uchurshi mümkin. Biraq uning melum xetiri bar bolup, u bolsimu öz qirindishining jazaliniwatqinini körgen maymun, bezide agahlinip jimish emes, belki eksinche isyan kötürüshi mümkin. Shu seweptin maymunni bixeter agahlandurush üchün, biri maymun bilen biwaste munasiwiti bolmighan toxini öltürüsh arqiliq maymunni agahlandurush kirek, yaki bolmisa aldi bilen “maymunlar” ni “mini chaqmighan yilan ming yil yashisun” digen ehwalgha keltürüp, andin maymunni öltürush arqiliq bashqa maymunlarni agahlandurush kirek. Peqet shundaq qilghanda yalghuz maymunlarning isiyan köturishidin saqlan'ghili bolup qalmastin belki maymunlarni tiximu ünümlük agahlandurghili bolidu. Hazir xittay hökümiti Uyghurlargha nisbeten bu ikki xil usulni ortaq ishlitiwatqan bolsa, bashqilargha we yaki öz xelqige nisbeten peqetla “toxa (biz) ni öltürüp maymun (bashqilar) gha körsütüsh” siyasitini qolliniwatidu, we bir chalmida ikki paxtek choqawatidu.

Xittay hökümitining bu qattiq siyasitige nisbeten wetendiki xelqimiz heqiqeten bek charisiz qiliwatidu. Weten sirtidiki Uyghurlar ichide, gerche bir qisim insanlar qoldin kelginiche tirishchanliq körsitiwatqan bolimu, biraq yene bezi bir qisim insanlar qilghili ish tapalmighandek kompiyutur aldida olturwilip bashqilarning keynididin gep tipip, “ishek ölewatsa, köti ghijek tartiptu” digendek insanlar arisida öz ara zidiyet peyda qilip, bir tereptin xelqimizning itipaqliqigha buzghunchiliq qiliwatqan bolsa, yene bir tereptin xelqimizning rohiy keypiyatigha ighir derijide meyüslinish we chüshkinlik ilip kiliwatidu. Yene bezilirimiz bolsa hel qilishqa tigishlik yiterlik mesile tursa, uni hel qilishqa waqit ajirtishning ornigha “kötirelmiseng sanggiltiwal” digendek, nime qilishini bilmey,  ijtimayi taratqularda hisyatigha tayinip toluq delil ispati bolmighan her xil qorqunushluq apqachti xewerlerni, we dawa bilen biwaste munasiwiti bolmighan her xil ichinishliq,  shiddetlik we zorawanliq körünüshlerni tarqitip, xelqimiz ichide tiximu ighir endishe, jiddichilik we qorqunja peyda qiliwatidu. Köpünche insanlirimiz bolsa nime qilishini bilelmey ganggirap qiliwatidu, özlirige ümüt, ishenche we rohiy ozuq izdewatidu, qarangghuda qalghan ademdek chiraq nuri izdewatidu.

Bezilirimizning xewiri bolghandek men 2018 - yili 4- ayda Xittay hökümiti yürgiziwatqan qattiq siyasetining chetelde yashawatqan Uyghurlarning rohiy saghlamliqigha körsetken tesir toghursida torda bir ray sinash ilip barghan idim. U ray sinashqa 4 qit'edin jemi 871 adem qatnashqan bolup, uning netijisi heqiqten ademni chöchitidu. Bolupmu rohiy saghlamliq jehette tetqitqat ilip bariwatqan bezi kessipdashlarning alahide diqitini qozghidi.

Ray sinashqa qatnashquchilarning 48% er,  50% ayal,  2% adem jawap bermigen. Ularning 70% ti ali mektep we yaki uningdin yuquri melumatqa ige, qalghanliri otura bashlan'ghuch sewiyesidikiler bolup, 42% ti Türkiyedin, 26% ti Yaworopadin, 17% ti Shimali Amirka (yeni Amirka we Kanada) din,  5% ti Erep döwletliridin,  3% ti Awustiraliyedin,  2% ti jawap bermigen, qalghan 5% ti bashqa döwletlerdin qatnashqan.  Ray sinashqa qatnashquchilarning  90% tide oxshimighan türde pisxikiliq mesililer körülgen. Ularning ichide 40% kishide chüshkünlishish, ümüdsizlik,  asan achchiqlinish,  özini tutiwalalmasliq,  ügünüsh we xizmetning ünimi töwenlep kitish, harghinliq his qilish we hich ishqa xosh yaqmasliq qatarliq köp xil alametler körulgen;  15% kishi asan achchiqlinidighan we özini tutiwalalmaydighan bolup qalghan; 11% kishi harghinliq his qilisdighan we hich ishqa xosh yaqmaydighanliqini bildürgen. 10% kishining diqqiti chichilip kitidighan, ügünüsh we xizmetke diqqitini yighalmaydighan bolup qalghan. 6% kishide chüshkünlishish, ümüdsizlik peyda bolghan.  6% kishide ighir derijide rohiy chüshkünluk peyda bolghan. 18% qatnashquchi özini öltürwilishni oylaydighanliqini itirap qilghan. 14% qatnashquchi özining qayghu hersritini ezeldin hich kim bilen ortaqlashmaydighanliqini bildürgen. Peqet 9% qatnashquchida alahide pisxikiliq mesile körülmigen.

Undaqta weten sirtida yashaydighan Uyghurlar ichide shunche köp ademlerde yuqarqidek her xil pisxikiliq alametlerning peyda bolushidiki seweplirini nime? Köpünche kishiler uning sewebini wetensizlik dep qarishidu. Toghura uning chong jehettiki sewebi elwette wetensizlik, likin bu bek tumtaq sewep bolup, eger biz uni konkiritlashturmay, noqul halda wetensizliktin dep qarisaq, biz weten musteqqil bolushtin ilgiri bu mesilini hel qilishning yaki qismen hel qilishning barliq ihtimallliqlirini tamamen inkar qilghan bolimiz. Undaq bolghanda weten musteqqil bolushtin we yaki biz weten’ge qaytishtin burun bu jehette hichqandaq tirishchanliq körsitishimizning hajiti qalmighan bolidu. Men bir kespi xadim bolush süpitim bilen, Uyghurlar arisidiki yuqarqidek rohiy mesililerning seweplirini tiximu inchike we konkirit jehettin analiz qilip, uni hel qilish üchün kem digende u mesililerning tiximu ighirlap kitishining aldini ilish üchün qolumdin kilishche izdinip  we bu jehette öz köz qarashlirimni oturgha qoyushqa tirishimen, we bu jehette munasiwetlik kessipdashlar bilen hemkarliq ornitishni ümüt qilimen.

Awustiraliyening paytexti Kembira sheheride pisxika kessipi bilen shughulliniwatqan  Nurgül Sawut bu jehette öz köz qarashlirini oturgha qoyup mundaq deydu. Weten ichi we sirtida yashawatqan Uyghurlar arisidiki rohiy zexme (trauma) ning uzun tarixi bolup, xittay hökümitining uzundin buyan Uyghurlargha yürgiziwatqan irqi ayrimchiliq, irqi kemsitish, basturush, qinash, jazalash siyasetliri Uyghurlar arisida rohiy zexme peyda qilip kelgen bolsa, Xitttay  hökümitining  yiqindin biriqi milyonlarche Uyghurlarni jaza lagirigha yighiwilishi, Uyghur qizlarni Xittay erler bilen toy qilishqa zorlishi we cheteldiki Uyghurlarning wetendiki ailisi bilen bolghan alaqisining tosiwitilishi bu xil zexmining tiximu ighirlishishigha sewep bolmaqta. Bu mesilige sel qarashqa hergüz bolmaydu.

Yuqarda tilgha alghan seweplerdin bashqa chetelde yashawatqan bolupmu esli wetendiki turmishi we jemiyettiki orni yuquri bolghan, wetende ali mekteplerni püttürüp xizmet qilip baqqan we chetelge chiqqandin kiyin öz ornini toghura belgiliyelmigen we öz rolini yaxshi jare qilduralmighan köpligen Uyghurlarda mewjut bolghan ighir derijidiki rohiy tengpungsizliqmu, bir qisim Uyghurlarning rohiy halitining özgürishige oxshimighan derijide tesir körsetken we dawamliq tesir körsetmekte. Yuqarqi bir qisim kishiler wetendiki dost burader aldida, özining chetelde yashwatqanliqidin pexirlen’gendek qilsimu, biraq özliri  weten’ge barghandin kiyin özlirining cheteldiki hayati bilen eyni waqitta oxshash sewiyede bolghan dostlirining hazir ehwali arisidiki periqning nahayti zor ikenlikini bayqighan, hetta özlirining eyni waqitta chetelge chiqip ketkenlikining toghura qarar ikenligidin guman qilishqan we yaki hette uningdin pushaymen qilghan. Ularning rohiy halitide zor bir tengpungsizliq peyda qilghan, we bu rohiy tengpungsizliqlar u kishilerni uzundin biri rohiy jehette qinap, ularda rohiy zexmey peyda  qilghan bolishi mümkin. Elwette yiqinqi bir ikki yilda weten ichide yüz bergen weqelerdin we  nurghun közge körün’gen insanlar  arqa arqidin qolghan ilin’ghandin kiyin, bu kishiler özilirining chetelge chiqip kitishini qaytidin aqilane bir qarar dep tonup, özliridiki ighir rohiy tengpungsizliqni az tolap tengshiwalghan bolushi mümkin, biray ularda shekillen’gen rohiy zexme we pisxikiliq özgürüshning tamamen normallishishi üchün yene uzun bir mezgil waqit kirek.

Undaqta rohiy zexme (trauma) digen nime? Rohiy zexme (trauma) diginimiz pisxikiliq yara bolup, u insanlarning özlirini sarasimgha, qorqunjigha we endishige salidighan weqelerni körüsh, anglish we ularni tüyishidin peyda bolidu. Rohiy zexmining tonush (cognitive) , tuyghulunush (emotional) we fizikiliq ipadilinishtin ibaret üch xil ipadisi bolidu. Rohiy zemilinishtiki tonushning eng tipik ipadisi jamaettin ayrilip, özini chetke ilish, her daim yalghuzluqni xalash. Tuyghulinishning tipik ipadisi inkar qilish, asan achchiqlinish, asan köngli yirim bolush, özini konturul qilalmasliq. Rohiy zexmining fizikiliq ipadilinishning konkirit ipadisi chirayi yorghun körünüsh, harghinliq his qilish, diqqitini yighalmasliq, ügünüsh we xizmet ünimi töwenlep kitish qatarliqlar. Rohiy zexmige uchurghanlarda chüshkünlishish kisili (depression), endishe qilish kisili (anxietydisorder) we zexmidin kiyinki jiddilish kisili (post trauma stress disorder) ning biri yaki hemme ipadiliri bolishi mümkin.

Hazir xelqimizde yuqarqidek xer xil mesililer mewjut iken, undaqta xelqimiz hazir nimige ihtiyajliq? Qandaq qilghanda mesilining tiximu ighirliship kitishining aldini alghili bolidu?

Xelqimiz yashash üchün aldi bilen barliq insanlargha oxshash hawa, su we ozuqluqqa ihtiyajliq. Men bundaq disem beziler yalghuz biz yaki bashqa insanlarla emes belkim barliq haywanlar, hetta barliq janliqlarmu yashash üchün hawa, su we ozuqluqqa ihtiyajliqqu, bizning bashqa insanlardin, jümlidin bashqa haywanlardin perqimiz nime diyishi mümkin. Toghura, pütün insanlar jümlidin pütün haywanlar yashash üchün hawa, su we ozuqluqqa ihtiyajliq, chünki qosaq toymighan insan bezide qosaq toyghuzushning koyida bolup, we yaki qosaq toyghuzishni bek chong bilip, rohiy ozuqni untup qilishi mümkin. Xelqimiz yashash üchün elwette yuqarda diyigenlerdin bashqa barliq insanlargha xas bolghan rohiy ozuqluqqa yeni eng mohimi ümütke, ishenchige, pexirlinishke, ghururgha we iptixargha ihtiyajliq; insan üchün eng eqelli bolghan barliq heq hoquqlargha ihtiyajliq; öz özimizge xoja bolushqa we hör yashashqa ihtiyajliq. Bu xelqimizning universal ihtiyaji bolup, bulardin bashqa xelqimiz yene nurghunlighan konkirit nersilerge ihtiyajliq.

Bizde “Bughday néning bolmisa, bughday sözüng yoqmu” deydighan ata sözi bar. Bu ejdatlirimizning hayatida rohiy ozuqlarning qanchilik orunda turidighanliqining, we ejdatlirimizning insanlar hayatidiki rohiy ozuqluqlargha qanchilik ehmiyet biridighanliqining tipik bir misali. Insanlarning rohiy ozuqluqqa bolghan ihtiyaji ularning haywanlar bilen bolghan tup periqlirining biri. Insanlar yalghuz qosaq toyghuzush üchün yashimaydu. Insanlarning özgiche bolghan ümüti, ghayisi, pexir, ghurur we iptixari bar.

Adette rohiy zexmige uchurghanlarda bolidighan ortaq bir alahidilik ularning bixeterlik tughisi töwen bolidu, we her zaman tehdit tuyghisi ichide yashaydu. Bashqilardin asan guman qilidighan bolidu. Ular özliridiki rohiy alametlerni bir kisellik alamiti dep bilmey, ularni özliridiki ajizliq we yitersizlik dep bilidu, we uni jinining biriche yoshurushqa tirishidu. Özining kisellik ehwalini itirap qilmaydu. Her xil ijtimayi taratqularda oturgha chiqqan öz ara guman we öz ara hujum qilishlarning köpünchisini buning tipik ipadiliri dep qarashqa bolidu. Bu ichki we tashqi seweplerdin kilip chiqqan bolup, eger biz uni tonup yetmisek, we uningha yiterlik itiwar bermisek, axirda bu bir waba kilisige oxshash pütün Uyghurlar arisida yamirap, bizning “özimizning yighi bilen özimizning göshini qoridighan” halgha yitip birishimiz mümkin.

Bu xildiki pisxikiliq binormalliliqlar Amirka, Kanada, Awustiraliyediki yerlik milletler, Amirka, Yawropadiki eyni waqitta qul qilinip sitilghan Afriqiliqlarning ewladi, we bashqa döwletlerning uzun muddet mustemlikisi astida yashighan nurghun kichik we ajiz millet arisida nahayti omumlashqan bolup, ularning köpünchisi gerche musteqqil bolghili we yaki özige tigishlik heq hoquqlargha irishkili nurghun yillar bolghan bolsimu, braq ularning ata anilirining tarixta yolluqqan rohiy zexmiliri tüpeylidin bu xeliqlerning kiyinki ewlatliri hazirgha qeder shu rohiy zexmining tesiri sewebidin peyda bolghan rohiy binormalliqning derdini tartiwatidu, we munasiwetlik döwletlerdiki nurghunlighan munasiwetlik mutixesislerning diqitini tartiwatidu. Eger biz buninggha yiterlik itiwar bermisek, uzun'gha barmay, bizmu ularning arisidin orun ilishimiz mümkin.

Eger rohiy zexmige uchurghanlargha toghura diyagunuz qoyulsa, ularni dawalash tamamen mümkin. Bu yalghuz shu zexmige uchurghanlarning shexsi mesile bolmastin, jamaetning ortaq tirishishi kirek bolghan bir mesile. Eger biz rohiy zexmini we uning tesiridin kilip chiqqan her xil aqiwetlerni tonup yetsek, ularni shu shexisning ajizliqi we yaki eyipi dep bilmey, ularni chüshensek, ulargha köngel bolsek, rohiy zexmedin kiyin kilip chiqqan her xil rohiy saghlamliq mesililerge duch kelgenlerge yardem qolimizni sunalishimiz, we ularning ehwalining tiximu ighirliship kitishining aldini ilishqa yardem birelishimiz mümkin.

Martin Luzir King mundaq digen iken, biz choqum waqitliq ümütsizlikni qobul qilishimiz, biraq menggülük ümütni hergüz yoqatmasliqimiz kirek.

Xelqimiz ümüt we ishenjige ihtiyajliq, yeni xelqimiz kelgüsige bolghan ümütini we özige bolghan ishenchisini hergüz yoqatmasliqi kirek. Ümüt, etirapni qarangguluq basqanda yiraqta körün'gen bir tal chiraq; ümüt, chol jezirlerde körün'gen bir kichik kölchek; ümüt, payansiz ketken dingizda körün'gen chiraq munasi. Herqandaq bir shexisning bizge hisidashliq qilip sözligen ikki ighiz sözi, birer hökümet rexberlirining Xittay hökümitining wetinimizde yüzgüziwatqan siyasitini eyiplishi xelqimizge alahide ümüt ilip kilishi mümkin. Xelqimizning ümüt we ishenchisige selbi tesir körsitidighan herqandaq söz herket, sin filimliri hazir xelqimizge biz tesewur qilalmighidek derijide yaman aqiwetlerni ilip kilishi mümkin.

Türkiyening köp qisimliq tiliviziye filimi “Sawashchi” köpünchimizge natonush bolmisa kirek. Chünki bu tilviziye filimini körmigenlerningmu u filimdiki wetendin ayrilip Türkiyege kilip esker bolghan bir Uyghur yigitining hikasi arqiliq wetinimiz Sheriqi Türkistan tilgha ilin’ghan bezi tesirlik körünüshlerdin choqum xewiri bar. Hemmimiz uning riyalliq bolmastin peqetla bir tiliviziye filimi ikenlikini bilsekmu, biraq nurghun dostlar u körünüshlerdin tesirlinip, u körünüshlerni öz ara ortaqlashqanliqimiz hemmimizge ayan. Bu ishtin xelqimizning ümütke, hettaki azraq bolsimu öz könglini yasap, özini xosh qilishqa we positip uchurlargha qanchilik ihtiyajliq ikenlikini köriwilish unche tes emes.

Xelqimiz öz özini toghura tonushqa, we özining ornini toghura belgileshke ihtiyajliq. Insan özini toghura tonimighanda, özni töwen körüsh, öz özini kemsitish, yaki özini bek üstin chaghlap, özini bashqilarning üstige qoyuwilish we yaki bu ikki xil tuygha arliship kilish kilip chiqidu. Bu ikki xil tuygha arisidiki periq qanche zor bolghansiri, rohiy tengpungsizliqmu shunche ighir bolidu. Netijide bundaq kishiler öz özige artuqche dert tapidu. Kishilerning öz hayatini zorlap bashqilar bilen silishturushning we yaki bashqa ademning hayatida yashashqa intilishning hich bir hajiti yoq.

Kiristine Keyin mundaq digen iken: Sen bezide qarangghuda qalghanda, özengni qarangghuluqta kömülep qaldim dep oylaysen, emiliyette sen uruq bolup tirilghansen.

Insanlar arzu qilghan nersilirige irishkini üchün emes belki shükir qilghini üchün bexitlik bolidu. Insanlar öz özini toghura we toluq tonighanda, özni toghura orun’gha qoyalaydu we öz rolini tiximu yaxshi jare qilduralaydu.

http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/04/oz-ozimizni-tonush.html 

Men nurghun yillar ilgiri ballirimgha hemra bolup Amirkining “Gumpichi Müshük Èyiqi” (Kongfu Panda) digen kartun filimining 1- qismini körgen idim. U kinoda, bash qeriman müshük èyiqining daim riyalliqtin halqip, eng küchluk haywanlardin bolushtek mümkin bolmighan xiyallarni qilidighanliqini, andin ushtumtut muapiqiyet qazinishning hichqandaq bir siri yoqliqini tonup yetkenlikini we eng axirda özini tonup yitish arqiliq, öz arzusigha yetkenlikini hikaye qilish arqiliq, muapiqiyet qazinishta özini toghura tonush we öz artuqchiliqini jare qildurushning mohimliqini, bashqilar bilen silishturushning hichqandaq hajiti yoqliqini, hichkimning özidin bashqa adem bolalmaydighanliqini, herkimning öz özini yaxshi tonup, “özi bolush” ning qanchilik mohimliqidin ibaret asasi idiye ilgiri sürülgen.

Xelqimiz özliri chin könglidin hörmet qilidighan alimlargha, qehrimanlargha, inqilapchilargha we meshhur zatlargha ihtiyajliq. Xelqimiz öz millitidin pexirlinishke, öz millitidin ghorur tuyushqa ihtiyajliq. Bir milletning alimliri, qehrimanliri, inqilapchiliri we meshhur zatliri, shu milletning eng zor rohiy oziqi, ghururi, iptixari; kelgüsige bolghan ümüt we küch quwitining menbesi. Eger bir milletning alimliri, qehrimanliri, inqilapchisi we meshhur zatliri, jümlidin shu millet pexirlen’gidek her qandaq bir ademliri bolmaydiken yaki ular yoq qilinidiken, ular özilirining rohiy ozuqliqidin ayrilip qalidu. Kelgüsige bolghan ümüdini yoqitidu. Hichqandaq bir milletning alimliri, qehrimanliri, inqilapchiliri we meshhur zatliri zawutta ishlep chiqirilmaydu, bashqa pilanittin kelmeydu we asmandin chüshüp qalmaydu. Ular shu milletning özidin, shu milletning ichidiki adettiki insanlardin yitiship chiqidu. Eger u milletning xelqi özlirining alimlirini, qehrimanlirini, inqilapchilirini we meshhue zatlirini tonimisa, ularni itirap qilmisa, ularni hörmetlimise, ularni yad etmise, xatirlimise, hetta he dise ulargha tajawuz qilip, ularning obrazini xunukleshtürüshke, ularni yoqutushqa urunsa, undaq millettin menggü alim, qeriman, inqilapchi we meshhur zatlar chiqmaydu, we undaq millette ümüd bolmaydu.

Maykil Watson mundaq digen iken: Küchlük adem bashqilarni töwen'ge ishtirmaydu, belki bashqilarni yuqurgha tartidu.

Xelqimiz jamaet bilen toplush yashashqa,  jamaetining chüshinishige, köngül bölishige ihtiyajliq. Xelqimiz öz derdini dost buraderlirige, xolum xoshnilirigha we yaki pisxik doxturlargha eytip ichini boshtushqa ihtiyajliq. Hemmimiz körep turiwatqandek bezi qirindashlar Xittaygha bolghan öchmenlikni ipadilep, öz ichini boshutush üchün her xil ijtimayi taratqularda  noqul halda xittayning nacharliqini ekis ettüridighan bezi ichinishliq, shiddetlik we zorawanliq sin filimlirini he dep tarqatmaqta we ularni bashqilar bilen ortaqlashmaqta. Emiliyette bu pisxilogiyelik nuqtisidin ilip eyitqanda, gerche shu shexisning ichini waqitliq boshatqandek qilghan bilen, biraq özining rohiy zexmisini yaxshilashqa hichqandaq paydisi yoq, eksinche bu nurghun kishilerge tiximu ighir tohiy zexme peyda qilishi mümkin. Her xil namayishlargha qatnishish, xittayning wetende yürgiziwatqan siyasetliri toghursida guwaliq birish we yaki muxpirlarning ziyaritini qobul qilip wetendiki ighir weziyetni anglitish, shu insanning ichini boshtushqa akitip rol oynaydu. Eng mohimi her bir insan öz qimmitini toghura usulda namayen qilsa, rohiy dunyasida belgülük qanaet tuyghusi peyda bolidu, we bu qanaet tuyghisi shu insanning rohiy halitige pazitip tesir körsitidu.

Axirda men dimekchi bolghan sözlirimni xulasilep ötsem, xelqimiz ümüt, ishench we ghurur, iptixargha ihtiyajliq; xelqimiz öz alimlirigha, qehrimanlirigha, inqilapchilirigha,  meshhur zatlirigha we ularni qedirleshke ihtiyajliq;  xelqimiz birlik we itipaqliqqa ihtiyajliq. Xelqimiz qarangghuluqni yoritidighan chiraqqa, xelqimizni bashlap mangidighan yol bashlighuchigha ihtiyajliq.  Xelqimiz shexsi menpetni dawaning üstige qoymaydighan, shexsi zidiyet bilen dawani bir birige arilashturmaydighan, milletning menpetini we dawani birinji orun'gha qoyidighanlargha ihtiyajliq.  Xelqimiz teshkilat we yaki shexisler arisidiki talash tartish, jidel majralargha ixtiyajliq emes; xelqimiz shexsi zidiyetlerni dawaning üstige qoyup, öz ara bir birige ora koliship, dawani aqsitip qoyushqa we yaki dawagha tesir yetküzüshke, uning tosalghu bolushqa ihtiyajliq emes. Xelqimiz özlirining waxtini biwude talash tartishlargha serip qilishqa ihtiyajliq emes. 

Engiliyelik dangliq yazghuchi Joanne Rowling mundaq digen iken: Biz peqetla itipaqlashqanda andin küchlük bolalaymiz, ayrilghanda ajizlaymiz.

Toghura, yalghuz atning chingi chiqmas, chingi chiqsimu dingi chiqmas. Ish birlikte küch ömlükte. Toptin ayrilghanni böre yeptu. Eger konglimizde heqqi halda weten millet bolsa itipaqlishayli qirindashlar, birlikimizni saqlayli qirindashlar.

Axirda Awustiraliyedinki Nurgül Sawutqa alahide rexmitimni bildürimen.

2018 - yili 6- ayning 10 -küni New York