Öz özimizni tonush

Öz-özimizni tonush
كونا يىزىق نۇسقىسى
http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/04/oz-ozimizni-tonush_15.html

Awazliq nusqisini anglash uchun bu yerni bising

https://youtu.be/c1nxu-ByUx0

Memet Emin

Öz-özini tonush bolsa insanlarning öz-özini bashqilardin periqlendurush digen menadiki söz bolup, u bir insanning ichki we tashqi jehette özige xas bolghan insanliqini, mexset muddasini, barliq alahidilik we kemchilliklirining hemmisini toluq tonup yitip, özige nisbeten toghura baha birish digen menani bildüridu.

Öz-özini tonush qarimaqqa nahayti addi bir söz bolsimu we uning tunji qedimi eynekke qarap özining chirayidiki alahidilikini tonushtin bashlansimu,  biraq bir insanning öz-özini toluq tonushi eynekke qarap, özining chirayining qandaqliqini, burnining igiz peslikini, qishining qoyuq yaki qoyuq emeslikini, közining qara yaki kök renglik ikenligini bilishtek undaq addi emes. Bir insan öz xarektirini, mijezini, tepekkur qilish usulini, oy xiyalini, özining shexiyitini, mexset muddasini we eqil parasitini, eng mohimi özidiki u alahidiliklerning bashqilar bilen bolghan tüp periqini hem shundaqla özidiki kemchillik we yitersizlikni toluq tonup yetkende, andin öz-özini heqqi halda tonughan bolidu.

Insanning öz-özini tonushi, insanning özige bolghan ishenchisini turghuzushta nahayti mohim rol oynaydighan bolup, özini toghura tonighan ademde riyalliqqa uyghun bolghan ishench shekillinidu. Insan özini yaxshi tonighanda, özining ornini yaxshi belgüliyeleydu. Insan öz-özini yaxshi tonughanda, öz-özini kemsitishtin we bashqilargha choqunushtin saqlinalaydu. Insan özini tonidi digenlik özini qobul qildi digenlik, özining qedir qimmitini bildi digenlik.

Öz özimizni tonush bizni xataliq ötküzüshtin saqlimaydu, biraq bizning xataliqimizdin sawaq ilishimizgha yol achidu.

Özini özi yiterlik we toghura toniyalmighan kishilerde ikki xil ehwal kilip chiqishi mümkin. Biri özini dawamliq bashqilarning üstige qoyup, özige heddidin ziyade ishinip kitish, dawamliq bashqilarning eqil pareset we qabilitidin gumanlinish we yaki bashqilarni közge ilmasliq. Yene biri özini kemsitish, özige ishenmeslik, ümüdsizlik we bashqilargha choqunush, tenqidke alahide sezgur bolush, bashqilarning özige qandaq qarishidin bek endishe qilish, dawamliq bashqilardin özini kemsitiwatidu yaki közige ilmaywatidu dep guman qilish, her zaman özining tashqi qiyapitige, we ishik aldi xizmitige heddidin ziyade  ehmiyet birish, yeni yasalmiliq qilish.

Men Amirkigha yingi kelgen chaghlar bolsa kirek, men ishleydighan doxturxanida her yili ötküzülidighan yil axirliq olturushta, bezilerning alahide yasinip, zibu zinnetlerni taqap kelgenlikini, bezilerning  nahayti addila kiyinip, hetta xizmet keyimi bilen kelgenlikini bayqidim. Men deslepte u alahide yasinip kelgenlerni burun adetlen'ge adet boyiche doxturxanining yuquri qatlimidiki bashliqlar yaki chong doxturlar oxshashaydu dep oylaptimen. Keyin bilsem u alahide yasinip, zibu zinnetlerni taqap kelgenler her qaysi bolumlerdiki katiplar, arqa septe ishleydighanlar, hetta taziliq ishlirini qilidighanlar iken. Addila keyin'gen yaki xizmet keyimliri bilen kelgenlerning köpünchisi bolsa, doxturxanidiki asasliq doxturlar we pishqedem sistiralar iken. Men buningdin shundaq bir xulase chiqardimki, insan öz özini yaxshi tonimighanda, özige bolghan ishench yiterlik shekillenmigende we yaki öz-özini kemsitish tuyghusi shekillen'gende, özidiki shu yitersizliklerni, tashqi qiyapetler bilen pedazlash arqiliq özlirini yuquri qilip körsütip, özidiki ajizliq yaki özining jemiyettiki ornini yoshurushqa tirishidiken.

Hemmimiz bilgendek biz öy bizigende eng chirayliq qilip yasaydighan öy, mihmanxana öy, yeni bashqilar köridighan öy. Gherip elliride bolupmu Amirkida bolsa eng chirayliq qilip yasaydighan öy özining yataq öyi bilen özi ayrim ishlitidighan hajetxana bolup, bizdin alahide periqliq iken. Keyin oylap baqsam bu insanlardiki mediniyet periqi bolmastin belki öz özini tonup yetkenlik we öz özige yiterlik ishench shekillen'genlikning ipadisi iken. Chunki Amirkidimu boynigha zenjirning eng chongini asidighanlar, tashqi qiyapiti we "ishik aldini" alahide bizeydighanlar bar bolup, ular asasen yuquri qatlamdiki kishiler emes iken.

Undaqta biz öz özimizni tonimizmu ? Eger tonisaq qanchilik tonimiz?

Men bundaq disem beziler özini tonimaydighan ademmu barmu dep sorishi mumkin. Emiliyette bizning bezilirimiz öz-özimizni yaxshi tonisaqmu, biraq köpünchimiz öz-özimizni yiterlik tonimaymiz, bolupmu biz bir millet süpitide öz özimizni yiterlik we toghura tonumaywatimiz we yaki toniyalmaywatimiz. Töwende men bezi addi misallarni körsütüsh arqiliq bu jehette öz köz qarashlirimni oturgha qoyup ötmekchimen.

Biz daim bashqilarning bizni xata chüshünüp qilishidin endishe qilimiz. Bolupmu biz beziler biz toghursida bezi selbi pikirlerni oturgha qoyghanda we yaki biz toghursida selbi köz qarashlirni oturgha qoyghanda tiximu shundaq. Bundaq ehwal astida biz özimizni aqlashqa we özimizni bashilargha "toghura" tonutushqa tirishimiz, hetta özimizning toghura ikenligi toghursida bashqilarni tiximu yaxshi ishendürüsh üchün chong eyip yaki xataliqnıng bashqilarda ikenligini, ularning tiximu nachar ademler ikenligini tekitleymiz. Netijide biz özimiz yetmekchi bolghan mexsetke yitelmey, özimizning obrazini tiximu xunukleshtüriwalimiz. Buning asasliq sewebi bashqilarning bizni chüshenmeslikide emes, belki özimizning özimizni chüshenmeslikide. Eger biz özimizni toluq chüshensek, özimizge ishenchimiz kamil bolsa, bashqilarning biz toghursida oturgha qoyghan selbi köz qarash yaki tenqitidin undaq endishe qilishning hich bir zörüryiti yoq. Heqiqet haman heqiqet, uningliq üchün peqet azraq waqit kirek. Heqiqi bir bay, bashqilarning kembighel diyishidin endishe qilmaydu. Shunga bizde "Tazni taz dise ölgüsi kiler, saqni taz dise külgisi kiler" deydighan ata sözi bar. Bir ademning obrazini yene bir adem xunukleshtürelmeydu. Eger bir adem riyalliqtin halqip, emiliyetke uyghun bolmighan halda bashqilarning keynidin yaman gipini qilsa, bu adem u ademning qilghinini exlaqsizliq dep eyiplep turup, özi axirda u adem qilghan ishning eyneisini qilsa, bu ikki ademning nime perqi bolidu? 

Kopunchimizning xewiri bolghandek yiqinda men tor arqiliq "xittay siyasitining cheteldiki Uyghurlarning rohiy saghlamliqigha ilip kelgen tesiri"  toghursida bir ray sinash bashlighan idim. Esli men bu ray sinashni chetelde yashawatqanlar öz özimizning rohiy halitige nisbeten melum chüshenche peyda qilishning eng yaxshi pursiti dep bilen'gen bolsammu, biraq bezi dostlar özlirining endishisini oturgha qoyup, eger biz bu ray sinashning netijisini ochuq ashkare ilan qilsaq, xittaygha özimizning ajizliqini bildürgen bolimiz dep uningha qarshi chiqqan bolsa, yene bezi dostlar Uyghurlarning rohiy halitini bundaq ray sinash bilen iniqlashning hichqandaq bir emili ehmiyiti yoqliqini, bizdiki barliq rohiy mesililerning wetensizlik we mustemlike astidiki hayat bilen munasiwetlik ikenligini, eger biz musteqqil bolup wetensizlikke xatime bersek, bizde mewjut bolghan rohiy saghlamliq mesililerning hel bolidighanliqini oturgha qoyup uningha qarshi pikirlirini oturgha qoyghan boldi.

Men gerche yuqarqi pikirlerning özige chushluq asasi bar dep qarisammu, biraq yene bir tereptin uningda nahayti chong bir tereplimilik qarash bar dep qaraymen. Uning asasliq sewebi bizning öz özimizni toluq bilmigenlikimizdin we öz-özimizni bilishtin qorqanliqimizdin.

Biz kisel bolsaq dora yeymiz, biz yigen u dorilar gerche biz giriptar bolghan kisellikke shipa qilsimu, biraq ularning yenila azdur köptur ekis tesir we ziyini bar. Undaqta biz dorilarning shu ekis tesir we ziyinini bilip turup yene nime üchün dora yeymiz, sewebi u dorilarning biz giriptar bolghan kisellikke shipa qilghini üchün. Oxshashla biz bundaq bir ray sinash arqiliq özimizdiki bezi kemchillik oturgha chiqishi mumkin, biraq u kemchillik oturgha chiqsimu yaki oturgha chiqmisimu beri bir bizde mewjut boliwatqan kemchillik, uni dushmenning bilip qilishidin endishe qilip, uni yoshursaq, "kiselni yoshursang ölüm ashkare boluptu" digendek, uni yoshurup tiximu chong ziyan'gha  uchurashtin köre, uni bayqap, uni waxtida bir terep qilghan tiximu yaxshi. Xittay bizning rohiy halitimizni we pisxikimizni bilmeydu emes, obdan bilidu. 60-70 yildin biri bizning pisxikimizni obdan tetqiq qildi we bizni bügünkidek öz ara bir birimizge ora kolaydigha, bir birimizge hujum qilidighan halgha ekeldi. Bizning ehwalimizni tixi toluq bilmigen esli bashqilar emes, del özimiz. Eger biz öz-özimizni toluq tonimay turup,  giriptar bolghan kiselge iniq diyagunuz qoymay turup, uninggha nisbeten dawalash ilip barsmay, kelgusi pilanlar toghursida qarar alsaq, körsetken tirishchanliqqa chushluq yaxshi ünümge irishelmeslikimiz hetta bezide meghlup bolishimiz mümkin.

Ikkinji qarashta bizde mewjut bolghan rohiy saghlamliq mesililerni wetensizlik we mustemlike hayat bilen baghlap, eger biz musteqqil bolmisaq, mustemlikilik we wetensizlik hayatqa xatime bermisek, bizdiki mesile menggü hel bolmaydu dep qarash, qarimaqqa toghurdek qilsimu, biraq biz uni tetür tereptin qarisaq musteqqil dowletlerde we wetini bar milletlerde rohiy mesile bolmaydu digen yekün chiqidu. Emiliyette bu pütünley xata bir yekün. Biz mustemlike hayatta yashwatqili 1884 - yildin hisaplisaq 134 yil, 1949 - yildin bashlap hisaplisaqmu 70 yil bolay dep qaldi. Grche bizdiki nurghun mesililerning yiltizi shu mustemlike astidiki wetensizlik hayat bolsimu, yene nurghun mesililer kündülük turmushimizdiki bezi bir biz bilen biwaste munasiwetlik konkirit amillar bilen munasiwetlik.

Her qandaq bir insanning rohiy saghlamliqida chong muhit we kichik muhit yeni konkirit amil qoshlap rol oynaydighan bolup, mustemlike astidiki milletlerge nisbeten rohiy saghlamliqqa tesir qilghan chong muhit yeni asasi sewep mustemlike bolsimu, biraq undin bashqa yene nurgun konkirit seweplermu bar. Afriqidiki nurghun döwletler gerche musteqqil bolghili 60-70 yil bolghan bolsimu, biraq ulardiki mustemlike waqitta shekillen’gen nurghun mesililer musteqqil bolupla yaxshilinip ketkini yoq. Chünki chong muhit özgergen bilen, insanlarning rohiy halitige singip ketken nurghun konkirit amillar dawaliq rol oynaydu. Undin bashqa Amirka gerche dunyadiki eng kuchluk dowletlerdin biri bolsimu, biraq Amirka dunyada rohiy saghlamliq mesile eng ighir bolghan bir dowlet. Shunga bir milletke nisbeten herqandaq dewirde we herqandaq sharahitta öz-özini toghura tonup, öz emiliyitige qarap ish ilip birish bekla mohim.

Bizdiki mustemlike hayat bilen munasiwetlik nurghun mesililer biz musteqqil bolmighiche hel bolmaydu. Biz ularda qisqa waqit ichide özgürüsh peyda qilalmaymiz, biraq bezi konkirit amillar bilen munasiwetlik mesililerni, shu konkirit mesililerni peyda qilghan amillarni tonup yitish, we uningliq üchün bezi tirishchanliqlarni körsütüsh arqiliq ularni hel qilalaymiz.

Men yene bir misal alsam, bezide birsi milletning illetlirini tenqitlep, bezi tenqidi maqala yazghanda, köpünchimiz u xildiki yazmilarni öz millitidin pexirlenmigen we yaki özining artuqchiliqini körmey milletke ümütsizlik ilip kilishke urun'ghan dep tenqitleymiz yaki undaq yazmini yaxshi körmeymiz. Köpünchimiz yaxshi köridighinimiz öz-özimizni maxtash we yaki öz özimizdin pexirlinip, özimizning shanliq tariximizni, medinyitimizni namayen qilish.

Eger biz dunyagha nezer salidighan bolsaq, öz-özini yaxshi tonighan, öz-özige bolghan ishench yiterlik shekillen'gende we shuninggha chushluq yiterlik desmi bolghan milletler, öz özini tenqit qilishni milletni righibetlendürüsh we döwletni tereqqi qildurushning asasliq wastisi qilghan. Undaq jemiyette öz özini maxtash we qolgha keltürgen netijiler toghursida alahide tentene qilishlarni unche köp körmeymiz. Eksinche öz-özini toluq tonimighan, öz-özige bolghan ishenchisi tixi yiterlik yitishmigen milletler öz-özini tenqit qilishni özlirining ajizliqini ashkare  qilip qoyush dep endishe qilip, maxtash we pexirlinishni özlirini righibetlendurush we döwletni tereqqi qildurushning asasliq teshwiqat qorali qatarida qollinidu. Ular öz-özini tenqitleshtin we yaki bashqilar teripidin tenqitlinishtin alahide endishe qilishidu. Undaqlar yigidek tamiqi bolmisimu özlirini nahayti bay korsitishke tirishidu. Dawamliq bashqilar bilmey qalarmikin dep özlirini birinji qilip körsütüshke tirishidu.

Undaqta qaysi xil usul bizge nisbeten eng muapiq? Qaysi xil usul bizge nisbeten milletni righibetlendurushte eng akitip rol oynaydu? Meningche her ikkilisi mutleq toghura yaki mutleq xata emes. Eng toghursi tenqid bilen maxtash yaki pexirlinishni tengpunglashturush, her ikkilisini teng ilip birish, yeni muapiq tenqit bilen muapiq maxtash we pexirlinishni birleshtürüsh we bir terepke ighip ketmeslik. Uningliq üchün aldi bilen öz-özimizni yaxshi tonup yitishimiz kirek. Eger biz bir tereplimilik halda maxtash, pexirlinishni qollap, tenqitni inkar qilsaq, yaki tenqitni alhide tekitlep, maxtash we pexirlinishni inkar qilsaq, biz öz- özimizni tixi toluq tonup yetmigen bolmiz, aqiwetten öz özimizni aldighan bolimiz we ighir ziyan tartimiz.

 Öz özini tonush xataliqtin xali bolush digenlik emes, biraq bizning xataliqimizni tüzütüsh qabiliyitimiz.

Öz özini toluq tonup yetken we özi özige ishenchisi bar millet öz-özini tenqitleshtin endishe qilmaydu. Chünki muapiq halda öz özimizni tenqit qilish hergüzmu öz-özimizge hörmet qilmighanliq bolmastin belki öz-özimizning ajizliqini toluqlash üchün akitip rol oynaydu. Bizning dawada düshmenni toghura tonush qanche mohim bolghinigha oxshash, özimizning özimizni toghura tonup yitishimizmu shundaq mohim.

Undaqta qandaq qilghanda öz özimizni yiterlik we toghura toniyalaymiz?

Bir millet öz-özini yaxshi tonush üchün aldi bilen shu milletke tewe her bir insan öz-özini yaxshi tonushi kirek. Her bir insan öz-özini yaxshi tonughanda andin bir millet pütün bir millet bolush süpiti bilen öz-özini yaxshi toniyalaydu.

Her birimiz öz-özimizni yaxshi tonush üchün aldi bilen her birimiz özimizge obiktip jehettin qarishimiz kirek. Özimizning ötmümishimizni we bügünimizni yaxshi küzütishimiz, ötmüshtin sawaq ilip, uni bügünimiz üchün xizmet qildurishimiz kirek. Dawamliq bashqilarning pikrige qulaq silishimiz, bashqilarning bolupmu yiqin dostlirimizning semmi pikirlirini özimizge nisbeten eynek dep tonup, ularning tenqidi pikirlirini öz emiliyitimiz bilen baghlap körishimiz, bar bolsa tüzitishimiz, yoq bolsa uninggha bek kirip ketmeslikimiz kirek. Dalay Lama mundaq digen iken, "Biz sözligende peqet özimiz bilidighan nersini tekrarlaymiz, biz peqet bashqilarni anglighanda andin bilmigen nersilerni bileleymiz. Dimek bashqilargha qulaq silish, üzlüksiz ügünüsh we kemter bolush bizning öz özimizni tonushimizda bek chong rol oynaydu. 

2018 - yil 15 - April New York