Hoquq we mesulyet

Hoquq we mesulyet

كونا يىزىق نۇسقىسى

http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/04/blog-post_30.html

Memet Emin

Awazliq nusqisi

Biz hayatimizda tunji oqughan kitap "Elipbe" bolup, u bolsimu pütün hayatimizda boy sunush zörüz bolghan hayat qanunyiti - yeni biz her bir alghinimizda birishni unutmasliqimiz kirek digenlik. Ilish bizning hoqumiz bolghandek, birish bizning mesulyitimiz. Herqandaq bir erkin döwlettiki erkinlikningmu bir chiki we shuninggha chushluq mesulyiti bar. Hoquqni tekitlep, mesulyetni untush, xudi bir nersini ilip, uninggha pul töleshni untighandek bir ish.

Bizning heq hoquqimiz hergüzmu bizning mesulyitimizdin üstün emes. Mesulyitimizni ada qilmisaq heq hoquqimizni qoghdash kapaletke ige bolmaydu.

Köpünchimiz bilgendek 4-ayning 27-küni Bureseldiki Yawropa Birliki binasi aldida ilip birilghan 5000 kishilik namayishni qollap quwetlesh yüzsidin, dunyaning herqaysi jaylirida jümlidin Amirkining paytexti Washington DC da Amirka Uyghur Uyushmisining orunlashturishi bilen namayish ötküzülgen bolup, gerche namayish omumi jehettin ongushluq ötken bolsimu,  biraq axirda bezi köngelsizlikler yüz berdi. Bu nex meydandiki nurghun qirindashlarni rahetsizlendürdi. Namayishtin kiyin FaceBook, Whatsapp qatarliq ijtimayi taratqularda zenjirsiman riyakseler oturgha chiqip, zörür bolmighan köngelsiz ishlar dawam qilmaqta. U köngelsizlikler meyli nime seweptin yüz bergen bolsun, wetende xelq shünche ighir tehdit astida qalghan bügünki künde, u hergüzmu qobul qilishqa bolmaydighan, weten milletning omumi menpetige ighir ziyan ilip kilidighan bir setchilik.

Yüz biriwatqan weqeni konturul qilalmisang, özengning yüz biriwatqan weqege qandaq inkas qayturushungni konturul qilghin. Bu sining artuqchuliqing.

Bizde “yalwasni yenggen batur emes, achchiqni yenggen batur” deydighan ata sözi bar. Adem öz konturulliqini yoqatqanda,  uning tepekkur qilish we eqil parasiti eng töwen derijige chüshüp qalidu.  Her qandaq sharahitta temkin bolalmighan we özini konturul qilalmighan adem hergüz chong ishlarni qilalmaydu.  Chünki chong ishlar hisyat bilen emes,  temkinlik we eqil paraset bilen ishqa ashidu. 

Biz oylap baqayli qirindashlar, qaysi bir demokirattik döwlette birer partiye yaki teshkilat orunlashturghan herqandaq bir paliyette kimning söz qilishini shu paliyetni orunlashturghuchi belgülimeydu? Amirkidek bir demokiratik erkin döwlettimu birer partiye yaki teshkilat orunlashturghan yighin yaki bashqa paliyette kimning söz qilishini orunlashturghuchi belgüleydu, eger birsi orunlashturghuchining orunlashturishigha boy sunmay, qalaymiqan waqirap, qalaymiqanchiliq peyda qilsa derhalla saqchilar ikki qoltiqidin tutup nex meydandin chiqirwitidu.

Hazir FaceBook ta bolawatqan bezi munazirlerge qarighanda xili köp sandiki qirindashlarning Amirkining dimokorattiye we erkinlik tüzimige bolghan chüshenchisi taza iniq emesken. Men töwende Amirkidiki puxralarning namayish qilish erkinliki toghursida arzraq chüshenche birip ötmekchimen.

Bilim dimek nime sözleydighanliqni bilish dimek. Eqil dimek sözlesh  yaki sözlimeslikni bilish dimek

Amirkida heqiqetenme hemme insanning namayish qilish, könglidiki sözlerni sözlesh erkinliki bar. Bundaq digenlik hergüzmu Amirkida mesulyet yoq, nime ish qilsa boliwiridu digenlik emes. Her ishning bir ret tertiwi bar, her bir insanning heq hoquqi bolghan'gha oxshash, uning mesulyitimu bar. Bir ademning qanun'gha xilap qilmighan asasta herqandaq yerde öz naraziliqini oxshimighan usulda ipadilesh we namayish qilish hoquqi bar. Eger bir adem shexsi naraziliq bildürgende we namayish qilghanda, hoquqmu, mesulyetmu shu ademge tewe bolidu. Biraq birer teshkilat teripidin orunlashturghan köp adem qatnashqan kolliktip namayishta, namayishni bashqurush hoquqi we uningha bolghan mesulyet namayish orunlashturghuchi we yaki namayishqa kapalet qilghuchida bolidu. Adem sani melum chek (DC ning köpünchi jaylirida namayishchi sani 25, New York sheheride namayishchi sani 20) din ashqan her qandaq bir namayish üchün choqum yerlik saqchidin ruxset ilish kirek. 

Washington DC da namyish qilish üchün ruxset ilishqa munasiwetlik uchurlarni töwendiki ulanmidin köreleysiz
https://www.nps.gov/nama/planyourvisit/upload/10-941-Public-Gathering-Permit-and-Instructions-FINAL-08022017.pdf
Oxshimighan sheher we oxshimighan rayunlarda namayish qilish üchün aldighan ruxsetke bolghan teleplerde az tola periqler bar.

Namayishqa ruxset ilish üchün iltimas qilghanda namayishning waxti, orni, namayish jeryanidi bisip ötidighan kochilar, namayishqa qatnishidighan adem sani (eng köp bolghanda), namayishning xarektiri, namayishning mexset muddasi qatarliqlar iniq oturgha qoyulishi, namayish orunlashturghuchi (organizer) we namayishqa kapalet qilghuchi (sponsor)  imza qoyup, namayishning uningha iltimas qilghanda oturgha qoyghan mezmun boyiche bolishi, we namayish jeryanida zorawanliq chiqmasliqigha kapalet qilish mesulyitini öz üstige ilishi kirek. Bundaq digenlik namayishning ongushluq bolishigha namayish orunlashturghuchi bilen namayishqa kapalet qilghuchi biwaste qanuni mesulyetni öz üstige alidu digenlik. Eger namayish jeryanida birer weqe yüz berse, weqe peyda qilghuchu jazalan'ghandin bashqa, asasliq mesulyet namayish orunlashturghuchi bilen namayishqa kapalet qilghuchigha kilidu. Shu seweptin namayish orunlashturghuchi we yaki uningha kapalet qilghuchuning pütun namayish jeryanigha mesul bolush heqqi bar. Eger namayishqa qatnashquchi mesulyetni bir terepke qayrip qoyup, özining heq qoquqini bek tekitlep ketse, bu bekla shexsiyetchillik bolidu. Bundaq ehwal astida namayishqa oxshimighan köz qarash we telepliri barlar eng yaxshisi özining arzusi boyiche namayish qilishqa ruxset ilip, namayish urunlashtursa bolidu. Adem sani yuqarqi cheklimidin töwen bolghan namayishlar üchün, bolupmu baghchilarda we yol boyida ilip birilidighan, qatnashqa tesir yetküzmeydighan namayishlargha cheklime yoq yaki töwen cheklime bolup, bu xildiki namayishlarni xalighan kishiler xalighan waqitta ötküzse boliwiridu. Hichkim ularning pikir erkinlikini cheklimeydu. Mana bu Amirka her bir insan'gha bergen  namayish qilish hoquqi.

Bizde "eqil yashta emes bashta" deydighan ata sözi bar. Biz eqlimizni ishletmey, hisyatimizgha tayinip sözlewersek, sözligen nersining hemmisi söz bolmaydu.

Döt adem bilginini sözleydu, eqilliq adem nime sözleydighanni bilidu.

Heqni sözlesh her bir insanning heq hoquqi we bash tartip bolalmaydighan burchi. Biraq heqni sözleymen digen adem aldi bilen nimining heq ikenligini bilishi kirek. Özining melum arzu isteklirige mas kelmigen we yaki öz köz qarishi bilen periqliq köz qarashtikilerge hujum qilish, ularning shexsiyitige tigip uni haqaretlesh heq sözlesh bolmaydu. Xataliq ötkuzmeydighan adem yoq. Biz hemmimiz bilip bilmey bezi xataliqlarni ötkizishimiz mümkin. Heqni sözlesh bashqilarning xataliqini tüzütüp, kelgüsi ishlarni tiximu toghura yolünüshte ilip birishqa türtke bolush rolini oynishi we uningliq üchün xizmet qilishi kirek. Herguzmu öz mexset muddasigha yitish üchün bashqilarni inkar qilish, her xil wastilerni qollunup bashqilargha bohtan chaplash asasida bolmasliq kirek.

Shuni obdan bilishimiz kirekki musteqqilliq digen telep qilghan’gha birsi kilip biridighan yaki qolimizgha tutquzup qoyidighan nerse emes. Musteqqilliq digen küchimiz yetse özimiz aldighan nerse. Bizning namayishimizgha qulaq siliwatqan hich bir insanning biz musteqqilliq telep qilghinimiz üchün, bizge musteqqiliq ilip biridighan mejburyiti yoq. Bizning wetinimizni bizdin tartiwalghan düshmenlermu bizning kochilargha chiqip namayish qilip, biz musteqqilliqtin bashqa nerse  telep qilmaymiz dep shuar towlighinimizdin qorqup, bizge musteqqilliq biriwitidighan ish yoq. Biz choqum cheklik inirgiyerimizni bir birimizge hujum qilishtek ishlar üchün serip qilmastin, shu ümüd qilghan musteqqilliq üchün serip qilayli, küchimiz yetse, hetta wetenni bir qolluq musteqqil qiliwiteyli. U chaghda biz eng nochi adem bolimiz.

Isil peziletlik insan bol, biraq isil peziletlik adem bolghanliqingni ispatlash üchün waxtingni isirap qilma

Bizde yene "izzet özdin, kiwez küzdin" deydighan ata sözi bar. Her qandaq insan öz izzitini saqlash kirek. Izzet we hörmetke bashqilardin telep qilish arqiliq irishkili bolmaydu, uni öz söz herkitimiz we güzel exlaq pezilitimiz arqiliq yaritalaymiz. Bizning bashqilargha hürmet qilishimiz, emiliyette üzimizge hürmet qilishning kapaliti. Biz bashqilargha köyünüsh we hörmet qilish arqiliq bashqilarning özimizge bolghan hörmitige irisheleymiz.

Eger biz öz ara köyünüsh we öz ara hörmet qilishni yoqatsaq, biz zawalliqqa yüzlenduq dimek.

2018 - yil 30 - April, New York