Uyghur jemiyitididiki ijtimayi mesililer

Uyghur jemiyitididiki ijtimayi mesililer

Memet Emin

(2011-yili 2-ay)

“Mini chaqmighan yilan ming yil yashisun” digen maqale temsillerning tesiridin bolsa kirek, men gerche bezi qara niyet kishilerning, we qara jemiyetning yishigha yetmigen nerside Uyghur balilirini ichkirge aldaq kirip, oghur yanjuqchuluq, we pahishe ishlirigha siliwatqan ishlarni eyni waqitta oz kuzum bilen az tolla korgen, we chetelge chiqqandin kiyinmu her xil uchur wastiliri arqiliq, bu xildiki uchurlarni kop korgen we anglighan bolsammu, biraq men bu jehette birer nerse yizip baqmighan idim. Yiqinda oz ahilemde yuz birgen bir kilishmeslik, mini “mini chaqmigha yilan, bezide qirindishimi chiqip qoyidiken” digen oygha kelturup qoydi. Shu seweptin, men gerche bu jehette alahide kop nersilerni bilip ketmisemmu, biraq bilginim boyiche towendiki bu yazmamni yizish qaririgha keldim. Men bu yerde bu ishning sewep netijisi toghursida yekun chiqirish niyitim yoq. Men peqet bu yazmam arqiliq, jamaetning bu mesilige bolghan diqet itiwarini qozghash, we shu arqiliq bu mesilining tiximu yamrap kitishning, bu jeherlik yillanning kunlerning biride hemmimizni chiqip kitishning aldin ilish uchun izdinishke turtke bolushtin ibaret.

2010-yil 12-ayning axirida inimning 12- yashliq oghli, oz yurtimizdin chiqqan bir nechche aldamchilar teripidin ichkirge aldap ilinip kitip, oghurluqqa salmaqchi bolghan iken. Behitke yarisha, bala saqchilar teripidin qolgha chushup, bizning her tereplime tirishishimiz arqiliq, balini saqchining qolidin u aldamchilarning qoligha qayta chushurup qoymay, inim yeni balining dadisi nurghun mushaqetler bilen, omuride birip baqmighan ichkirning bir kichik sheheridin balisini saq salamet ilip, yurtqa qaytip biriwaldi. Bu jeryan aldi keni bolup jemi 24 kun dawamlashqan bolsimu, bu 24 kun baligha, balining ata anisigha, hetta manga, 24 aydek bolup otti. Men buni inimgha we yaki bizning ahilege kelgen we kelmekchi bolghan kilishmeslikning axirlishishi dep qarimaymen, eksinche bu bir bashlinish bolushi mumkin. Bu jeherlik yilan miningche yalghuz inimning balisini chiqip toxtap qalmasliqi, we yaki yalghuz birla qitim chiqip toxtap qalmasliqi mumkin. U yilan buningdin och ilish uchun, inimni, bizning ahilini we yene tiximu kop xelqni chiqip och ilishi mumkin.

Men 1983-yili tunji qitim ichkirge kirginimde, Uyghurlar ichkirde anche kemsitilmeydikenduq. U chaghda ichkirge kirgen Uyghurlarning kopunchisi oqughuchi, xizmetchi we tijaretchiler ikenduq. Ularning ixtizadi ehwali ichkirdikilerdin anche qilishmaydikenduq, hetta bezilirining ixtizadi ichkirdikilerdin yahshiraq ikenduq. U chaghalrda ichkirde oghur yanjuqchiliq qilidighan Uyghurlar yoq ikenduq. Aridin 5, 6 yil otmeyla Uyghurlar “Kawapchi”, “Meynet” dep her tereptin kemsitilishke uchurghili bashlidi. 80-yillarning axiri 90-yillarning bishidin bashlap, xiroyin tijariti bilen yanjuqchiliq qilish bashlandi. Deslepte yanjuqchiliq qilidighanlar, Jingjou, Guangjou, Shangxai, Shian qatarliq chong sheherlerge merkezleshken we adem kop jaylarda herket qilghan bolsa, hazir putun Junggoning chong kichik, sheherlirige hetta nahiye bazarlighiche tarqaldi. Shuning bilen Uyghurlar, “Oghuri, yanjuqchi, xiroyunchi” digendek namalr bilen kemsitilishke uchurap, mihmanxanigha barsa, yataq bermdighan, takisi tossa takisigha almaydighan boldi.

Hemmimizge melum bolghunidek, Uyghurlar esli ixtizadi jehette alahide tereqqi qilip ketmigen, bek bay bir millet bolmisimu, biraq kongli qarqini toq, exlaq peziletlik, we mediniyetlik bir millet idi. Yiqinqi 10, 20 yil ichide, bir qisim kishilirimiz pul uchun putun wijdanini we dini etiqadini satidighan terepke qarap kitiwatidu, Bu kishilerning sani gerche bek kop sanni igellep ketmisimu, biraq ziyini bekla chong bolawatidu. Ular puldin bashqini tonumaydu. Pul uchun herqandaq ishni qilishtin yanmaydu. Oghur yanjuqchiliq qilishtin bashqa, zeherlik chikimlik sodisi bilen shughullunush, izzet nomusini sitip pahishliq qilish digenler buning tipik misalidur. Zeherlik chikimlik sodisi qilidighan kishiler ichide, 5 wah namaz oqidighan, heremge birip haji bolup kelgenler az emes. Ashu kichik balilarni aldap ichkirge apirip, oghurluq qildurup pul tipiwatqan qara niyet kishilerning ichidimu kunige 5 wah namaz oqidighanlar, ozini teqwadar musulman dep qaraydighanlar az emes. Ular itiqadning nime ikenligin bilmeydu we yaki oz itiqadini halighanche depsende qilidu. Ular chochqa goshini haram dep bilgen bilen, undaq oghurlap tapqan pulni haram dep hisaplimaydu. Meyli Urumchide bolsun we yaki ichkirning chong kichik sheherleride bolsun pahishliq bilen shughullunup pul tipiwatqan Uyghur qizliri az emes. Ularning beziliri anche oqup ketmigen qizlar bolsimu, beziliri ali mektepni putturgen qizlar. Beziliri bashqilar teripidin aldanghan qizlar bolsa, yene beziliri ozliri xalap qiliwatqan qizlar.

Men bu yazmamgha paydilinish matiryalliri tipish uchun www.Google.com din bezi matiryallarni izdiginimde, bu jehhettiki uchurlarning kopligi mini chochuttiwetti. Men Xittayche “Xinjiang xiaotou”yeni “Shinjiangliq yanjuqchi” dep izdisem, buninggha munasiwetlik uchurdin 178000 tipildi. Arqidinla men Xittayche “Weizu xiaotou” yeni “Uyghur yanjuqchi”dep izdisem, buningha munasiwetlikuchurdin 24600 tipildi. Undin kiyin men Engilizche “Uygur pickpocket”dep izdisem, buningha munasiwetlik Engilizche uchurdin 29000 tipildi. Uyghur balilarning yanjuqchiliq qiliwatqan korunushler bilen munasiwetlik sin alghu filimliridin 113, ressimdin birnechche yuz parchisi tipildi. Dimek Uyghurlarning arisdiki bu yanjuqchiliq mesilisi ala burun tor betler arqiliq xelqaraliship bolghan iken.

Undaqta jemitimizdiki bu xil xayishler nime uchun shunche tiz tereqqi qilip ketti? Buninggha jemiyet nime uchun yol qoyidu? Buning sewepliri her xil we murekkep bolup, men bu yerde hemmisini bir birlep sozlep olturmaymen, hem shundaqla sewepni bashqilargha artip, hazirche hel bolmaydighan we yaki hazir biz hel qilalmaydighan chong mesililerge isiliwalmaqchi emesmen. Men bu yerde peqet ozimizdin otuwatqan seweplerni, we ozimiz hel qilalaydighan sewepler ustide toxtalmaqchimen. Men buning seweplirini chong yerdin izdep, jemiyetning naheqsizliqi we  qanun tuzumning toluq ijire qilinmasliqi ustide kop bash qaturushning ornigha, jadi ozimizdin qandaq sewenlikler otiwatidu, ozimizde qandaq mesulyetler bar, zadi qandaq qilghanda xelqimizning bishigha kiliwatqan bu balahi apetni azraq bolsimu azlatqili bolidu digen terepte oz koz qarashlirimni oturgha qoyup otmekchi men.

Uyghur jemitidiki bu xil yaman xayishlerning shunche tiz yamirat kitishning sewepini yeni ozimizdiki sewepini qisqartip eytissam, bu herguzmu yalghuz bir ixtizadi jehettiki kembighellik sewebidin bolghan bolmastin, belki bir qisim Uyghurlarning rohi dunyasidiki kopukluk, we yaki boshluq, we yaki mundaqche eyitqanda bir hil menisizlik, ehmiyetsizliktin bolghan. Yeni bir qisim kishilerning oz itiqadini yoqutushi, jemiyetke bolghan umutsizliki, rohi dunyasida bir xil menisizlikning peyda bolushi, rohi dunyasidiki bu menisizlik we boshluqni toldurush uchun, maddi jehettiki bayliq we pulgha qarghularche choqunushidin bolghan.

Hemmimzige melum bolghunidek, Jonggo ixtizadining tiz terreqqi qilishigha egiship, putun jemiyette bay kembighelliq periqi, bolupmu yiza bilen sheher arisidiki, Uyghur bilen Xittaylar arisdiki bay kembighellik periqi chongiyishqa bashlidi. Bezi kishiler, aldin biyighan yene bezi kishilerning maddi jehettiki hozurlinishlirini korup, ulargha qarghularche hewes qilidighan, we her xil wastilarni qollunup, ozining maddi jehettiki ihtiyajini qandurudighan boldi. Elwette kishiler maddi jehhetiki bayliqqa muhtaj, pul bolmisa, hazirqi jemiyette hichnime qilghili bolmaydu, biraq pulla bolsa adem hemme bexitke irisheleydu digenlik bolmaydu. Bezi kishiler shu maddi payliqni we pulni noqul halda birinji orungha qoyiwalghanliqi uchun, Uyghur jemiyitidiki bu xil hadisilerning tiz terreqqi qilishi barliqqa kiliwatidu.

Undin bashqa Uyghurlarning dini etiqadi, exlaq pezilet olchimining suzlushushi, hemme ishni noqul halda teqdirdin korushi, yeni bir ademning pishkenlikke uchurishini teqdirdin korushi, bu xil haletni ozgertish uchun koresh qilishning ornigha, uni pishanisigha putulgen ish dep qarap, teqdirge ten bermey bolmaydu dep olturushi, yeni ozlirining teqdir nezeriyesini xata istimal qilishimu nahayti chong salmaqni igelleydu. Mesilen, bir aldinip oghurluq qilishqa, we yaki pahishliq yoligha mejburlanghan bala, bir mezgil qarshiliq qilip, amal qilalmighandin kiyin, we yaki jemiyet ularning bu pajesige koz yumup, yardem qolini sunmighandin kiyin, ular oz bishigha kelgen bu bexitsizlikni, ozini aldughilardin kormey, belkim teqdirdin koridu, teqdirge ten birish kirek dep ozige teselli biridu, axirda ozini aldap, ozige mushu pajeni ekelgenler bilen koresh qilip, ozining heq hoquqini, we izet nomusini qoghdashning ornigha, kelguside shu qara niyetlerning yolini bisip, kiyinki ajiz narsida balilarni ozi eyni waqitta aldangha yol arqiliq aldap, ozining konglidiki ochmenlikni shu balilardin ilish arqiliq, ozining rohi dunyasidiki tengpungsizliqni toluqlashqa tirishidu. Bu hazir Uyghur jemiyitidiki bir qisim kishilerde mewjut boliwatqan bir ghelite rohi kisellik.
Emiliyette bire kishining oghuri, yanjuqchi bolushi, jalap we pahishe bolushi, adem aldishi we bashqilargha aldinishi, kazzap aldamchi bolushi, we hette adem olturup qatil bolushi, kisel, ajiz miyip bolushi, herguzmu Alla pishanisige putken ish emes. Uni teqdirdin korush putunley xata. Eger bular heqiqeten Alla teqdirige putken ish bolsa, Alla bu kishilerning bu qilmishi uchun hisap alamasliqi kirek. Alla ozi bashqilarning pishanisigha shundaq bolushni putup qoyup, ahirda u kishilerning u qilmishi uchun hisap alasa, u bir namertlik bolidu. Her qandaq adem oz qilmishigha ozi mesul bolushi kirek. Alla hemme ademni barawer yaratqan. Bizning nime ish qilishimiz, ozimizge baghliq, shu seweptin biz oz qilmishimiz uchun jawap birimiz. Oghurluq qilghan adem, shu qilmishi uchun ikkila dunyada jazagha tartilidu. Adem olturgen qatilmu shundaq. Yaxshi ish qilghan adem ikkila dunyada mukapatlinidu. Oghurluq qilghanlar, adem olturgenler, we yaki aldinip yaman yolgha mangghanlar, oz qilimishini teqdirdin korup, Alla pishanisige shundaq putup qoyuptiken dise, bu oz mesulyitidin qachqanliq. Alla ozi yaxshsi koregen bedisini ikkila dunyada eziz qilidu. Shunga biz hemme ishni teqdirdin korup, oz mesulyitimizdin qachsaq, bu mesulyetsizlik bolidu, hem Allagha qilinghan tohmet. Bizge u yaman ishlarni Alla qildurup qoyghan emes.

Arimizda shu kichik balilarni aldighan qara jemiyetning ademlige, we ularning shu yolgha mingip qilishgha, sewepni bashqilardin izdeydighan, men oghurlimighandikin dep ularning oghurlap tapqan puligha shirip bolidighan, we yaki ularning bundaq qilishigha jemiyet sewep bolghan, dep ulargha chapan yapidighan we yaki ularni bir jinayetchi korup ular bilen koresh qilishning ornigha, ular bilen muyesselishidighan ademlermu az emes. Anglishimche bizning yurtta birsining balisini bizning yurttin chiqqan aldamchilar aldap ichkirge ilip kitip, oghurluqqa salmaqchi bolghanda, balining ata anisi, mehelle chonglirini ariliqqa silip, balini aldap ketken aldamchining aldigha 7000 yuan pul qoyup, balisini qutuldurp alghanmish. Elwette bu ata ana, u aldamchi aldida ajizliq qilip, balisining ziyan zexmetke uchurap qilishtin ensirep, amalsizliqtin shundaq qilghan bolushi mumkin. Biraq bu xil waste, bu jinayi qilmish bilen shughullanghuchigha birilgen bir mukapat. U aldamchi buningliq bilen toxtap qalmay, pul tipish asan iken dep, tiximu heddidin iship kitishi mumkin.

Yuqarqilardin bashqa, men deslepte dep otkendek, hazir bezilirimizde “mini chaqmighan yilan ming yil yashisun”deydighan xahish bek ighir. Biz “mawu yilan hazir mini chaqmighan bilen qirindashlirimni chiqiwatidu, eger qirindashlirimning hemmisini chiqip olturgendin kiyin, nowet manga kilip qalar” dep oylimaymiz. Emilyette bu yilan, hazirche bizni chaqmighan bilen, kelguside yene bizni chaqmaydu dep kimmu eytalaydu. Kunlerning biride bashqilarning hemmisi chiqilip olup ketse, elwette nowet bizge we yaki bizning ballirimizgha kilishi mumkin. Biz choqum bu yilan hazir mini chaqmighan bilen, kiyin mini hetta mining kiyinki ewladimni chiqishi mumkin, shunga hazirdin bashlap, bu zeherlik yilanni yiltizidin quritiwitish kirek, digen qarashqa kilishimiz kirek.

2009-yili 6-ayning 18-kuni Shinxua tor betide ilan qilghan bir xewerde, “Jamaet Xewepsizlik Ministirining dokilatigha asaslanghanda, shu yili 4-ayning 9-kunidin 5-ayning 4-kunigiche bolghan bir aygha yetmigen waqit ichide, qanunsiz adem yotkesh enzisidin 72 sini iniqlap, 192 bala bilen 214 ayalni qutquzulghan”diyilgen. Yene shu xewerde Guangjuda Uyghurlardin terkip tapqan 22 qara jemiyetni bitchit qilghanlighi, ularning Uyghur balilarni Guangjugha ilip kilip, ulargha yanjuqchiliq qilishni ugetkenligi we ularni her kuni 2000 yuandin 5000 yuangiche pul tipishqa mejburlighanlighi, eger shunchilik pul oghurliyalmisa, bedinge tamak yiqish we urushtek jazalash usullirini qollanghanlighi xewer qilinghan.

Undaqta u qara jemiyet ezaliri we yaki u qara niyet kishiler qandaq qilip shunche kop balilarni aldap oghurluqqa salidu? Ularning muhapiqiyet qazinishtiki siri nime? Men izdengen ehwalgha asaslanghanda, ular towendiki bir nechche xil usulni qollinidiken.

1- Ozlirining bayliqi arqiliq bashqilarni qizziqturush, we chirayliq gepler bilen ata-anilarni aldash arqiliq, balilargha ige bolush. Ichkirde bir mezgil oghurluq qilip pul tapqandin kiyin, qushunini toluqlash we yaki qoshunini tiximu chongaytish uchun, yurtigha qaytip, pul xejleshte chong mertlikini korsutush arqiliq, ozini bay korsutush, burun tonidighan kembighel ata anilargha balisini ichkirge kirguzse, ozlirige oxshash bay bolidighanliqini koz koz qilish arqiliq, ularni aldap, balilirini ichkirge aldap ilip birish. Bu xil usul bilen aldanghan balilarning kopunchisi oqushtin qichip chiqqan we otura mektepni putturup bakar yuriwatqan balilar bolup, ichkirge normal yollar bilen ilip kirilgen. Bundaq balilarning aldinishida ata-anilarning mesulyiti nahayti chong.

2- Ozlirining bayliqi arqiliq ozining teng yishidikilerni aldap ichkirge ilip kirish. Burun ichkirge aldinip kirip yanjuqchiliqqa silinghan, chong bolghandin kiyin eslidiki xojayindin ayrilip, ozliri ayrim qoshun tuzush uchun, yurtigha qaytip, isil kiyinish, mertlerche pul xejlesh arqiliq, ozining burunqi teng toshlirining hewisini qozghash,  we ulargha ozliri bilen ichkirge kirse, shundaq bay bolidighanliqni tekitlesh arqiliq, ularni qizziqturush we ularni aldap ichkirge ilip kilish. Bu xil usul bilen aldanghan balilarning kopunchisimu yene bashta digendek oqushtin qichip chiqqan we otura mektepni putturup bakar yuriwatqan balilar bolup, ichkirge normal yollar bilen ilip kirilgen.

3- Zorwanliq kuch bilen yishigha toshmighan balilarni oghurlap kitish. Bu hazir bir xil zenjirsiman meshghulat tusini alghan bolup, bir gurpa qara jemiyet ezalirining ortaq meshghulat ilip birish netijiside emelge ashidu. Bu qara jemiyetning ichide beziler mexsus oghurlash obiktisigha yeni bala tipishqa mesul bolsa, beziliri mexsus bala oghurlashqa mesul. Beziler oghurlanghan balini yotkeshke mesul bolsa, yene beziler oghurlap kilingen balilarni terbileshke mesul. Bundaq aldap kitilgen balilarning kopunchisi 12, 13 yashtin towen kichik balilar bolup, kunde yalghuz mekteptin qaytidighan, ahilisining alahide arqa tirigi yoq, yene balisi yoqap ketkendin kiyin, balisini qanuni yollar bilen tipishqa ajizliq qilidighan, yawash, bek kop jahan kormigen kishiler bolup, ular bundaq balilarni oghurlighandin kiyin muhapiqiyetlik bolush  nisbiti yuquri.

Uyghur balilirini ichirge aldaq apirip, yanjuqchiliq qilishqa silish bashlanghili 20 yildek bolghan bolup, mana hazir hemmimiz koriwatqandek xelqara metbuatlardin orun iliwatidu. Biraq biz tixi bu ishning putun bir milletning kelgusige ilip kilidighan ziyinini toluq tonup yetkinimiz yoq. Bu ishlar 10 ~ 20 yildin buyan tilwuzurlarda we gizit jornallarda az tola teshwiq qilinip, bezi xizmetler ishlengini bilen, 10, 20 yildin burunqigha silishturghanda, bu sih konturul qbolush u yaqta tursun, burunqidin tiximu eghirliship kitiwatidu. Mundaqche eyitqanda hazir qiliniwatqan xizmetning kop netijisi bolmaywatidu. Elwette bu ishni hel qilimen dep bir ikki adem qopupla hel qiliwetkilimu bolmaydu. Herqandaq nersining buzulmiqi asan, tuzulmiki tes. Bu mesilini hel qilish uchun bir xil qettilik, we uzun muddet dawamlishidighan bir jeryan kirek. Bu mesile uchun her bir wijdan igisi bolghan Uyghur oz qolidin kilidghan dahirde herketke kilip, bu ishning mahitini we millet ilip kilidighan ziyini teshwiq qilishi, bu ishni tosash, kem digende uning tereqqi qilishning aldini ilishi, andin tediriji halda, bu mesilini tuzesh terepke qarap mangghuzush  mesulyitini oz ustige ilishi kirek.

Esli bu bir jemiyetning qanun tuzimi bilen munasiwetlik ish bolup. qanun tuzum mukemmel bolghan bir jemiyette, bu ishlar qanun boyiche hel bolushi kirek idi, biraq Uyghurlarning hazirqi weziyitide bu mesilini qanun tuzum organlirining hel qilishigha qarap olturush bilen we yaki metbuatlarda az tola teshwiq qilip qoyush bilenla bu ish tugep qalmaydu. Eng muhimi putun jemiyetning bu ishqa bolghan diqitini qozghash, putun jemiyettiki her bir shexis bu mesilini oz menpeti bilen biwaste munasiwetlik dep qarap, milletning teqdiri we kelgusige ozining bir kishilik hessisini qoshushi, qisqartip eyitqandaq putun milletning ang we sapasini yuquri koturush uchun ozining bir kishilik hessisini qoshush kirek.

Beziler belkim “her qandaq jemiyette we her qandaq millet ichide undaq mundaq jinayi qilmishlar mewjut bolup turidighu. Qanuni tuzum eng mukemmel bolghan dowletlerdimu her xil jinayi qilmishlarning hemmisi tugep ketkini yoq”diyishi mumkin. U toghura, qanun tuzum herqandaq mukemmel jemiyettimu her xil jinayi qilmishlar yenila mewjut bolup turidu, biraq isingizde bolsun Uyghurlar arisidiki yanjuqchiliq bilen shughulliniwatqanlarning sani, tarqilish ehwali, oghurluq qilish usul, taktikisi adettiki normal ehwaldin alla burun halqip chiqip, Uyghurlarning milli abrohigha we obrazigha tehdit ekilidghan derijige yetken.