Insanlarni herketke keltürüshning usulliri

Insanlarni herketke keltürüshning usulliri

كونا يىزىق نۇسقىسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/01/blog-post_26.html

Awazliqliq nusqisini anglash uchun bu yerni bising https://drive.google.com/open?id=1pWYbQE1WPrneuV8Rpxd2yJMbZkiF_6Kc


Memet Emin

In'gilizchide "motivate" deydighan bir söz bolup, uni Türkchide "motive etmek, herket ettirmek" deydiken. Uyghurchida bu sözge eng yiqin kilidighan sözler "herketlendürmek, qozghimaq, righbetlendürmek, rohlandurmaq, akitiplashturmaq, ilham bermek" qatarliqlar bolup, ularning ichide "herketlendürüsh" digen söz men bügün sözlimekchi bolghan mezmun'gha eng mas kilidiken. Shu seweptin men yazmaqchi bolghan maqalamning timisini "Insanlarni herketke keltürüshning usulliri" dep aldim. 

Insanlarni herketlendürüsh digende, asasliqi qandaq qilip insanlarni, bolupmu özige ishenchisi bolmighan, chüshkünleshken, qiyin ehwalda qalghan, kelgusige bolghan ümüdini yoqatqan we yaki köriwatqan künige qanaet qilip, hayatida özgürüsh peyda qilish istiki bolmighan, yeni herketlendürgüch kuchi kem bolghan insanlarni, mashinigha ot aldurghandek ot aldurup, ularni öz hayatida kireklik bolghan özgürüshlerni peyda qilish üchün herketke keltürüshni közde tutmaqchi.

Oxshimighan kishiler, oxshimighan dewir we oxshimighan sharahit astida qollinip kelgen insanlarni herketlendürüsh usulliri gerche her xil bolsimu, biraq ularni yighinchaqlap "pasip" we "akitip" din ibaret ikki xil usulgha yighinchaqlashqa bolidu.

Passip usul arqiliq insanlarni herketlendürüsh usuli diginimiz, asasen insanlarni jazalash, qamchilash, ghururini sundurush, tehdit qilish, qorqutush qatarliqlar ariqiliq insanlarni herketlendürüsh usuli bolup, uningda asasliqi meghlubiyet, yaman aqiwet, xani weyranchiliq, hetta ölüm qatarliqlar köprek tekitlinidu.

Akitip usul arqiliq insanlarni herketlendürüsh usuli diginimiz, asasen insanlarni mukapatlash, ilham birish, righibetlendürüsh, ghururlandurush, ümütlendürüsh qatarliqlar ariqliq insanlarni herketlendürüsh usuli bolup, uningda asasliqi maxtash, muapiqiyet, chong netije, bayashat turmush, güzel kilechek, dunyani xoja bolush, hetta ölgendin kiyin jennetke kirish qatarliqlar köprek tekitlinidu.

Undaqta qaysi xil usul bilen insanlarni herketlendürgende tiximu yaxshi ünümge irishkili bolidu? Bu bir ikki jümle söz bilen asanla jawap bergili bolidighan soal emes bolup,  u insanlarning ijtimayi orni, maddi we meniwi turmush sewiyesi, dunya qarishi, itiqadi qatarliq köp xil amillar bilen munasiwetlik. Men bu soalgha jawap birishtin ilgiri, aldi bilen insanlarning ihtiyaji we oxshimighan qatlamdiki insanlarni herketlendürüshte mohim rol oynaydighan herketlendürgüch küch toghursida azraq toxtulup ötmekchimen.

Insanlarning ihtiyaji digende asasliqi insanlarning fizilogiyelik we pisxikiliq yeni rohiy ihtiyajliri közde tutilidighan bolup, insanlarning bu ihtiyajliri, insanlarni herketlendürüshte yeni insanlarni melum bir ish qilish üchün herketke keltürüshte nahayti mohim rol oynaydu. Insanlarni herketlendüridighan herketlendürgüch küch insanlarning fizilogiyelike we rohiy ihtiyajliri bilen zich baghlinishliq.

Insanlarning ihtiyaji digende, eqlimizge aldi bilen Amirkiliq pisxilog Ebrexem Xarold Mezlow (Abraham Harold Maslow) ning "ihtiyaj derije neziryesi" (Maslow'sHierarchy of Needs) kilidu. U neziryede insanlarning ihtiyajlirini, töwendikidek bir nechche derije yaki qatlamgha ayrighan.

Yuqarqi piramidaliq ressimde körsitilgendek, insanlarning eng iptidayi we birinji derijilik ihtiyaji fizilogiyelik ihtiyaji bolup, insan aldi bilen hayat yashashqa ihtiyajliq we uningliq üchün yimek ichmek, kiyim kichek we uxlashqa ihtiyajliq. Bu xil ihtiyaji kapaletke ige bolmighan bir insanni herketlendürüshte eng chong rol oynaydighan herketlendürgüch küch qandaq qilip shu insanning u iptidayi ihtiyajini qandurushtur. Bu xildiki insanlarni herketlendürüshte, shu iptidayi ihtiyajni qandurushtin bashqa bek chong ghaye sözlesh, bekla baldur we ünüm bermeydu.

Insanlarning ikkinji ihtiyaji bixeterlik ihtiyaji bolup, iptidayi ihtiyaji qandurulghan insanlargha nisbeten, shu qandurulghan iptidayi ihtiyajni qandaq qilip uzun muddet saqlap qilish, tinchliq, muqimliq we salametlik ikkinji qedemdiki mohim ihtiyajgha aylinidu. Bu ikki xil ihtiyaj, insanlarning asasliq ihtiyaji hisaplinidu. Bu xil ihtiyaji kapaletke ige bolmighan insanlarni herketlendürüshte eng chong rol oynaydighan herketlendürgüch küch qandaq qilip insanlar irishken shu fizilogiyelik ihtiyajini kapaletke ige qilish, tinch we muqim bir mohit yaritish, salametlikini kapaletlendürüshtur.

Insanlarning üchünji ihtiyaji öylik ochaqliq bolush we söygü ihtiyaji bolup, u insanlarning shexsi munasiwet we dostluq ihtiyajini öz ichige alidu.

Insanlarning tötinji ihtijay hörmet ihtiyaji bolup, u insanlarning inawet, shan-shöhret, mertiwe, muapiqiyet we netije qazinish ihtiyajlirini öz ichige alidu.

Insanlarning yuqarqi ikki xil ihtiyaji pisxikiliq yeni rohiy ihtiyaji bolup, u insanlarning fizilogiyelik ihtiyajidin bir derije yuquri turidu. Insanlar, asas ihtiyajigha irishkendin kiyin andin bu xil ihtiyajqa intilidu. Yeni asas ihtiyaj kapaletke ige bolghan insanlarni herketlendürüshning herketlendürgüch küchi oxshimighan derijidiki pisxikiliq yaki rohiy ihtiyajdur.

Insanlarning beshinji yaki eng ali ihtiyaji insanlarning öz özini qanaetlendürüsh, öz özini mükemmelleshtürüsh ihtiyaji bolup, insanlarning bu xil ihtiyajining konkirit ölchimi we yaki chiki yoq. Insanlarning bu xil ihtiyaji oxshimighan insanlarda, oxshimighan sharaitta, oxshimighan dewir we oxshimighan rayunda nahayti zor periqliq bolidu. Bu xil ihtiyaj qandurulghansiri chongiyip baridu. Bu xil ihtiyaj mutleq köp sandiki kishilerge nisbeten ularni herketlendürüshte eng chong herketlendürgüch küch hisaplinidu.

Bashqilarni bir ish qilish üchün herketlendürmekchi bolghan her qandaq bir ademge nisbeten, qandaq qilip bashqilarni ünümlük herketlendürüp, pilanlighan waqit ichide közligen mexsetke yitishte bekla mohim. Bolupmu közligen mexsetke yitishning küchlük kapaliti bolmighan we yaki qilmaqchi bolghan ish insanlarning qanuni mejburiyiti bolmighan ehwal astida, köpchiliq öz ara hemkarliship ortaq bir ishni emelge ashurushta, köpchilikni herketlendürmekchi bolghan shexisning, insanlarni qandaq herketke keltürüshni we ularni qandaq qilip righbetlendürüshni bilishi bekla mohim.

Eger biz bashqilarni bir ish qilishqa herketlendürmekchi bolsaq, aldi bilen choqum tamamlimaqchi bolghan konkirit ish we u ishni tamamlashning konkirit waqit jediwili bolishi kirek.

Ikkinjidin bashqilarni herketke keltürmekchi bolghan shexis, aldi bilen qilmaqchi bolghan ishni özi bash bolup qilishi, özi qilishni xalimighan yaki özi ishenmigen ishni, bashqilarni qilishqa chaqirmasliqi kirek.

Üchinjidin insanlarning his tuyghiliridin  muapiq paydilinish kirek. Qorqutush, tehdit silish, ghururini chüshürüsh qatarliqlar passip, selbi usullar bolup, bezide ular insanlarni herketke keltürüshte mohim rol oynaydighan herketlendürgüch küch hisaplinidu; ularni muapiq qollan’ghanda insanlarni ünümlük herketke keltürgili bolidu, biraq eger insanlarda qorqunja, wehime, ümütsizlik peyda bolsa, eksinche insanlar özige bolghan ishenchisini yoqitidu we herketke kilishtin waz kichidu. Shunga eng yaxshisi akitip we ijabi usullarni asas qilip qollinish, yaki passip we selbi usulni qollunush zörür bolghan, ular bilen akitip, ijabi usullar arisida  yaxshi bir tengpulluqni saqlishi, insanlar arisida qorqunja, wehime we ümütsizlik peyda qilishtin saqlinish kirek.

Tötinjidin herketke keltürmekchi bolghan insanlargha qilmaqchi bolghan ish yaki yetmekchi bolghan mexset, nishanning sewebini chüshendürüsh kirek. Mesilen eger melum ishni qilmisaq we yaki melum mexsetke yetmisek, belkim biz xizmettin ayrilip qalidighanliqimizni, yaki kilishim bakar qilinidighanliqni, shunga qilmaqchi bolghan ishni waxtida orunlashning nahayti mohim ikenlikini tekitlesh kirek. Eng yaxshisi körsetken sewepler bekla selbi we yaki tehdit shekilde bolmasliqi, uningdin qolgha kilidighan ijabi netijini asas qilip tekitlesh kirek.

Insanlarni herketlendürüshte, righbetlendürüsh,  usulini qollunush bek mohim. Insanlarni righibetlendürüshte, töwendiki 5 qedem basquch alahide ehmiyetke ige.

Birinjidin, qilmaqchi bolghan ishta yaki yetmekchi bolghan mexsette, bashqilarni herketke keltürmekchi bolghan shexis, aldi bilen özi ölge bolush we özini herketke keltürüshi kirek. Bashqilarni herketlinishke chaqiriq qilghan shexisning, shexsi exlaq peziliti, xelq arisidiki hörmiti we inawiti, bashqilarni righbetlendürüshte we herketke keltürüshte bek mohim rol oynaydu. Bashqilardin yaxsh netije kütüshning eng yaxshi usuli aldi bilen özi yaxshi netijige irishishtur.

Ikkinjidin, muapiqiyet qazan’ghanlarning hikayisini we ish izlirini sözlesh. Hikaye sözlesh gherche kishilerge konkirit nime qilish toghursida köp nerse ügetmisimu, biraq bashqilarning tepekkur qilish we oylash qabiliyitini yuquri kötiridu.

Üchinjidin, kishilerni özining qabiliyiti we iqtidari boyiche ish körüshke, yeni  özige yarisha tirishchanliq körütishige chaqiriq qilish kirek. Eng mohimi righbetlendürmekchi bolghan insanlargha, ularning qiliwatqan ishining nahayti mohim ikenlikini, eger pilanlighan ish yaki yetmekchi bolghan mexsetke yetse, ularning jemiyetke tiximu chong tohpe qoshalaydighanliqini tekitlesh kirek, yeni ularning rolini jezmenleshtürüsh kirek.

Eger siz büyük ishlarni qilalmisingiz, kichik ishlarni büyük qiling

Tönjidin bashqilargha ishinish yeni özining righbetlendürmekchi bolghan kishilerge her zaman ishinidighanliqini bildürüsh kirek. Ulargha ulardin gumanlinish tuyghusini birip qoyushtin saqlinish kirek. Öz ara ishinish insanlarni righbetlendürüshte alahide chong rol oynaydu.

Beshinjidin, righbetlendürmekchi bolghan kishilerni belgülük derijide qiyinchiliqtin ghalip kilishke, öz ara musabiqilishqa ündesh kirek. Insanlargha birilgen wezipe bilen ularning qabiliyiti öz ara maslishishi kirek.

Qiyinchiliq hayatta qizziqish peyda qilidu, uningdin ghalip kilish hayatni ehmiyetlik qilidu

Eger bashqilargha qabiliyitidin töwen wezipe birilgende, ulargha birilgen wezipe ularning iqtidarini jari qilduralmaydu. Bundaq ehwalda ulargha ilham birishning ünimi bolmaydu. Eger ulargha birilgen wezipe ularning eng yuquri qabiliyitidin köp yuquri bolghanda, ularda qabiliyetsizlik tuyghusi peyda qilip qoyishi we özige bolghan ishenchisi töwenlep kitishi mümkin.

Herqandaq insanning muapiqiyet qazinishi ichki we tashqi amillar bilen munasiwetlik bolup, uni tiximu konkirit qilip eyitqanda bir shexisning her qandaq bir ishni hujutqa chiqirishi uning talanti yaki tughma qabiliyiti, shu shexisning tirishchanliqi we shert sharihitqa yeni tashqi muhitqa baghliq. Qilmaqchi bolghan ish yaki pilan'ghan wezipe, nishan, shexisning iqtidaridin köp töwen bolghanda, zirikishlik kilip chiqidu. Qilmaqchi bolghan ish yaki pilanlan'ghan wezipe, nishan, shexisning qabiliyitidin bek yuquri bolghanda, ziyade küchesh, maghdursizliq kilip chiqidu; netijide özige ishenmeslik, ümütsilik peyda bolidu.

Insanlarni ünümlük herketlendürüsh üchün töwendikilerge alahide diqet qilish kirek.

Aldi bilen herketlendürmekchi bolghan kishilerning mesulyitini iniq bildurush kirek. Mukapatlashni we teqdirleshni tekitligende, pulgha we melum paydigha bek zorlap ketmeslik kirek. Chünki eger melum miqdarda pul we yaki paydini bashqilarni qozgutushning asasliq herketlendürgüch küchi qatarida qollan'ghanda, mexsetke yetkendin kiyin yeni shu pulgha we yaki shu paydigha irishkendin kiyin, oxshash miqtarda pul yaki payda bilen ularni dawamliq herkenlendürüsh mümkin bolmay qalidu, we yaki telep üzlüksiz yuqurlap mangidu. Shunga insanlarni herketlendürmekchi bolghanda, herketlendürgüch küchini muapiq tallash,  ularni payda üchünla bir ish qilishqa köndürüp qoyushtin saqlinish kirek. Eng mohimi ularda mesuliyet tuyghusi peyda qilish kirek.

Mesilen mukapat insanlarni peqetla shu muakapatqa irishish üchünla herketlendüridu. Mukapatqa irishkendin kiyin, ular herkettin toxtaydu. Mukapat tügigende herketlendürgüch küchmu yoqaydu.

Ikkinjidin herketlendürmekchi bolghan insanlargha özining we özi qiliwatqan ishning mohimliqini his qildurush kirek. Insanlar ozliri his qilmighan, körmigen we tuymighan ishlar üchün tirishchanliq körsetmeydu. Insanlar peqet qilmaqchi bolghan ishning, yetmekchi bolghan nishanning mohimliqini, özining u nishan'gha yitishte nahayti mohim rol oynaydighanliqini his qilghanda, tuyghanda we yaki uni tonup yetkende, andin u ishni qilish yaki u nishan'gha yitish herqanche qiyin bolsimu, uningga tirishchanliq körsitidu.

Insanlargha yaxshi muamile qilish, ularning derdige qulaq silish we ularning derdige derman bolush, insanlarni herketke keltürüshte nahayti mohim rol aynaydu. Bizde "yaxshi söz tashni iriter" deydighan ata sözi bar bolup, insanlargha yaxshi muamilide bolush, ularni qozghashning küchlük qozghatquchi küchi hisaplinidu. Heddidin ziyade eyiplesh, tene qilish we bashqilarni osal haletke chüshürüsh köpünche halda selbi tesir körsitidu.

Üchunjidin qolgha keltürgen netijilerni ortaqlishish, bashqilarni ümütlendürüp turush kirek. Tüzülgen qisqa, otura we uzun mezgillik pilanlarning her bir basquchi tamamlan'ghanda, uni tebiriklesh, uningdin ortaq behriman bolush, we u netijiler arqiliq bashqilarning akitipchanliqini qozghash bek mohim.

Ijabi we selbi usul arisidiki tengpungluqni yaxshi saqlap, bu ikki xil usulning qaysisini qollinishni konkirit ehwal we konkirit insanlargha qarap konkiritlashturush kirek. Meghlubiyetlerni bek tekitlep, kishiler arisida wehime, qorqunja peyda qilishtin we yaki bashqilargha tehdit silishtek selbi usullarni qollunup, kishiler arisida ümütsizlik we rohiy chüshkünluk peyda qilishtin saqlinish kirek.

Ghururluq we her zaman özini eng küchlük qabiliyetlik sanaydighan insanlargha nisbeten, passip we selbi usullarning salmiqini belgülük derijide ashurush, ulargha meghlubiyetning aqiwitini her zaman eslitip turush kirek. Alla burun rohiy chüshkünleshken we asan ümütsizlinidighan kishilerge nisbeten, eng yaxshisi akitip usullarni asas qilip qollunup, ularni ümütlendürüp turush kirek; passip we selbi usullarni köp qollunishtin saqlinish kirek.

Insanlarni herketke keltürüshte eng mohimi, itiqadni küchlendürüsh, ortaq nishan turghuzush we ümütwar bolush kirek. Ümüt dimek etirapni qarangguluq basqanda bir tal chiraqning nurini körelimek dimektur. Ümüt dimek tiz iqiwatqan deryada qolimizgha imlashqan bir tal yaghachtur.

************************

Emdi özimizde mewjut ehwallargha nezer salidighan bolsaq, hemmimiz melum bolghandek wetendiki weziyetning ighirlishishigha egiship, Türkiye we gherip döwletliride ilip biriliwatqan Uyghur dawasi tiximu yuquri pellige kötürüldi, burun dawagha yiqin kilip baqmighan köpligen xelq dawa sipige qitildi. Nurghun döwletlerde her xil paliyetler ilip birilmaqta. Guwaliq birish, liksiye sözlesh qatarliqlar kücheytilmekte. Biraq bularni erkın dunyada yashwatqan omumi nopusimız bilen silishturghanda, bizning herketke kilish ehwallimiz yenila yiterlik emes. 

Mining perizimche, Türkiyeni öz ichige alghan dimokiratik we gherip döwletlerde yashawatqan Uyghurlarning sani eng töwen mölcherligendimu 50 mingdin artuq bolushi mümkin. Biraq dimokiratik erkin döwletlerde boliwatqan namayish we her xil paliyetlerge qatniship dawada belgilik rol oynawatqanlar yuqarqi sanning 10% ni igellishi, yeni 5000 etirapida bolushi mümkin; ularning ichide alahide akitip rol oynawatqanlarning sani hemmimizge ayan. Mundaqche eyitqanda 80-90% xelq tixi asasen herketke kelgini yoq. Undaqta wetendiki weziyet künsayin ighirlishiwatsa, erkin dunyada yashawatqan shunche köp kishiler nime üchün tixiche oyghanmaydu? Ular nime üchün herketke kelmeydu? Ular heqiqeten wetendiki weziyetning ighirliqini tixiche tonup yetmeywatamdu? Ular heqiqeten biz jim oltursaq weziyet yaxshilinidu, uruq tuqqanlargha ziyan kelmeydu dep qaramdu?

Mining qarishimche wetendiki weziyetning ighirliqini tonup yetmigenler köp emes. Jim oltursaq weziyet yaxshilinidu, öydikilerge ziyan kelmeydu dep qaraydighanlarmu köp emes.

Köp bolghini, biri rohiy asarette yashawatqanlar yeni rohiy qulluqtin tixi qutulalmaywatqanlardur. Bu hergüzmu insanlarning öz xahishidin bolghan ish emes. U, Xittay hakimiyitining yiqinqi 60-70 yil jeryanida, 2, 3 ewlat Uyghurlar arisida ilip barghan her xil herket we basturush sewebidin kilip chiqqan rohiy zexme (tiramma) tüpeylidin peyda yaman aqiwet we binormalliq. Bu xildiki insanlarning rohiy haliti nahayti zidiyetlik we ihtiyatchan bolup, bezide ushtumtut jasaretlinip kitidu, biraq özini toxtitiwilip, obdan oylan’ghandin kiyin qilghan ishidin pushayman qilip, özidin özi endishe qilishqa bashlaydu. Bezide hetta tasadipi yüz bergen munasiwetsiz kilishmeslik we yaman aqiwetni öz qilmishigha baghlap, u kilishmeslikning yüz birishining sewenlikini özidin köridu. Öz özini eyipleydu we uningdin kiyin tiximu ihtiyat qilishqa wede biridu. Hetta normal ijtimay alaqe qilish we weziyet toghursida öz köz qarishini oturgha qoyushtimu alahide ihtiyat qilidu.

Köp bolghanlarning yene biri “tuxumni tashqa urghili bolmaydu” dep qaraydighanlar, yeni kelgüsige ishenchisi yiterlik emes, ümütsiz we rohiy chüshkünleshkenlerdur. Bu xildiki insanlar köpünche ehwalda jamaetke köp arilashmaydighan, köp sözlimeydighan bolidu. Ular dawamliq harghin his qilidu, rohiy keypiyati töwen bolidu. Ularning ügünüsh we xizmet ünimi töwen bolidu. Ehwali ighir bolghanlar, wetendiki uruq tuqqanliri duch kelgen pajiyelerge qarita hich ish qilalmay qolini qorashturup turghanliqidin qattiq azaplinidu we özini gunakar hisaplap, özini öltürwilip, hemme ishtin biraqla qutulushni oylaydu.

Men ötken yil torda ikki qitim ray sinash ilip barghan idim. Uningda siz özingizni öltürwilishni oylap baqtingizmu deydighan bir soal bar idi. Uninggha birilgen jawap töwendikiche:
1. Ezeldin özümni ölturwilishni oylap baqmidim
2. Bezide özümni öltürwilishni oylaymen
3. Dawamliq özümni öltürwilishni oylaymen
4. Jawap bermigenler

Girafikta körginingizdek, ray sinashqa qatnashquchilar ichide dawamliq özini öltürwilishni oylaydighanlar 4% bolup, bezide özini öltürwilishni oylaydighanlar 8 ay ichide birinji qitimliq ray sinash (kök reng) tiki 14% din ikkinji qitimliq ray sinash (qizil reng) diki 19% ge köpeygen. Ray sinashqa qatnashqanlar ichide özini öltürwilishni oylap baqqanlar 23% ge yetken. Amirkida özini öltürwilishni oylap baqqanlarning nisbiti 3.9% bolup, Uyghurlar ichidiki özini öltürwilishni oylap baqqanlarning nisbiti u nisbettin 6 hesse yuquri bolghan.

Meyli rohiy asarette yashawatqanlar bolsun we yaki rohiy chüshkünleshken insanlar bolsun,  bundaq insanlarni herketke keltürüshte, eger biz hisyatimizgha tayinip ularni eyiplisek, haqaretlisek, ulargha tehdit qilsaq we yaki qorqunushluq aqiwetlerni köp tekitlisek, ulargha passip we selbi usullarni köp qollansaq, hergüzmu közligen ünümge irishelmeymiz.

Ular bizning chüshinishimizge, hisidashliq qilishimizgha, köyünishimizge we semimi yardem qilishimizgha muxtaj. Ular özlirining u ajizliqini tonup yitishke we ulardin asta asta ghalip qilishke ihtiyajliq. Ular ümütlünishke, öz özige bolghan ishenchisini qaytidin tikleshke ihtiyajliq.

Ümütwarliq insanni muapiqiyetke ilip baridighan ishenchdur. Ümüt we ishench bolmisa hichnimini wujutqa chiqarghili bolmaydu.

Biz choqum öz ara eyipleshni we öz ara düshmenlik qilishni toxtutushimiz, tarixtiki  achchiq sawaqlarni yekünlishimiz, öz ara itipaqliq we öz ara hemkarliqni kücheytishimiz kirek.

2019 - yili 1 - ayning 25 - küni