Özeng bol

Özeng bol
ئۆزەڭ بول

http://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2018/09/blog-post.html

Awazliq nusqisi


Memet Emin

In’gilizchida “be yourself” deydighan bir söz bolup, uning biwaste terjimisi “özeng bol” digenlik bolidu, we uning menisi tilimizdiki “özgiche” digen sözge eng yiqin kilidu. Beziler belkim bu témini körgende, insan özi bolmay ejiba bashqa birsi bolamdu dep sorishi mümkin. Toghura, insan bashqa birsi bolmay özi bolishi kirek , biraq riyal turmushta köpünchi kishiler özi bolmay we yaki özi bolalmay, her daim bashqa birsi bolushni arzu qilidu. Özini dawamliq bashqilar bilen yaki bashqilarni özi bilen silishturidu; bashqilargha hewes we heset qilidu. Öz hayatini yashashning ornigha  bashqilar bilen daim püt tépishidu,  bashqilarni körelmeydu. Özi bolushning heqiqi menisini toluq chüshenmeydu. Her ish qilghanda aldi bilen “bashqilar qandaq oylap qalar” digenni oylaydu. Özini qepezning ichige solap, öz tepekurini chekleyde we yaki erkin tepekkur qilalmaydu.

Undaqta biz bu “özeng bol” digen sözni qandaq chüshensek, toghura chüshen’gen bolimiz?  Özi bolush diginimiz, insan özini, öz alahidiliki we öz talantini toghura tonup yitip, öz alahidilikini we öz talantini eng yuquri derijide jare qildurup, öz hayatida yashashni we özgiche bolushni körsitidu. Hayatimizda biz tirishchanliq körsitish arqiliq qilalaydighan ishlar bolidu, hem herqanche térishsaqmu qilalmaydigha we yaki qilip qamlashturalmaydighan ish bolidu. Bizning hayatimiz we iqtidarimiz cheklik bolghini üchün, hemme ishlarni wayigha yetküzüp qilalishimiz mümkin emes. Insan özini toghura tonighanda we özi bolghanda, özi qilalmaydighan ishlargha bek chaplishiwalmaydu. Egri toqay yollarni az basidu; öz istiki boyiche arzulirigha eng qolay yiteleydu. Özi bolghan insanlarning özige bolghan ishenchisi yuquri bolidu, erkin tepekkur qilidighan bolidu. Bashqilarning kölenggüside yashimaydu. Dawamliq özini bashqilar bilen silishturmaydu, bashqilargha hesset qilmaydu. Bashqilarning aldida bilermenlik qilmaydu. Külelmise hergüz hijaymaydu. Özining ornini toghura belgiliyeleydu, we öz qimmitini yaritalaydu.

Men sözlimekchi bolghan mezmunni tiximu yaxshi chüshendürüsh üchün, melum kessip bilen shughulliniwatqan we yaki bir ish qiliwatqanlarni, ularning u ishni qilishtiki yaki qiliwatqan kessipini tallashtiki chiqish nuqtisigha we mexsitige asasen töwendikidek bir nechche türge ayrishni muapiq kördum.

1. Yashash üchün bir ish qilidighanlar, yeni turmushning ihtiyaji üchün melum kessip bilen shughullinidighan yaki bir ish qilidighanlar. Her qandaq jemiyette bu xildiki insanlar eng köp sanni igelleydighan bolup, ularning hayatida zor periqler bolidu. Beziler ömur boyi ata anisidin miras qalghan kessip bilen shughullunup, öz hayatini addi sadda ötküzse, yene beziler bashqilarning tesiri bilen tiriship tirmiship yuquri muashliq xizmetlerge intilidu we öz hayatini yaxshilashqa tirishidu. Beziler nahayti bayashat yashisa, yene bezilerning pütün hayati yoqsuzluq ichide ötidu; beziler öz irishkinige shükür qilip, öz bextini tapsa, yene beziler pütün ömürini japa mushaqet ichide ötküzidu.

2. Bir ish qilish üchün yashaydighanlar; bundaq kishiler her qandaq jemiyette nahayti az uchuraydighan bolup, bundaq kishilerde yalghuz tughma bir talant bolup qalmastin, eng mohimi ularda ulugh ghaye, yüksek mesulyet tuyghusi we ishench bolidu;  özini obdan toniyalaydu; özining nime qilishini obdan bilidu. Bundaq kishilerning hayati üzlüksiz tirishchanliq, bir ömür ishlesh we öz ghayisige yitish üchün toxtimay köresh qilish bilen ötidu. Ular kichik ishlargha isiliwalmaydu; chong ish qilish üchün bashqilarning pitne passatlirigha pisen qilmay, özi toghura dep bilgen yolni qetti dawamlashturidu; nöwiti kelgende putli kashshang bolghanlarni yoq qilidu. Ularning hayat yoli bek daghdam bolmaydu, hem bek bexitlik bolishimu natayin, biraq ular meyli meghlup bolsun yaki ghelbe qilsun, dunyada ularning nami qalidu.

3. Hewes we qizziqish üchün bir ish qilidighan yaki özining qizziqishigha asasen kessip tallaydighanlar. Bundaq kishiler adette tereqqi qilghan döwletlerde sel köp bolsimu biraq omumen qilghanda unche köp bolmaydu. Ular özini obdan chüshen’gen, özining nime qilishini obdan bilgen kishiler bolup, ularning hemmisi alahide talanliq bolmisimu, biraq ularning mutleq köp qismi öz qiliwatqan kessipte belgük netije yaratqan bolidu. Bu xildiki kishilerning hayati bek bayashat bolmisimu, biraq bir xil xatirjemlik we erkin azadilik ichide ötidu. Ular adette öz kessipini yaxshi köridu; xizmitini semimi we estayil qilidu; mesulyetchanliqi küchlük bolidi. Ular adette özini bashqilar bilen silishturmaydu; bashqilargha hewes we heset qilmaydu; bashqilargha ora kolimaydu, bashqilarning peyigha chüshmeydu; menmenchilik qilmaydu.

4. Shexsi menpet we ataq üchün bir ish qilidighanlar, yeni shamalgha qarap ish tutidighan, nede payda bolsa shuni qilip baqidighan pursetperesler. Bundaq kishiler her qandaq jemiyette mewjut bolup, san jehettimu unche az emes. Bundaq kishiler özini toluq chüshenmeydu, üzining nimige ihtiyajliq we nime qilishini bek bilip ketmeydu; nede payda bolsa shu yerge chapidu; dawamliq özini chaghlimaydu, özini bilermen we qaltis hisaplaydu; bashqilar bilen özini silishturidu. Ular chidimas, namert kilidu; irishken nersisige shükür qilmaydu; herqanche nersige irishsimu yenila ach közlik qilidu; insanlargha semimi muamile qilmaydu; yasalmiliq ichide yashaydu, öz tuyghusini yoshuridu; pütün ömürini bashqilargha hesset qilish, bashqilarning arqisidin söz chöchek tarqitish, shikayet qilish we qaxshash ichide ötküzidu.

Yuqarqi ehwallarning hemmisi mutleq bolmaydu. Insanlarning yaxshighan dewri, sharaiti we ularning körgen terbiyelirige qarap bezi özgürüshler bolidu.

Men kéchik waxtimda kino qoyidighan adem bolushni bek arzu qilattim, chünki u chaghlarda pütün jemiyet siritqa pütünley taqalghan bolup, hemme nerse normuluq we biletlik idi. Kinodin bashqa siritqi dunya bilen uchurashqidek hichqandaq bir waste yoq idi. Insanlarning turmushi bir xil yoqsuzluq ichide, nahayti addi ötetti. Insanlar arisida öz ara silishturush, öz ara beslishish we öz ara arqa ishik qilish digendekler asasen yoq idi. Mining nezirimde eng köp insanlar izdeydighan we eng köp insanlar arqa ishik qilidighanlar shu kino qoyidighanlar yaki kinoxanida xizmet qilidighanlar idi. Chünki her qetim chetelning kinoliri we yaki yaxshi kinolar kelse, peqet kinoxanida tonushi barlar andin u kinoni köridighan biletke irisheleyitti. Men her qétim özem arzu qilghan kinoni körelmiginimde öz özümge “chong bolsam choqum kino qoyidighan adem bolimen” dep wede bergen idim. Kiyin kinolar köpeydi; kinolarni körüsh burunqidin asan boldi, kinochilarning ornimu asta asta töwenleshke bashlidi. Undin kéyin shopurlar bashqilar teripidin hewes qilidighan bir kesip bolup qalghan idi. Shuning bilen men  öz özümge “chong bolsam choqum shopur bolimen” dep wede qilghan idim.

70 – yillarning axiri, men bashlan’ghuch mektepni püttürüp otura mektepke chiqqinimda, men oqughan mektepte yaxshi netije bilen oqush püttürgen oqughuchilar ichide shopurluq mektepke iltimas qilidighanlar yildin yilgha köpiyishke bashlidi. 1981 – yili men toluqsiz otura mektepni püttürgende, uzun yilliq arzum bilen shopurluq mektiwige imtahan berdim. Epsus, gerche netijem yaxshi bolghan bolsimu, biraq shopurluq mektepke qobul qilinmidim. Netijide toluq otura mektepte dawamliq oqup, axirda tibbi mektepke kirdim.

U zamanlarda meyli aile terbiyesi bolsun, meyli mektep terbiyesi bolsun, we yaki jemiyet terbiyesi bolsun, bizde tekitlen’gen bala terbilesh usuli, bashqilar teripidin bizge tiklen’gen ügünüsh ölgiliridin ügünüsh bolup, hichkim shexislerning özi bolushining qanchilik mohimliqini hergüzmu tekitlimeyitti; hetta bundaq bir uqummu yoq idi. Bizdiki terbiye, öyde ata anining gépini anglighan yaxshi bala, mektepte oqutquchining gépini anglighan yaxshi oqughuchi, xizmetke chiqqandin kéyin, rehberning, bashliqning gépini anglighan yaxshi xizmetchi digendek boy sunush, itaet qilish xarektirlik terbiye idi.

Men mushu terbilesh ölchemliri boyiche ailide yaxshi bala, mektepte yaxshi oqughuchi, xizmette yaxshi xizmetchi boldum. Oylap baqsam kino körüsh üchün kinochi bolghum keptu; shopurlargha qarap shopur bolghum keptu; tibbi mektepkimu peqet qobul bolghunum üchün bek köp oylap ketmeyla biriptimen. Özemning talanti nime, kelgüside nime kessip bilen shughullansam özümge eng muapiq digenlerni estayil oylap baqmaptimen. Her zaman bashqilarning körsitishi bilen, bashqilarning istiki boyiche, bashqilar ümüt qilghan adem bolushqa tiriship keptimen.

Kéyin yishimning chongishigha egiship, bezi nersilerni oylashqa bashlidim. Adem yashashtin mexset zadi nime? Insanning bu dunyagha kilishtin mexset, yalghuz ata anisini xosh qilishmu? Oqutquchisini xosh qilishmu? Yaki rehberni, bashliqni xosh qilishmu? Eger shundaq bolsa, ayrim musteqqil bir adem bolap bu dunyagha kilishning ehmiyiti nime? Her bir insanning öz istiki, arzusi qachan we qeyerde ipadilinidu? Men bu heqte köp oylandim, köp izdendim. Amirkigha kilip bir nechche yil yashighandin kéyin, uning jawabini taptim. Esli uning jawabi nahayti addi bolup, u bolsimu insanning “özi bolishi” iken. Insan peqet özi bolghanda, andin insanning musteqqil bir adem bolup bu dunyagha kilishning ehmiyiti heqiqi türde ipadilinidiken; her bir insanning arzu istiki we qimmiti eng yuquri derijide ishqa ashidiken.

Buningdin 10 yil ilgiri ballirimgha hemra bolup, Amirkining kartun filimi gumpichi müshük éyiq (Kong Fu Panda) digen kinoni körgen idim. Men gerche bu kinoni bir kartun filim qatarida körgen bolsammu, biraq bu kinoning mezmuni manga alahide tesir qildi. Bu filimde del bu “özi bolush” ni we uning qanchilik mohimliqini nahayti janliq ipadilep bergen idi.

Sining heqiqi artuqchiliqing sining eng yaxshi özung bolushtin kilidu.

Filimde bir ömür leghmen (noodle) tijariti bilen turmushini qamdap kiliwatqan ödek ashpezning biqiwalghan ügey balisi müshük éyiqining hékayisi teswirlen’gen bolup, bir küni bash pirsinaj müshük éyiqi mehellide ötküzülgen gumpichi talash musabiqisigha baridu, we tasadipi pursette özimu angqiralmighan bir shekilde kelgüside elni qutqazghuchi bash gumpichi (bash chewendaz) gha birdin bir kandidat bolup tallinidu.

Shundin étiwaren müshük éyiqi ongidimu chüshidimu dunyadiki eng yiritquch haywanlarni yingeleydighan eng küchlük gumpichi bolushni oylaydu. Köp japaliq meshshiq qilidu, biraq axirda herqanche meshshiq qilipmu, özining undaq bir gumpichi bolushtin köp yiraq ikenlikni sezgen müshük éyiqi, pütün ümüdini ibadetxanining ichidiki égiz bir yerge qoyup qoyghan mexpiyetlik yizilghan yögime qeghez (Secrets of the Scroll) ning ichidiki sirni bilishke baghlaydu. Yeni gumpchilar ustazi, qéri tash paqa ölüp kétishning aldida, “kim bu mexpiyetlik yizilghan yogime qeghez (Secrets of the Scroll) ni ilip, uning ichidiki sirni körse, shu elni qutqazghuchi meshhur gumpichi bolidu” dep wesiyet qaldurup ketken iken.

Müshük éyiqi axir u mexpiyetlik yizilghan yögime qeghez (Secrets of the Scroll) ni qoligha ilip qarisa, uning ichide héchnime yoq, quruq bir qeghez ikenlikini bayqaydu. Bu ehwaldin qattiq ümütsizlen’gen müsük éyiqi pütün xiyalliridin waz kéchip, leghmen satidighan ügey dadisining qéshigha birip, uning leghmen tijaritige warisliq qilish qararigha kilidu.

Müshük éyiqi öyige qaytip barghanda, ügey dadisi uninggha, “men yashinip qaldim, emdi leghmen tijaritini sanga tapshurup biridighan waqit keldi, emdi men sanga leghmenimning sirini dep birey” deydu, we uninggha qarap, “mining sirim, leghminimde esli hichqandaq mexpiyetlik yoq; bir nersini alahide qilmaqchi bolsang, sen uning alahide ikenlikige ishinishing kirek” deydu.

Bir nersini alahide qilmaqchi bolsang, sen uning alahide ikenlikige ishinishing kirek.

Ügey dadisining u sözlirini anglighan müshük éyiqi derhal bir nerse bayqighandek bolup, öydin chiqip, ibadetxanigha birip tashliwetke hiliqi quruq yögime qeghezni qoligha ilip uninggha qaraydu, we uningda özining sholisini köridu.

Shuning bilen “özi bolush” tin ibaret chong bir heqiqetni bayqaydu, we özi bolush qararigha kilidu. Netijide müshük éyiqi hazirqidek dunyada eng qimmetlik, eng etiwar haywan’gha aylinidu.

Iniq melumatlargha asaslan’ghanda Amirkining Washin’giton sheheridiki haywanatlar baghchisidiki müshük éyiqi, Xittaydin 10 yilliq ijare ilin’ghan bolup, her bir müshük éyiqining 10 yilliq ijare heqqi üchün Amirka terep Xittaygha 10 miliyun dollar töleydiken. Bu jeryanda tughulghan müshük éyiqining igidarchiliq hoquqimu menggü xittayda bolidiken, we Amirka terep u müsük éyiqi üchünmu ijare heqqi töleydiken.

Bizde “her qandaq nerse öz qimmiti bilen” deydighan söz bar. Allah insanlarni yaratqan waqitta, her bir insanni periqliq qilip özgiche alahidilik bilen yaratqan. Allah her bir insan’gha oxshimighan eqil paraset, iqtidar we talant ata qilghan. Uning asasliq sewebining biri insanlarni öz ara periqlendürüsh bolsa, yene biri insanlarning oxshimighan kesip we oxshimighan ishlar bilen shughullinishigha qolayliq bolishi üchündur. Oxshimighan insanlarning oxshimighan ishlarni qilishtiki qabiliyiti oxshash bolmaydu; beziler melum jehette talanti bolsa, yene bezilerning bashqa bir jehette talanti bolidu. Insanlar peqetla öz alahidiliki we talantini toghura tonup, uni eng yuquri derijide jare qildurghanda, andin egri toqay yollarni az bisip, özi bolush mexsitige yiteleydu; öz qimmitini toluq yaritalaydu we bashqilarning izzet hörmitige irisheleydu.

Bizning hazirqi ehwalimizgha qaraydighan bolsaq, bezilirimiz he disek özimizni bashqilar bilen silishturimiz, he disek ballirimizning nime talanti barliqi we nimige qizziqidighanliqigha unche qarap ketmey, öz istikimiz boyiche ballirimizni dangliq shexislerdin ügünüp, kelgüside shu dangliq shexislerdek dangliq shexis bolushqa ündeymiz;  netijide ballirimizning talanti we öz arzu istekliri nezerdin saqit bolup, ularning heqiqi talanti jare bolmay kömülep qalidu. Bezilirimiz he disek bilermenlik, menmenchilik qilip, “katta kishiler” bolushqa tirishimiz; mexsitimizge yitelmisek hessetxorluq qilimiz; hetta bashqilarning putigha höl qish qoyup, ularni yiqitishqa we weyran qilishqa urinimiz. Azraq kitap körüpla, özimizni mutixesis sanap, bashqilargha qalaymiqan yol körsütüp, özimiz bilmeydighan ishlargha isiliwalimiz; axirda hich ishni wayigha yetküzüp qilalmaymiz, hem bashqilarnimu nabut qilimiz. Külelmigen yerde hijiyip, attin chüshsekmu ilan’gisidin chüshmey, her ishlarda bashqilargha tosalghu bolup, öz yolida yürishiwatqan ishlarnimu aqsitip qoyiwatimiz.

Bizde “halinggha béqip hal tat, xaltanggha béqip un tat” deydighan ata sözi bolup, uning asasliq menisimu, bizni “özimiz bolush” qa chaqirishtin ibaret. Undin bashqa bizde yene “altunni zeger soqsun” deydighan ata sözi bolup, uning menisi her ish öz kessipi bilen bolghan yaxshi digen menada.  Yaxshi géniralning ghelbe qazinishi yaxshi eskerge baghliq bolidu. Yaxshi eskerningmu jengde utuq qazinishi yaxshi géniralgha baghliq bolidu. Eger géniral géniral bolmisa, esker eskerlikini qilmisa, u chaghda ularning urushta ghelbe qazinishi uyaqta tursun, hayatini saqlap qélishmu tes bolidu.

Axirda men yéghinchaqlap eyitsam, her birimiz öz ornimizni toghura belgilep, öz iqtidarimizni eng yuquri derijide namayen qilghinimizda andin öz qimmitimizni toghura yaritalaymiz. Insanning qimmiti hergüzmu uning hoquq mensepliride, qanchilik köp pul tipishida, qanchilik chong öyde olturshida we yaki qandaq nochi mashina heydishide bolmaydu. Insanning qimmiti Allahning her bir insan’gha bergen eqil parasiti we talantini eng yuquri derijide jare qilduralishida bolidu; insanning qémmiti yalghuz netijide emes belki jeryanda ipadilinidu. Eger bizning qabiliyitimiz mewjut zidiyetlerni hel qilishqa yetmise, kem digende biz zidiyetning bir qismi bolup qilishtin saqlinishimiz, köyiwatqan otqa may chichip zidiyetni ulghayitmasliqimiz kirek. Héch bolmisa ish qilghanlarning ishini qilghili qoyishimiz, ulargha yardem qilalmisaq, destek bolalmisaq, kem digende ularning yoldiki danggal bolup, yaki ulargha ora kolap, kétiwatqanlarning yoligha putli kashang bolmasliqimiz kirek.

2018 – yili 8 - ayning 30 – küni, New York