Biz oyghanduqmu?

Biz oyghanduqmu?

كونا يىزىق نۇسقىسى

https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/04/blog-post_18.html

Awazliq nusqisi

Memet Emin

Wetendiki lagir mesilisi oturgha chiqqandin kiyin, meyli dawaning xelqaralishishida bolsun yaki dawagha qizziqidighanlarning sanida bolsun, köp özgürüshler boldi. Dawa sipige nurghun yashlar qitildi; burun siyasetke arlashmaymen digenler, emdilikte siyasetchi boldi; burun awaz chiqarmighanlar emdilikte awaz chiqiridighan boldi; burun namayish we her xil paliyetler bolsa yiqin kelmeydighanlar, hazir namayish we her xil paliyetlerge akitip qatnishidighan boldi; teshkilatlar köpeydi. Köp sanda kishiler ündidarni tashlap watisapqa (whatsapp) yötkeldi. Facebook qatarliq ijtimayi taratqular, burunqidek yigen ichkenni we oyun tamashshalarni teshwiq qilidighan sorundin, weten dawasi ilip baridighan, weten heqqidiki uchurlarni ortaqlishidighan  sorun’gha aylan’ghandin bashqa yene bashqilarning eyipini achidighan, bashqilarning shexsiyitige tajawuz qilidighan we köz qarishi periqliq bolghan insanlarni aptinomiyechi, xain, jasus dep haqaretleydighan sorun’gha aylandi.

Beziler lagir mesilisi oturgha chiqqandin kiyin, xelqimiz yüksek derijide oyghandi, itipaqlashti diyishidu. Biraq men küzetken ehwallargha asaslan'ghanda, u yüksek derijide oyghunush bolmastin, belki köpünche kishilerge nisbeten, hangning qishigha kilip qilip, mangidighan yoli yoq, hanggha chüshüp kitishtin qutulushning koyida bolush; hanggha chüshüp ketmey, u yerdin saq kiteleydighan chighir yoldin birni tipishqa mejburi bolushtur. Elwette men bundaq diyish arqiliq heqiqi oyghan’ghan bir qisim kishilerni inkar qilmaqchi we bashqilarning rohigha soghaq su sepmekchi emesmen. Men peqet özüm köriwetqan riyalliqimizgha asasen, bu jehette öz köz qarashlirimni oturgha qoyup, herqaysinglar bilen ortaqlashmaqchimen. Shunga oyghan’ghan dostlarning sözümni özige almasliqini, tixi oyghanmighan dostlarning obdan oylushup biqishini ümüt qilimen.

Norwigiyelik dangliq opirachi we shair Xenrik Ibsen (Henrik Ibsen) mundaq digen iken, “Biz heqiqi oyghan’ghan waxtimizda, peqet yashap baqmighanliqimizni bayqaymiz”

Bizde “kiselni yoshursang, ölüm ashkare” deydighan ata sözi bar. Biz ijabi teshwiqatni köpeytip, xelqimizni ümütlendürüshke ihtiyajliq; shuning bilen bir waqitta öz özimizni aldap könglimizni quruq xosh qilishtin saqlinishimiz kirek. Eger bedinimizde kisel bolsa, özimizge waxtida, toghra diyagunuz qoyup, hayatimizgha tehdit ilip kilidighan bezi kiselliklerni waxtida dawalap saqaytishimiz we tiximu ighir aqiwetning kilip chiqishidin saqlinishimiz kirek.

Undaqta biz zadi oyghanduqmu yaki peqetla chiqish yoli tipishqa mejburlanduqmu? Ularning arisida qandaq periq bar? Eger biz oyghan’ghan bolsaq qanchilik oyghanduq? Eger biz oyghanmighan bolsaq qandaq qilip oyghinishimiz kirek? Men bu soalargha jawap birishtin ilgiri, “oyghunush” ning menisining nime ikenliki toghursida azraq toxtulup ötimen.

Oyghunush digen sözning töwendikidek birnechche xil menisi bar. Oyghunush aldi bilen uyqa halettin oyghaq haletke kilish dimektur. Oyghunush dimek insanlarning hushsiz halitidin normal haletke kilishi dimektur. Oyghunush dimek insanlarning xiyali dunyada yashashtin, ghepletliktin, hamaqetliktin riyalliqqa qaytish dimektur. Oyghunush dimek Allah bergen eqil parasetni ishlitip, etirapni yalghuz köz bilen emes, belki eqil paraset bilen küzütüp, mesilining mahitini tonup yitish dimektur. Oyghunush dimek mesilini tüptin hel qilish üchün eqil ishlitish, izdinish we uningliq üchün herket qilish we tirishchanliq körsitish dimektur. Oyghunush digenlik hergüzmu purset pereslik qilip, eplep seplep köz boyamchiliq qilish digenlik emes.

Amirkiliq dangliq yazghuchi, ammawi nutuq sözlügüchi we eneniwi tibabetni teshebbus qilghuchi Deepak Chopra mundaq digen iken, “Oyghunush, sining kim ikenlikingni özgertish bolmastin, belki sanga tewe bolmighan nersini tashliwitishtur”. Dimek biz oyghunush üchün, özimizni bashqa birsige özgertishimizning, choqum teshkilatlarning bashliqi bolishimizning hajiti yoq, biz peqet özimizdiki bixestelikni, bixutliqni, ghepletlikni we rohiy qulluqni tashlap, eqil parasitimizni ishqa silip, ademdek yashashqa tirishsaq, özimizning öteshke tigishlik bolghan insani burchimizni ada qilsaq yiterlik.

Oyghunush bolsa akitip bir jeryan bolup, uningdin peyda bolghan herket, tehditning ajizlishishi bilen toxtap qalmaydu; tehditning qayta sadir bolishining aldini ilish we mesilini üzül kisil hel qilish yolida izchil dawam qilidu. Chiqish yoli tipishqa mejburi bolush diginimiz, köpünche ehwalda passip bir jeryan bolup, uningdin peyda bolghan herket tehditning peslishige egiship ajizlishidu we izchil dawam qilmaydu. 

Eger biz tariximizdin bek yiraqlargha ketmey, yiqinqi 20 - 30 yilliq ehwalimizgha nezer salidighan bolsaq, bu 20 - 30 yilliq tariximizda nurghunlighan basturush we qirghinchiliqlarning yüz bergenlikini, her qitimliq basturush we qirghinchiliqta, biz hangning yinigha kilip qilip, mangidighan yol yoq, charisiz qalghanda, herketke kelgenlikimizni, ölümdin qutulush üchün azraq yol tapqanda, boshap qalghanliqimizni, netijide xelqimizning  ehwalida yaxshilinish bolmay eksinche tiximu nacharlishish bolghanliqini  körüwalalaymiz. Isimda qilishiche, 5 – iyul Ürümche qirghinchiliqi yüz bergende, dawada burunqigha nisbeten zor ilgirlesh bolghan idi. U chaghda gerche gherip döletliridiki nopusimiz hazirqidek köp bolmisimu, namayishlargha shundaq köp adem qatnashqan idi; arimizdiki chichilangghuluq, bölünüsh we zidiyetler hazirqidek undaq ighir emes idi; uningdin kiyin wetendiki ehwalda azraq özgürüsh boldi, netijide nurghun insanlar dawadin özini tartti. Lagir mesilisi oturgha chiqqandin kiyin, dawa, lagir mesilisini merkez qilghan qalda yene bir qitim qaytidin küchlendi;  melum nuqtidin ilip eyitqanda, dawa lagir mesilisige bek baghlinip qaldi. Bundaq bir ehwal astida, eger lagir taqalsa, cheteldiki bir qisim hetta köp qisim qirindashlarning dawadin özini tartmaydighanliqigha kim kapalet qilalaydu?

2018 – yili 12 – aydin 2019 – yili 1 – ayghiche, men  tor arqiliq ilip barghan ray sinashqa qatnashquchilar ichide, 56% adem, ailiside kem digende bir ademning lagirda ikenlikini, 15% adem, ailiside bir nechche ademning lagirda ikenlikini, yeni jemi 71% adem, ailiside bir yaki birnechche ademning lagirda ikenlikini bildürgen. Undin bashqa 24% adem ailisidikilerning ehwalidin xewersiz ikenlikni bildürgen. Peqet 4% adem, ailiside lagirgha solan’ghanlarning yoqliqini bildürgen. Hemmimizge melum bolghandek, Orta Asiya we Otur Sheriqtiki döletlerdin bashqa, Türkiyeni öz ichige alghan démokiratik döwletlerde kem digende 50 mingdin 100 ming ariliqida Uyghur bar; biraq epsus, hazir chetelde ilip biriliwatqan her xil paliyetlerge qatnishiwatqan yaki qoldin kilishche tirishchanliq körsitiwatqanlarning sani, yuqarqi sanning 10% tige, yeni 5 - 10 mingghimu yetmeydu.

Wetende milliyonlarche insanlar lagirlarda azap chekmekte; bizning eneniwi örpe adetlirimiz we dinni itiqadimiz weyran qilinmaqta; til yiziqimiz cheklenmekte, kitaplirimiz köydürülmekte, medini yadikarliqimiz we michit jamilirimiz chiqiwitilmekte; ballirimiz ata anisi hayat turup yitim bala qatarida kominizim idiyesi bilen terbilenmekte, qizlirimiz mejburi öylendürülmekte. Erkin dunyada yashawatqan xelqimizchu?  Xuddi Xittay hökümiti wetende lagirgha solan’ghanlarni “idiyesini mesile bar az sandiki kishiler” dep teripliginige oxshash, weten sirtida herketke kelgenlermu az sandiki bir qisim kishiler bilen cheklinip qiliwatidu. Cheteldiki 90% qirindashlirimiz, xuddi wetende yüz biriwatqan ehwallarning özimiz bilen hich munasiwiti yoqtek, yenila gheplette turmaqtimiz, süküt qilmaqtimiz. Bezilirimiz, waxtimiz we inirgiyerimizni, noruz ötküzüsh halalmu harammu, ayallarni hijaplinish kirekmu yoqmu digendek weten dawasi bilen köp alaqisi bolmighan ishlarni talash tartish qilishqa üchün serip qilmaqtimiz. Yene bezilirimiz bolsa, öyde yeydighan nerse yoq, ewel yeydighan nersini hel qilishning ornigha, polu yeymizmu yaki leghmenmu dep talash tartish qilghan’gha oxshash, waxtimizni we inirgiyerimizni mewjutliqimizni saqlap qilish üchün ortaq herket qilishning ornigha, her xil yoqilang ishlarni talash tartsih qilip, waqit isirap qilmaqtimiz. Itipaqliship, bir niyet bir mexsette, cheklik küchimizni birleshtürüp, uni dawa yolida eng yuquri derijide jare qildurushning ornigha, köz qarashta periq bolghanlarni aptinomiyechi, jasus, xain dep inkar qilip, öz ara itipaqliqni buziwatimiz, dawagha tosalghu bolawatimiz. Özimizni "musteqilchi" atap, bashqilarni "aptinomiyechi" dep eyiplawatqanlar, musteqqiliq üchün ighizdiki sözdin bashqa alahide periqliq bir herket ilip birip, özlirimizni ispatlighinimiz yoq. Bundaq bir ehwal astida, biz yene "biz oyghanduq" diyeleymizmu? Jawap hemmeylen’ge melum.

Cheteldiki xelqimizning ehwalining bundaq bolushning sewepliri her xil bolishi mümkin. Men bu jehette burun yazghan maqalalirimdimu az tola toxtalghan we bu heqte öz köz qarashlirimni oturgha qoyup ötken idim.

Mining qarishimche, bundaq bolushning sewebi aldi bilen bizde, yaki kem digende bir qisim kishilirimizde, bir xil namelum qorqush yeni rohiy asaretning ighir tesiri bar. Bizdiki shu namalum qorqush tüpeylidin, biz nime qilishning toghra we nime qilishning xata ikenlikige toghra höküm chiqiralmaywatimiz. Asan hayajanlinimiz; kim bir shuarni kötirep chiqsa, musteqqil teppekkur qilmay, hisyatimizgha tayinip yekün chiqirimiz. Bir ishlargha asan qiziymiz we asan sowiymiz. U namelum qorqush tüpeylidin, asasn achchiqlinimiz. Achchiqimiz közimizni körmes, eqilimizni ishlimes qilidu. Andin u achchiqimizni chiqiridighan obiktip izdeymiz; birlirini tipip, milletning hazirqi haletke chüshüp qilishning sewenlikini ulargha artip, ularni tillap haqeretlep, achchiqimizni chiqirip, rohiy halitimizni tengpunglashturushqa tirishimiz; netijide arimizda öchmenlik peyda bolidu; axirda hem özimiz hem bashqilar rohiy jehette tiximu chong zerbige we rohiy zexmige uchuraymiz.

Qorqush, bizni qarangghuluqqa bashlap baridu; qorqush bizni ghezeplendüridu; ghezeplinish, öchmenlikni peyda qilidu; öchmenlik, azaplinishni keltürüp chiqiridu.

Ikkinjidin, bizning xelqaraning bizge qilalaydighan yardimi toghursida chüshenchimiz mujimel, yaki uningha nisbeten iniq bir uqum yoq. Bizde, yaki kem digende bir qisim insanlirimizda, biz xelqaradin nimini telep qilsaq, ishlirimiz shu boyiche mangidu yaki biz derdimizni xelqaragha yiterlik anglatsaq, ishlirimiz özligidin hel bolidu yaki ishlirimizni Amirka qatarliq gherip döletliri hel qilip biridu, Yawropa birliki hel qilip biridu deydighan xata chüshenche bar. Elwette bizning hazirqi ehwalimizda, biz choqum xelqaraning qollishigha irishishimiz kirek. Meyli hazir bolsun yaki kelgüside bolsun, biz xelqaraning qollishigha irishelmey turup, közligen mexsitimizge yitelmeymiz;  biraq shuni bilishimiz kirekki, dawa bizning dawa; biz dawaning ichki amili, asasliq küchi, xelqaraning qollishi tashqi amil, yardemchi küch. Eger biz özimiz yiterlik oyghanmisaq, dawa az sandiki kishilerning dawasi bolup qalsa, yiterlik tirishchanliq körsetmisek, öz ara itipaqliq we hemkarliqni qolgha keltürmisek we uni kücheyitmisek, dawayimizning alahide algha ilgirlishi mümkin emes. Dawa, xelqaraning qollap quwetlishi, özimizning izchil tirishchanliqimiz we yüksek bedel tölishimiz bilen andin algha ilgirleydu.

Hich bir döletning bizni musteqqil qilip birish yaki biz nime telep qilsaq, bizge shuni qilip birish mejburyiti we yaki wezipisi yoq. Her qandaq dölet we milletning özining dölet menpeti we milli menpeti bolidu. Eger telimiz ongdin kilip, bizning telep isteklirimiz bilen bizge yardem qilishni xalaydighan döletlerning ümüt qilghini öz ara mas kilip qalsa, ular bizge yardem qilishi mümkin, netijide hem biz hem ular ümüt qilghan nersige irishelishi mümkin; bolmisa ishlar hergüz bizning istikimiz boyiche emes, belki bizge yardem qiliwatqan yaki yardem qilishni xalaydighanlarning ümüt qilghini boyiche bolishi mümkin. Bizning hazirqi ehwalimizda, biz xelqaraning yardimige we qollishigha ihtiyajliq; shunga biz ewel nimige irishelisek, shuni qolgha keltürmektin bashqa bek köp tallishimiz yoq. Men undaq disem, belkim bezilerning könglige yaqmasliqi mümkin. Eger her qandaq shexis we teshkilat mesilimizni hichkimge tayanmay, özimizning istiki boyiche hel qilalaydighanlar bolsa, men ularni qollaymen. Biz shuni bilishimiz kirekki köpünche xelqning bizge qilalaydighan eng chong yardimi, peqetla insanliq nuqtisidin chiqish qilip, bizning insandek yashishimiz üchün qoldin kilishche yardem qilish, yeni bizge hisidashliq qilish, bizni qollash, insawi kelse bizge az tola ixtizadi yardem qilish, öz hökümitining bezi qararlarni chiqirishigha jamaet pikiri toplash we bisim qilishtin ibaret.

Üchunjidin, biz yaki xili köp sanda insanlirimiz, wetendiki uruq tuqqanlirimizning we xelqimizning tutqun qilinishining, lagirlargha solinishining, ularning her xil jazalargha tartilishi we öltürlishining sewebini, xelqimiz yüzliniwatqan tehditning bizning milli kimlikimiz we milletning kelgüsi teqdiri bilen zich munasiwetlik hayat mamatliq bir mesile ikenlikini tixi tonup yetmiduq.

Hemmimiz körüwatqandek, meyli biz guwaliq bergende bolsun yaki axbaratlargha derdimizni anglatqanda bolsun, beziler özlirining hich ishqa arlashmighanliqini, meyli özi bolsun yaki öydikiler bolsun hichqandaq qanunsiz herketler bilen shughullanmighanliqini, shundaq turuqluq Xittay hökümitining ailisidikilerni lagir we türmilerge solighanliqini tekitleshse, yene beziler özlining chetellerde Xittay hakimiyitige qarshi paliyet ilip barghanliqi, axbaratlargha sözligenliki, guwaliq bergenliki, Xelqimizning heq hoquqini qoghdash yolida paliyet ilip barghanliqi üchün, Xittay hökümiti özliridin öch ilish üchün ailisidikilerni lagir, türmilerge solighanliqini tekitleshmekte. Beziler ailisidikilerning öz hayatini aran qamdap mangghan, bashqilargha zarar bergüchilik hali yoq, yawash insanlar ikenlikini tekitlise, yene beziler ailisidikilerning ali mektep yaki uningdin yuquri melumatqa ige bilimlik ziyali ikenlikini tekitlimekte. Emiliyetke qaraydighan bolsaq, bu nöwet lagir we türmilerge solan’ghanlar yalghuz chetelde uruq tuqqanliri barlarla emes; jazalan’ghanlar yalghuz chetelde Xittay hakimiyitige qarshi paliyet ilip barghanlarning, dawa sipidikilerning, axbaratqa sözligenlerning öyidikilerla emes; tutulghanlar yalghuz sawadi yoqlar, oqumighanlarla emes; qolgha ilin’ghanlar yalghuz dinni itiqadi küchlük yaki atalmish “idiyeside mesile bar” lar yaki “dinni esebiler” la emes; qolgha ilin’ghanlar yalghuz qanun’gha xilapliq qilghan yaki terorluq herketlerge qatnashqanlar emes. Lagir we türmilerge solghanlar ichide chetelde tuqqanliri barlarmu bar, chetel bilen hich bir alaqisi yoqlar bar; cheteldiki uruq tuqqanliri dawagha arlashqan, axbaratlargha sözligenler bar, hich ishqa arlashmighanlarmu bar; sawatliqlarmu bar, sawatsizlarmu bar; dixxan, ishchi, kadirlar bar; dinni zatlar, ziyalilar, yekke tijaretchiler bar; töwen qatlamdikiler bar, yuquri qatlamdikiler bar; Uyghurche mektepte oqughan, Xittayche bilmeydighanlar bar, kichikidin Xittayche mektepte oqughan, asasen Xittayche sözlishidighanlar bar. Ularning hemmiside ortaq alahidilik bolup, u bolsimu ularning milli kimliki we ularning shu ziminning ighisi bolishi.

Biz shuni tonup yitishimiz kirekki, xelqimizning lagir we türmilerge solinishi hergüzmu ular yaki ularning tüqqanlirining nime qilghanliqi sewebidin emes hem shundaqla hazir xelqimiz yüzlen’gen mesile yalghuz lagir mesilisimu emes. Hazir xelqimiz duch kiliwatqan mesile we xelqimiz yüzliniwatqan eng chong tehdit, milletning kelgüsi teqdiri bilen zich munasiwetlik hayat mamat mesilisi. Eger biz mesilining mahitini toluq tonup yetmey, bizning mesilimizni yalghuz melum kishilerning söz herkiti tüpeylidin kilip chiqqan lagir mesilisi dep qarisaq, yaki biz jim turghan bolsaq, dawa ilip barmighan bolsaq, wetendiki uruq tuqqanlar lagirgha solanmighan bolatti dep qarisaq, eger lagir taqalsa xelqimiz yüzlen'gen tehdit azlaydu dep qarisaq, biz mesilining nigizini tixi toluq tonup yetmigen bolimiz. Eger biz mesilining mahitini toluq tonup yetmisek, lagir taqalghandin kiyin, bizdiki “dawa qizghinliqi”, lagirning taqilishigha egiship yene bir qitim sowiyshi mümkin.

Mening qarishimche lagir we yaki xelqimizni lagirgha solap jazalash, hergüzmu  Xittay hökümitining axirqi mexsiti emes; lagir mesilisi we yaki xelqimizni lagirgha solap jazalash, Xittay hökümitining közligen mexsitige yitishtiki köpligen wastilerning peqet biri. Xittay hökümiti wetende yürgüziwatqan irqi we medini qirghinchiliq siyasitini, yalghuz lagir yaki türme ichidila emes, belki lagir we türme sirtidimu keng kölemde emilleshtürmekte. Lagir we türme ichide, xelqimizni rohiy we jismani jehette qinawatqan, hetta öltüriwatqan bolsa, lagir we türme sirtida, xelqimizni özining milli kimlikidin, örpe aditidin, til yiziqidin we dinni itiqatidin waz kichishke mejburi qiliwatidu. Xittay hökümiti lagir we türmidiki qirindashlarni     görege ilip, ularni qollunush arqiliq, xelqimizge yürgüziwatqan pisxikiliq urushini lagir we türme sirtigha, hette chetellerge kengeytiwatidu. Shu seweptin lagir taqalghandin kiyinmu, Xittay hökümiti Uyghurlarning milli kimlikini yoq qilish pilanidin waz kechmesliki mümkin.

Undaqta biz nime qilishimiz kirek? Hemmimiz körüp turiwatqandek, xelqimiz yüzliniwatqan bu mesililerni tüptin hel qilalaydighan eng asan, eng tiz we eng toghra bolghan addi bir yol yoq. Shunga bu soalgha birilidighan addi bir jawapmu yoq. Mining qarishimche dawaning algha ilgirlishige kapalet qilish üchün, biz aldi bilen bizni qorqush we yaki wehimige salghan rohiy ishkenjidin choqum qutulishimiz kirek. Özimizge özimiz tehdit qilip, qorqush peyda qilmasliqimiz kirek.

Biz choqum xelqimiz hazir süzlen’gen tehditning mahitini toluq tonup yitishimiz kirek. Yehudilar ikkinji dunya urushi mezgilide Nazi kemplerge solanghan we u kemplerde öltürülgen Yehudilarning kemplerge solunushi we kemplerde öltürlishining birdin bir sewebi ularning Yehudi bolup tughulghanliqi dep teshwiq qilghan iken. Bizmu bu nuqtigha alahide diqqet qilishimiz kirek.

Eger biz özimizni özimiz qutqazmisaq, bashqa hichkim bizni qutulduralmaydighanliqini tonup yitishimiz kirek. Omum yüzlük oyghinishimiz kirek. Oxshimighan teshkilatlar ara, köz qarashtiki periq tüpeylidin bir yerge kilelmigen teqdirdimu, hich bolmighanda qarmu qarshi herket qilmay, öz ara zerbe bermey, parallil herket qilishqa yüzlinishimiz kirek. Öz ara ish texsimati ilip birishimiz, öz ara inkar qilishni toxtutup, öz ara hemkarliq ornutishimiz kirek.

Biz özimizning we yaki özimiz wekilliq qilghan teshkilatlarning heq yolda mingiwatqanliqini, bashqilarni we yaki bashqa teshkilatlarni inkar qilish arqiliq emes, belki emili herketlirimiz arqiliq ispatlishimiz kirek. Melum bir shexis mundaq digen iken, “Sining toghra bolushung üchün bashqa birsining choqum xata bolushi zörür emes”.

Eger biz özimiz arisidiki mesilini hel qilalmisaq, shexsi adiwitimiz üstidin ghalip kilelmisek we shexsi hisyatimizni konturul qilalmisaq, Xittay hakimiyitidin ibaret küchluk bir düshmen üstidin ghalip kilelishimiz mümkin emes.

Yene ikki yildin kiyin Abduxaliq Uyghurning "Oyghan" digen shiiri yaizilghili 100 yil bolidu. Emdi oyghanmisaq rastinla jan we hemme nersimiz kiter.

2019 – yili 4 – ayning 17 – küni