Xelqara weziyet we Uyghur dawasi

Xelqara weziyet we Uyghur dawasi
خەلقارا ۋەزىيەت ۋە ئۇيغۇر داۋاسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/05/blog-post.html

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=1q86n7LoyEvwr9pqKr68nK2W7oE1b1-KQ

Memet Emin

“Puli barning gépi ong, puli yoqning gépi tong” boliwatqan bügünki dunyada, biz qandaq qilip hem bashqilarning bizge bolghan hésidashliqini qozghap, ularning yardimige irisheleymiz, hem bashqilarning oyunigha kelmey, bezi dölet we bezi insanlarning shexsi menpetining qurbani bolup kitishtin saqlinalaymiz? Bu hemmimizning oylap biqishigha tigishlik mohim mesile. Men gerche uzundin biri bu jehette bir nerse yizishni oylighan bolsammu, biraq men öz kessipim bolmighan témigha kirip, yazmamning bir tereplimilik bolup qilishidin we bashqilargha xata chüshenche birip qoyushtin endishe qilip, bu oyumdin waz kechken idim. Emdilikte bolsa qetti iradige kilip, bu jehette oylighanlirimni yizip, bashqilarning bu mesilige bolghan diqqet itiwarini qozghash qararigha keldim.

Hemmimizge melum bolghandek Söwit Itipaqi parchilinip Orta Asiyadiki Türki Jemhuryetler musteqqil bolghandin kiyin, Xittay hökümiti,  xelqimiz ichide oyghan’ghan we bash kötergen insanlirimizni bölgünchilik bilen eyiplep, ularni basturup kelgen idi. 2001 – yildiki 11 – sintebir weqesidin kiyin, Xittay hökümiti bizning musulman bolghanliqimiz sewebidin, xelqaraliq térorizimgha qarshi urushtin paydilinip, qarshiliq körsetkenlerni “dinni radikalchi”, “Islami térorchi” we “bölgünchi” digen jinayetler bilen eyiplep, xelqimizge qattiq qol sisasetlerni qollinip kelgen. Yiqinqi bir nechche yildin buyan Xittay hökümiti özining xelqimizge qaratqan qattiq qol siyasitini tiximu chikidin ashurup, dinni radikalliqni yoqutush we kespi terbilesh nami bilen milliyonlighan insanlirimizni turme we lagirlargha solap, ularni yoq qilishqa urunmaqta.

Nöwette, bizning dawa we xelqimizning teqdiri, démokiratik tüzümdiki gherip döletliri, diktaturluq tüzümdiki Xittay hökümiti we Islam dunyasidin ibaret üch burjekning arisigha qisturlup qalmaqta. Biz özimizning insani we igilik heq hoquqlirimizni qoghdash üchün, bir tereptin démokiratik tüzümdiki gherip döletlirining qollap quwetlishige we yardimige ihtiyajliq bolsaq, yene bir tereptin özimizning dinni étiqadimizni qoghdash üchün Islam dunyasi we musulman qérindashlarning qollishigha ihtiyajliq bolup qéliwatimiz. Bir tereptin, Xittay hökümiti, Islam dini we musulmanlarning gheriptiki selbi tesiridin paydilinip, bizge dinni esebilik qalpiqini keydürüp, bizni “dinni radikalchi we Islami térorchi” qatarida qattiq basturmaqta; yene bir tereptin, biz özimizning “dinni radikalchi we Islami térorchi” emeslikimizni tekitlep, dawayimizni gheripte tereqqi qildurush üchün térishchanliq körsetmektimiz. Biz bir terepke qarisaq, Amirka bashliq démokiratik tüzümdiki gherip döletlirining Xittay hökümitining xelqimizge yürgiziwatqan siyasetlirige qarita küchlük tenqitliri; yene bir terepke qarisaq, Musulman döletlirining Xittay hökümitining xelqimizge yürgiziwatqan siyasetlirige köz yumushi, hetta u siyasetni medhileshliri. Biz bir terepke qarisaq, Xéristiyan qatarliq bashqa dindikilerning bizge bolghan hésidashliqi we Islam dunyasigha, musulmanlargha bolghan selbi qarashliri; yene bir terepke qarisaq, musulmanlarning bizge bolghan hésidashliqi we gherip dunyasi, Xéristan qatarliq bashqa dindikilerge bolghan selbi qarashliri, gumanliri, hetta öchmenliki. Biz hazir heqiqetenmu mana shundaq üch burjek arisigha qisilip qilishtin ibaret mürekkep bir ehwalda qalmaqtimiz.

Pew Tetqitqat Merkizi ilip barghan ray sinashta oxshimighan döletlerdiki kishilerning musulmanlar bilen gheripliklerning munasiwitige bolghan köz qarishi. Jediweldiki netijige asaslan'ghanda, meyli gheriplikler bolsun yaki musulmanlar bolsun, köp sandiki kishiler musulmanlar bilen gheripliklerning munasiwiti nachar dep qarishidiken.

Bundaq bir ehwal astida, bizning hem gherip döletlirining hem Islam döletliri we musulmanlarning qollishigha iriship, düshmen’ge qarshi dawani özimiz ümüt qilghan yosunda rawan ilip mingishimiz unche asan bolmisa kirek. Xelqimiz tehdit astida qalghan bundaq bir hayat mamatliq mürekkep mezgilde, eger biz sel diqqet qilmisaq “qétiq ichken qutuluptu, qacha yalighan tutiliptu” digendek ish bolup, axirda ziyan tartqan biz bolup qilishimiz mümkin.  Shu seweptin biz alahide sezgür bolishimiz kirek. Bashqilarning oyunigha kelmeslikimiz, bezi kichik paydilarni dep milletning teqdirige tesir yetküzidighan ishlargha chitilip qilishtin saqlinishimiz kirek.

Sirilankida yüz bergen térorluq weqedin kiyin, bu weqelikni bana qilip, Xittay hökümitining Uyghurlargha qaratqan qattiq basturush siyasitini “dinni radikalliq” ni azaytishning ünümlük usuli dep medileydighanlar oturgha chiqmaqta. Bizning undaq köz qarashtikilerni Xittay hökümitige sitilghanlar dep, ularni inkar qilishimiz, bashqilarning bizge bolghan selbi qarishini azaytishqa yardimi bolishi natayin. Bashqilarning bizge qandaq qarishi yalghuz bezilerning bizni qandaq teshwiq qilishigha baghliq bolup qalmastin, eng mohimi bizning nime qilishimizgha we bezi sezgür mesililerge nisbeten qandaq pozitsiyede bolishimizgha baghliq.  

Xelqimiz nöwette duch kelgen hayat mamatliq bu kirzis hergüzmu yalghuz dinni itiqat mesilisi bolmastin, u eng mohimi xelqimizning milli mewjutluq mesilisi. Elwette dinni itiqadimiz, bizning hayatimizning mohim terkiwi qismi; dinni itiqadimiz, bizning milli mediniyitimiz we milli kimlikimizni saqlap qilishta mohim rol oynaydu. Biraq eger biz bu kirzista meghlup bolsaq, tehdit astida qalghini we weyran bolghini Islam dini bolmastin belki bizning milli kimlikimiz bolidu. Chünki pütün dunyada islam dinigha itiqat qilidighan nurghunlighan milletler bolup, ular dunyaning hemme yirige tarqalghan. Musulmanlarning omumi nopusi 1.8 miliyart bolup, hazirqi dunya nopusining 24.1% igelleydu; eytishlargha qarighanda hazir musulmanlar nopusining köpiyish nisbiti eng tiz bolup, 2060 - yilgha barghanda 3 miliyartqa yitip, dunya nopusining 31.1% ni igelleydiken; biraq Uyghur milliti peqet birla bolup, ularning mutleq köp qismi wetende yashaydu; eger wetende mediniyitimiz we  milli kimlikimiz weyran qilinsa, Islam dini emes belki pütün milletning teqdiri ighir derijide tehditke uchuraydu.

Islam dini tichliqni terghip qilidighan bir din. Islam dini hergüzmu térorluq terghip qilidighan din emes. Térorist, u meyli kim bolsun we nime seweptin térorliq qilsun, u haman térorist. Biraq hazirqi mesile, meyli biz xalayli yaki xalimayli, biz qobul qilayli yaki qobul qilmayli, dunyaning musulmanlargha bolghan qarishining selbi ikenliki, u bir heqiqet. Hemmimizge melum bolghinidek dunyada eng köp bigunaq insanlarning biwude ölüp kitishige sewep bolghanlar musulmanlar emes. Birinji we ikkinji dunya urushini qozghighanlar musulmanlar emes. Koriye urushini, Vitnam urushini, Iraq urushini qozghighanlar musulmanlar emes. 1995 - yili 4 - ayning 19 - kuni Amirkining Okloxoma sheheridiki Fediral binasini partilitip 168 ademning ölüshini we 680 ademning yardar bolushini keltürüp chiqarghan terorist musulman emes. Meyli Suriye / Iraq, Afghanistan / Pakistanda bolsun we yaki dunyaning bashqa döletliride bolsun terorluqning eng chong qurbani musulmanlardur. Emma bezi musulamanlar we yaki bezi özini musulman sanaydighan insanlar, Amirka qatarliq gherip döletliride terorluq qilip, nurghunlighan bigunah insanlarning ölüshini keltürüp chiqirishi, köz yumghili bolmaydighan bir heqiqet.  

Undaqta nime üchün Islam dini we musulmanlar, terorluq bilen baghlinip qaldi? Bu bir murekkep mesile bolup, musulmanlar bilen gherip we bashqa dindikiler arisida öz ara chüshenmeslik we öz ara ishenmeslik uzundin biri dawam qilip kelgen mesile. Herqandaq bir insan'gha nisbeten bashqilarning neziridiki obrazini we ishenchisini yoqatmaq asan, biraq bashqilarning neziride shekillen'gen xata qarashni we ishenmeslikni özgertmek unche asan emes.

 Pew Tetqitqat Merkizi ilip barghan ray sinashta oxshimighan döletlerdiki musulmanlarning 11- sintebir weqesini Ereplerning keltürüp chiqarghanliqigha bolghan qarishi.  Jediweldiki netijige asaslan'ghanda, ray sinashqa qatnashqan küp sandiki musulmanlar 11- sintebir weqesini Erepler keltürüp chiqarmighan dep qaraydiken.

Pew Tetqitqat Merkizi ilip barghan ray sinashta oxshimighan döletlerdiki musulmanlarning gheripliklerning ayallarni hörmetlishige we gheripliklerning musulmanlarning ayallarni  hörmetlishige bolghan qarishi.  Jediweldiki netijige asaslan'ghanda, gheriptiki musulmanlar bilen musulman döletliridiki musulmanlarning gheripliklerge bolghan qarishida chong periq bar bolup, gheriptiki musulmanlarning köp qismi gheripliklerni ayallargha hörmet qilidu dep qaraydiken. Biraq gheripliklerning köp qismi musulmanlarni ayallargha hörmet qilmaydu dep qaraydiken.

Beziler, gherip metbuatlirining Islam dini we musulmanlarni burmulap teshwiq qilishi sewebidin Islam dini we musulmanlar terorluq bilen baghlinip qalghan dep qarishidu; biraq biz özini musulman dewalghan bezi insanlarning bedinige bomba tengip özini partilitip, bigunah insanlarning ölishige sewep bolghanda “Allahu ekber” dep waqirishining bashqilargha bergen selbi tesirini hergüz nezerdin saqit qilmasliqimiz kirek. Allahu ekber digen bu söz esli Allah ulugh digen menadiki bir söz bolsimu, biraq özini musulman dewalghan bir qisim insanlar bu sözni terorluq bilen birge ishlitip, Islam dinining terorluq bilen baghlinip qilishida chong rol oynighan. Men ishinimenki Allah hichkimge öz namini qollunup, adem öltürüsh hoquqini bergen emes. Hichkimning Allah üchün birlirini jazalash we yaki öltürüsh hoquqi yoq.

Suriyede Daish yeni Islam Döliti oturgha chiqqandin kiyin, daishchilarning kamira aldida insanlarni qoyni qurbanliq qilghandek Allahu ekper dep boghuzlishi, mining kichik chighimdin beri shundaq söyünüp anglaydighan bu "Allahu ekber" sözige bolghan qarishimgha belguluk tesir körsetken idi. Shuningdin itiwaren, men her qetim "Allahu ekper" digen sözni anglisam, qolidiki pichaq bilen bir insanning boynini boghuzlawatqan bir jallat we boyinidin qan iqiwatqan u ademning chirayi köz aldimda körinidighan bolup qalghan idi. Allah heqiqeten ulugh; Allah shundaq ulughken uni her yerde tekitlep yurush zörürmu? Qoy, kalini qurbanliq qilghanda Allahu ekper disek, jamaetni namazgha chaqirghanda we namaz oqughanda Allahu ekber disek, terorchilar özini partilitish xarektirliq weqe peyda qilip, bigunah insanlarni öltürgendimu Allahu ekper dise; biz gherip döletliride Xittay hökümitige qarshi namayish qilghandimu Allahu ekper dep waqirsash, heqiqeten zörürmu?

Pew Tetqitqat Merkizi ilip barghan ray sinashta oxshimighan döletlerdiki musulmanlarning özini öltürwilish xarektirlik zorawanliq weqege bolghan pozitsiyesi.  Jediweldiki netijige asaslan'ghanda,  oxshimighan döletlerdiki ray sinashqa qatnashqan 7% - 29% arliqidiki musulmanlar zorawanliq weqe arqiliq bashqilarni öltürüp Islam dinini qoghdighili bolidu dep qaraydiken, emma köp qismi zorawanliq weqe arqiliq bashqilarni öltürüp Islam dinini qoghdighili bolmaydu dep qaraydiken.

Sami Sitegmen ependi bolsa ikkinji dunya urush mezgilidiki chong irqiy qirghinchiliqtin hayat qalghan yehudi bolup, men uni tunji qitim 2019 – yili 2 – ayning 5 – küni yehudi oqughuchilar teripidin niyorukta uyushturulghan uyghurlani qollap, xittay hakimitining wetinimizde yürgüziwatqan siyasitige qarshi namayishta körgen idim.  Sami sitegmen ependi  2019 – yili 4 – ayning 6 – küni Washin'giton sheheride ötküzülgen namayishqa qatnashqili barghan iken. Namayishtin  qaytishimda, Niyorukqa birge qaytip kelduq. U küni qatnash tosulap qilish sewebidin yolimiz peqet awimighan idi. Adette 4, 5 sa'et mangidighan yolni gerche  7 sa'et mangghan bolsaqmu, biraq bu 7 sa'et unche zirikishlik bolmidi. Sewep yolda kelgüche Sami Sitegmen ependi bilen nahayti qizghin söhbette bolduq.

Sami Sitegmen ependi romaniyede tughulup ösken bolup, yolda kelgiche öz köchürmishlirini, özining koministik tüzümge bolghan qarashlirini, yehudilarning öz dawasini dunyagha qandaq anglatqanliqini we yehudilarning öz kimlikini saqlash üchün körsetken tirishchanliqlirini sözlep berdi. Axirda u musulmanlar toghursida toxtulup,”  eger musulmanlar, islam dini yaki musulmanlarning térorluq bilen bir yerde tilgha ilinishini tüptin özgertmekchi bolsa, ozini musulman dep atiwalghanlar térorluq herkiti peyda qilghanda, weqening sewebining nime bolishidin qetti nezer, pütün musulmanlar uni térorluq herkiti dep qattiq eyiplishi kirek. Eger undaq bolmighanda, bashqilarning islamni xata chushinishidin saqlan'ghili bolmaydu“  digen idi.

Eger musulman bolghanliqi üchün we yaki künde Allahu ekper dep waqirghanliqi üchün, mesile hel bolidighan bolsa, Pelestin mesilisi alla burun hel bolghan bolatti. Birma musulmanlirining mesilisi hel bolghan bolatti. Chichen mesilisi eyni waqitta gheripning qollishigha iriship, nahayti obdan tereqqi qiliwatqan idi. Ushtumtut yüz bergen terorluq weqeler tüpeylidin, Chichen mesilisi xelqaraning qollishidin tamamen quruq qaldi. Hazir bolsa, hemmeylen körewatqandek, Chichen mesilisi toghursida hichqandaq sada yoq. Biz musulman bolghinimiz üchün, Islam döletliri awazini chiqarmighan yerde, xelqaraning bolupmu gherip döletlirining bizni musulmanken dep bizge alahide ichini aghritishi natayin. Bu yerde mohim bolghan ikki nerse bar; uning biri bizningmu bashqa insanlardek yashash heqqimiz bar bolghan bir insan ikenlikimiz, yene biri eger Xittay hökümitining mutihemliki dawam qiliwerse, bizge kelgen bu balayi apetning bashqa insanlarghimu kilidighanliqi, netijide nurghun döletlerning dölet menpetining tehdit astida qalidighanliqini tekitlesh.

Irlandiyelik yazghuchi we siyasi paliyetchi Jorj Bernard Shaw mundaq digen iken, "Toghra pursetke saqlap turma; uni özeng yarat".

Toghra, bizge paydiliq purset kelse, biz uningdin toghra paydilinishni bilishimiz kirek. Eger bizge paydiliq purset kelmise, biz qandaq qilip özimizge paydiliq purset yartishni bilishimiz kirek.

2019 - yili 5 - ayning 12 - küni