Xongkong mesilisi we bizning dawa

Xongkong mesilisi we bizning dawa

كونا يىزىق نۇسقىسى
https://uyghur-jemiyiti.blogspot.com/2019/10/4.html

https://www.akademiye.org/ug/?p=14886

Awazliq nusqisi
https://drive.google.com/open?id=1C7r4Z9j0r4_7z_ZjTMbJ-Dua6-ER39Lm

 Memet Emin

      Xongkong mesilisi otturigha chiqip qisqighine 4 aydin köprek waqit ichide dunyada alahide tesir qozghap,  pütün dunyaning diqqitini tartti,  shundaqla Xitay hökümiti we uning sadiq qollighuchiliridin bashqa pütün dunyadiki erkinlikke intilidighan xelqning ortaq qollishigha érishken bolsimu,  biraq yéqindin béri yüz bériwatqan özgirishler,  erkinlikke intilgüchilerni,  bolupmu Xongkongluqlarni özlirining aqiwitige nisbeten endishige salmay qalmaydu.  Undaqta Xongkong mesilisining dunyada bundaq téz diqqet qozghishining sewebliri néme? Xongkong mesilisining bizning dawayimizgha nisbeten qandaq tesiri bar? Biz Xongkong mesilisidin némilerni yekünlishimiz kérek? Men bu heqte özümning közitishlirige asasen köz qarashlirimizni otturigha qoyup ötmekchimen. 

      Xongkongning igilik hoquqi,  1997 - yili 7 - ayning 1 - küni, Xongkongning démokratik tüzülmisini 50 yil özgertmeslik sherti bilen Xitaygha qayturup bérilgen bolup,  kélishim boyiche Xongkongluqlar 50 yilghiche alahide aptonomiye hoquqidin behrimen bolushi kérek idi.  Epsus,  Xitay hökümiti Xongkongning igilik hoquqini qolgha alghandin kéyin,  her xil yollar arqiliq Xongkongning her sahesige singip kirip, Xongkongluqlarning idiolgiyesi we qimmet qarishigha tesir körsitike bashlidi.  Netijide En’giliye hökümitining bashqurushida erkinlikke könüp qalghan Xongkongluqlar,  Xitay hökümitining hemmini kontrol qilmaqchi bolghan qara niyitini bara-bara bayqap,  bu ishqa nisbeten öz naraziliqlirini bildürüshke bashlidi.  Ular 2014 - yili "Künlük inqilabi" ni qozghighan bolsimu,  biraq u inqilab uzun ötmey Xitay hökümiti teripidin basturulghan.  Bu qétim Xongkongda tüzülmekchi bolghan "Xongkongdiki jinayetchilerni Xitay hökümitige ötküzüp bérish qanuni" sewebidin Xongkongluqlar yene bir qétim keng kölemde qozghilip chiqqan. 

      Xongkong mesilisining xelqarada bundaq téz tesir qozghishi we xelqaraning bolupmu Amérikining qollishigha érishishi köp xil amillar bilen munasiwetlik bolup,  uning seweblirini töwendikidek bir qanche nuqtigha yekünleshke bolidu.  Aldi bilen,  xelqaraning bolupmu Amérika qatarliq gherb döletlirining Xitay hökümitining kéngeymichilik pilanini we gherbning démokratik tüzümige bolghan tehditidini tonup yétishi. Ikkinchidin,  Xongkongluqlarning öz heq-hoquqlirini qoghdash üchün dadilliq bilen otturigha chiqishi,  özliri duch kelgen adaletsizliklerni peqet muhajirettiki Xongkongluqlar arqiliq emes,  belki Xongkong ichidiki xelqning biwaste qarshiliq körsitishi we Xongkongning alahide orni sewebidin Xongkongda yüz bériwatqan weqelerning xelqara axbaratida öz waqtida eynen xewer qilinip turushi.  Üchinchidin,  gherbning bolupmu Amérikining 30 yil ilgiriki Xitayda yüz bergen tiyenenmén weqesining Xongkongda qaytilinip qélishi we Xitay hökümitining sherqiy türkistanda yüzgüzüwatqan bir qisim siyasetlirining Xongkongda kéngiyishidin endishe qilishi. Tötinchidin, Xongkongluqlarning gherb bilen oxshash qimmet qarashta bolushi we gherbning démokratik qurulmisigha tehdit bolmaydighanliqi.  Beshinchidin,  Xongkongluqlar otturigha qoyghan besh telepning Xitay hökümiti bilen engiliye arisida tüzülgen kélishimge uyghun ikenliki we uning Xitayning zémin pütünlükini we igilik hoquqigha héchqandaq tesir körsetmeydighanliqi,  shu sewebtin bashqa döletlerning Xongkongni qollishi özlirining Xitay hökümiti bilen tüzgen déplomatik kélishimlirige zit kelmeydighanliqi. 

      Xongkongluqlarning besh telipi: 

      1. Xongkongda maqullimaqchi bolghan "Xongkongdiki jinayetchilerni Xitaygha ötküzüp bérish qanuni" ni emeldin qaldurush. 

      2. 6 - Ayning 12 - künidiki namayishigha bérilgen "Topilang" qalpiqini emeldin qaldurush. 

      3. Namayishqa qatnashqan oqughuchilarni jinayetchi süpitide eyiblimeslik. 

      4. Musteqil tekshürüsh komitéti qurup chiqip,  saqchilarning zorawanliqigha nisbeten tekshürüsh élip bérish. 

      5. Xongkongda heqiqiy menidiki musteqil saylamni emeliyleshtürüsh. 

      Hemmimiz körüwatqandek,  gerche Xongkongluqlar otturigha qoyghan bu besh telep shunche addiy,  Xitay hökümitige alahide tehdit élip kelmisimu,  pütün dunyaning bolupmu gherb döletlirining,  jümlidin Amérika parlaméntining alahide qollishigha érishken bolsimu,  nahayiti epsus, hazirghiche Xongkong mesilisi hel bolmaywatidu. Eksiche namayishqa qatnashquchilar Xongkongda Xitay saqchiliri teripidin basturuwatidu.  Qolida tömürning sunuqi bolmighan oqughuchilar Xitay saqchilirining zorawanliqigha uchrawatidu. Eger xelqara we Amérika hökümiti Xongkong mesiliside Xitaygha emeliy bir bésim qilmisa,  tramp Xitay bilen bolghan soda kélishimi üchün "Xongkong mesilisi özlükidin hel bolidu" dep uni Xitay hökümitige tashlap berse,  shundaqla Shi Jinping uningdin ilham élip,  pütün dunyaning közide "Kim Xitay hökümitining zéminini parchilashqa urinidiken,  hemmisining bedini yanjilip,  sökekliri parche-parche bolup kétidu" dep tehdit salalisa,  Xongkong mesilisining qisqa waqit ichide ongushluq hel bolushi unche asan bolmisa kérek. 

      Xongkong mesilisining otturigha chiqishi Xitay hökümitining epti-beshirisini téximu ashkarlap,  bizning dawayimizning heqliq bir dawa bolup dunyagha tonulushi üchün nurghun yaxshi pursetlerni yaritip berdi.  Xongkong mesilisi meyli qandaq netije bilen axirlashsun,  uning otturigha chiqishi bizning dawagha ijabiy tesir körsetkendin bashqa,  eng muhimi bizge köpligen derslerni berdi.  Méning qarishimche,  eger Xongkong mesilisi ghelbe bilen axirlashsa,  bizge tinichliq bilen qarshiliq herikiti élip bérish we küresh qilish arqiliq öz heq-hoquqini qoghdashning neqeder muhimliqini yene bir qétim ispatlap, xelqimizning tinch yol bilen élip bériwatqan qarshiliq herikitige ümid we küch élip kélishi mumkin.  Eger Xongkong mesilisi meghlup bolsa,  bir tereptin bizning peqet musulman bolghanliqimiz üchün emes,  belki Xitay hökümiti bilen perqliq qarashtiki herqandaq xelqning Xitay hökümiti teripidin ret qilinip basturuldighanliqini xelqaragha namayen qilip, xelqaraning bizni qollishigha türtke bolushi mumkin.  Lékin yene bir tereptin Xongkong mesilisini hel qilishta,  xelqaraning bolupmu gherbning Xitay hökümitige yéterlik bésim chüshürelmigenlikini ashkarlap,  xelqaraning yüz bériwatqan adaletsizliklerni hel qilishtiki tesir küchining bek ajiz ikenlikini körsitip,  tinchliq bilen küresh qilish yolini tallighanlargha belgilik ümidsizlik élip kélishi mumkin. 

      Hemmimizge melum,  wetende bizning xelqimiz duch kéliwatqan tehdit we adaletsizliklerni Xongkongluqlar duch kéliwatqan tehdit we adaletsizlikler bilen sélishturush mumkin emes.  Xongkongluqlar duch kelgini peqet yashash süpitini yuqiri kötürüsh mesilisi bolup,  ularning kündilik turmushigha héchqandaq tehdit élip kelmeydu.  Ular öz hoquqini we iptixarini qoghdash üchün qarshiliq bildürdi,  xeterge tewekkül qildi,  mushu ishlar üchün bedel töleshke razi boldi.  Emma bizning nechche milyon xelqimiz türmiler we lagirlarda,  pütün millitimiz yoqilish tehditige duch keldi.  Nahayiti epsus,  yéterlik qarshiliq körsitish yoq.  Peqet weten ichidikiler emes,  hetta weten sirtida erkin yashawatqan xelqimizningmu heqiqiy oyghanghini nahayiti cheklik.  7 Milyon Xongkongluqning yérimi peqet téximu erkin yashash üchün qozghilip kochilargha chiqti,  bedel tölidi we tölewatidu.  Emma wetende 15 milyondin 35 milyonghiche,  muhajirette bir milyondin artuq nopusimiz bar dégen bizning 10% timizmu téxi resmiy heriketke ötelmiduq,  orunsiz bedel töliduq,  biraq erkinlik üchün bedel töleshke pétinalmiduq.  Men yuqirida dep ötkendek,  Xongkong mesilisining xelqarada téz qollashqa érishishining sewebliridin biri ularning öz hoquqini qoghdashta dadil bolushi,  özliri duch kelgen adaletsizlikni peqet muhajirettiki Xongkongluqlar arqiliqla emes,  belki ichki xelq arqiliq biwaste anglitishi bolup,  nahayiti epsus bizning weten ichidiki xelqimizning bundaq bir pursitining bolmasliqi,  hetta weten ichidiki xelqimizning eksiche Xitay hökümitige maslishi,  özi xalap yaki xalimighan halda Xitay hökümitining siyasiyitini maxtishi, weten sirtidiki xelqimizning bolsa omumiyüzlük oyghanmasliqi, bizning dawayimizning xelqarada keng tarqilishigha selbiy tesir körsetmekte. 

      Yéqinda birsi terjime qilip torda élan qilghan namayishqa qatnashqan bir Xongkongluq oqughuchi bala bilen muxbir arisidiki dialog alahide diqqitimni tartti. 

      Muxbir:  Namayishqa chiqqiningni öyingizdikiler bilemdu?

      Oqughuchi:  Bilidu,  ular méni qollaydu. 

      Muxbir:  Namayishqa chiqqanda qorqtingizmu?

      Oqughuchi:  Yaq,  qorqmidim.  Namayishqa chiqishtin burunla idiywi teyyarliq qilip qoyghantim,  belkim tuyuqsiz ölüp kétishim yaki yoqap kétishim mumkin.  Lékin men chiqmisam kéyinkiler qandaq qilidu? Shunga men wesiyetnaminimu yézip teyyarlap qoyghan. 

      Muxbir:  Wesiyitingizde némilerni yazghantingiz?

      Oqughuchi:  Eger men ölüp kétip qalsam ichki ezalirimni éhtiyajliq kishilerge teqdim qilinglar dep yazghanidim. 

      Muxbir:  Ata-aningiz wesiyet qaldurghiningizni bilemdu?

      Oqughuchi:  Yaq,  ular bilmeydu.  Ularni ensirep qalmisun dédim.  Emma ular namayishqa chiqishimni qollaydu.  Ata-anam yighlap turup:  "Balam bizni kechürgin,  hemmini qilghan biz,  eyni chaghda biz silerdek des turup,  siler üchün erkin dunya yaritip bérelmiduq,  bizning ötküzgen sewenliklirimizning bedilini siler tölewatisiler,  bizni kechürgin balam" dep méni quchaqlap yighlap ketti. 

      Men yuqiriqi dialogni oqup chiqqandin kéyin,  men parangliship baqqan yashlarning wetendin ayrilish aldida, ularning ata-anilirining ulargha tapilighan nesihetliri ésimge keldi.  Balilirini chetelge oqushqa yolgha salghan Uyghurlarning mutleq köp qismi gerche her jehette Uyghurlarning aldigha wekillik qilidighan kishiler bolsimu,  biraq ular balilirigha: "Bizge erkin yashash nisip bolmidi, siler bolsanglimu chetelge chiqip heqiqiy bir insandek erkin yashanglar" dep nesihet qilishning ornigha "Siyasetke arlashmighin, siyasetke arlishidighan kishilerning yénigha yéqin kelmigin" dep nesihet qilip yolgha salghan iken.  Hetta méning bir sawaqdishim Amérikida oquwatqan balisini yoqlap kelginide,  manga "Balamgha qalaymiqan mezmundiki uchurlarni ewetmigin" dep alahide tapilighan idi.  Bu yerdiki halqiliq mesile Xongkongluqlar bilen Uyghurlar gerche oxshashla bashqilarning  mustemlikisi astida yashighan millet bolsimu,  Xongkongluqlar  En'giliyening démokratik tüzümi astida siritqa échiwitilgen ochuq bir jemiyette yashighan; gerche Xongkongluqlar öz bashliqini saylash saylinish hoquqidin behriman bolalmighan bolsimu,  biraq nurghun jehette cheklimige uchurmighan, erkinliktin behriman bolghan we erkinlikning néme ikenlikini bilip yashighan; emma biz Uyghurlar Xitay hökümitining dikatorluq tüzümi astida siritqa yipiq halda yashiduq; biz nurghun jehetlerde cheklimige uchirap, erkinlikning néme ikenlikini bilmey yashap, bilip-bilmey özimizge qulluq rohni singdürüwalghan ikenmiz.  Elwette men bu yerde héchkimni eyiblimekchi emesmen.  Men peqetla Xongkongluqlar bilen biz Uyghurlar arisidiki perqlerni sélishturush arqiliq,  bizning néme üchün hazirqidek ehwaldimu omumi yüzlük oyghinalmasliqimizning seweblirini otturgha qoyup ötmekchi. 

      2019 – Yili  10 – ayning 15 – küni "Xongkong kishilik hoquq we démokiratiye qanun lahiyesi", 435 millet wekili bar Amérika awam palatasining maqullishidin ötti.  Yéqin kelgüside kéngesh palatasining maqullishidin ötüp,  prézidéntning imzalishigha sunushi mumkin.  Biz milliyonlarche xelqimizning éghir bedel tölishi we nechche yilliq tirishchanliq netijiside "Uyghur kishilik hoquq qanun lahiyesi", 100 millet wekili bolghan Amérika kéngesh palatasining maqullishidin ötti.  Pat yéqinda awam palatasining muzakire qilishigha sunulidu.  Xongkongluqlar bizdek undaq chong bedel tölimey,  qisqighine 4 aydin artuq waqit ichide shundaq qollashqa érishti.  Uning muhim seweblirining biri men yuqirida dep ötkendek, Xongkongluqlarning  gherb bilen oxshash qimmet qarashta bolushi we gherbning démokratik qurulmisigha tehdit bolmaydighanliqi bolushi mumkin.  Xongkongluqlarning köp qismi buddah dini we daw dinigha,  bir qismi xiristiyan dinigha étiqad qilsa,  yene bir qismi éniq bir dingha étiqad qilmaydighan dinsizlar bolsimu,  biraq ular milletning menpeitige kelgende, özlirini idare qilmaqchi bolghan we özliri bilen oxshash irqtin bolghan Xitay kominist hakimiyitige qarshi chiqip,  yüksek derijide birleshti؛ ortaq bir qimmet qarash etrapigha toplashti. Ular özining insani heq-hoquqini qoghdashni hemmidin ela  kördi.  Shu sewebtin Xongkongluqlar,  xelqaradiki irqi we dini jehette ular bilen köp munasiwiti bolmighan nurghun milletlerning hésidashliq qilishigha we qollishigha érishti. Epsus,  Uyghurlarning mutleq köp qismi islam dinigha étiqad qilidighan,  xelqimiz tarixta misli körülmigen derijide tehdit astida qalghan bolsimu,  biraq biz yenila bek köp zéhnimizni zörür bolmighan ishlargha serp qilip kéliwatimiz.  Meyli weten ichidiki xelqimiz bolsun we yaki weten sirtida yashawatqan qérindashlar bolsun,  biz keng kölemde oyghinip we milletning menpeitini birinchi orungha qoyup keng kölemde birliship bolalmiduq.  Béshimizgha éghir kün kéliwatqan bügünkidek weziyette,  bizning irqi we dinni qérindashlirimizning bizge tutqan pozitsiyesi hemmeylenge ayan؛ shundaq turuqluq,  xéli köp sandiki bir qismimiz yenila ümmetchilikni milletning üstige qoyup,  dunyani musulman we kapir dep peqet ikkige bölüp muamile qiliwatimiz.  Shuni untup qalmasliqimiz kérekki,  dunya nopusining 20% i musulman bolup,  bizning nopusimiz pütün musulman nopusining aran 1 – 2% igelleydu.  Uyghurlarning yoq bolushi bilen musulman yoq bolmaydu.  Diniy itiqadimiz cheklense yaki u tosqunluqqa uchursa,  uni eslige keltürgili bolidu,  biraq millet yoqalsa,  hemme nersimiz yoqaydu we uni qayta eslige keltürgili bolmaydu. 

      Biz shuni tonup yétishimiz kérekki,  yer shari bizni merkez qilip aylanmaydu.  Bizde "Ayaqning qandaqliqini put bilidu" deydighan söz bar.  Her ademning özige chushluq derdi bar.  Eger biz özimiz toluq qozghalmisaq,  toluq herketke kélip özimizni özimiz qutquzush üchün tirishchanliq körsetmisek, derdimizni bashqilargha yéterlik anglatmisaq,  bashqilar bizning derdimizni toluq hés qilalishi we bizni bu pajiedin qutuldurup qoyushi mumkin emes.  Hélimu Amérika qatarliq gherb döletliri we xelqliri,  bolupmu Amérika parlaménti biz üchün izchil halda eng küchlük awaz chiqirip kéliwatidu. Amérikida, Yawropada, En'giliyede,  Kanadada we Awistiraliyede bizning mesilimiz muzakire qilindi,  bolupmu Amérika parliméntida hazirgha qeder biz üchün köp qétim guwahliq bérish yighini ötküzülüp, bizning derdimizni Amérika xelqige,  jümlidin pütün dunyagha anglitishimiz üchün purset yaritip berdi.  Amérika hökümiti bashchiliqida,  tunji qétim Uyghur mesilisi birleshken döletler teshkilatining niyoruktiki bash shitabigha élip kirildi.  Jaza lagiri bilen munasiwetlik Xitay emeldarlirigha wiza cheklimisi qoydi, 28 orungha jaza béridighanliqini élan qildi.  Elwette bularning hemmisi Xitay hökümitining wetinimizde yürgüzüwatqan siyasitide tüptin özgirish peyda qilishqa we lagirni taqashqa téxi yéterlik emes,  biraq Amérika hökümiti we uning itipaqdash döletliri biz üchün awaz chiqarmighan we Xitay hökümitige hazirqidek pozitsiyede bolmighan bolsa,  Xitay hökümitining bizge yene némilerni qilidighanliqini tesewur qilish qiyin.  Shuni tekitlep ötishimiz kirekki,  Xitay hökümitining lagirlarni taqishi bilen bizning mesilimiz hel bolmaydu؛ Xitay hökümitining wetinimizde yürgüzüwatqan siyasitini toxtitishi bilen bizning mesilimiz hel bolmaydu؛ biraq eger biz hetta lagirnimu taqitalmisaq, Xitay hökümitining wetende yürgüzüwatqan siyasitini toxtitip,  xelqimizning mewjutliqini saqlap qalalmisaq, uningdin chong ishni qilalishimiz téximu qiyin.  Shunga biz bir birimizni eyibleshni toxtitip,  milli menpeetni aldinqi orungha qoyup,  keng kölemde birlik sep qurup chiqishimiz we dawani her tereptin janlandurishimiz kérek. 

2019- yili 10 - ayning 19 - kuni