Biz nime qilishimiz kirek?

Biz nime qilishimiz kirek?

Memet Emin

Weten sirtidikilerning weten ichidiki uruq tuqqan, dost buraderler bilen bolghan alaqining qiyinlishishi we wetendiki weziyetining üzlüksiz keskinlishige egiship, weten sirtidikiler her xil ijtimayi taratqularda  qurulghan oxshimighan gurpilarda toplushup, öz ara sirdashmaqta, we wetenning weziyiti toghursida bash qaturmaqyta. Her qaysi toplarda eng köp munazire qilidighan we eng köp sorilidighan mesile özimizning nime qilishi toghursida bolmaqta. Heqiqetenmu her birimizge nisbeten wetendiki weziyettin xewer tipip turup, wetendiki uruq tuqqan dost buraderlirimizning bishigha kelgen külpetlerni bilip turup, ular üchün hich bir ish qilalmasliq, her birimizge nisbeten eng azapliq ish bolsa kirek.

Undaqta, biz zadi nime qilishimiz kirek?

Addi jawap: qolimizdin kelgenni qilishimiz kirek. Shekil we yaki bashqilargha körsütüsh üchün emes, belki könglimizdin chiqirip qilishimiz kirek.

Hazir bizdiki eng omumlashqan bir ehwal, chong ishni qilalmasliq, kichik ishni yaratmasliq؛ qilidighan ishni yiraqtin izdep, yinimizdiki ishni körmeslik؛ he disek qilishqa mkan  bolmighan chong ishlargha isiliwilip, axirda amal yoq dep hemmidin waz kichip,  ümütsizlinip olturush. Chong ishlarni qilalmisaq, ishni kichiktin bashlishimiz kirek. Yiraqtiki ishni qilalmisaq, ishni yinimizdin bashlishimiz kirek. Weten ichidikilerge birer ish qilip birelmisek, weten sirtidikiler üchün birer ish qilip bersekmu bolidu. Emiliyette yalghuz weten ichidikilerla bizning xelqimiz bolup qalmastin, belki dunyaning bulung puchqaqlirida yashawatqan uyghurlarning her bir ezasi, meyli ular weten ichide bolsun, we yaki weten sirtida bolsun, ularning hemmisi bizning xelqimizdur. Bizde "qol qolni yusa, qol qopup yüzni yuyar" deydighan ata sözi bar. Bizde yene "küch birlikte, ish ömlükte" deydighan ata sözi bar. 

Hemmimizge melum bolghandek weten sirtida texminen 3 miliyundin artuq uyghur bolishi mümkin. Ularning ichide 5 - iyul weqesidin kiyin her xil sewepler we her xil yollar bilen weten sirtigha chiqqanlar 50 mingdin hette 100 mingdin ishishi mümkin. Bularning köpünchisi özliri turiwatqan döwletlerde til we ishqa orunlushush qatarliq jehetlerde her xil qiyinchiliqlargha yoluqmaqta. Beziliri hetta öz qirindashliri teripidin bözek itilmekte we aldanmaqta. Men bundaq shikayetlerni xili köp anglidim, hetta bezilirige shayit boldum.

Köpünchimizning xewiri bolghandek, yiqinda ijtimayi taratqularda tarqalghan bir sin filimide, burun türkiyede yashaydighan dawut isimlik bir melun bir qiri boway momayning pulini aldap, yawropagha qichip ketkenliki bayan qilinghan. Buni körgen nurghun kishiler öz gheziwini ichige basalmay qaldi, hetta beziler u melungha qoshup uyghurlarning bezi qilmishlirini eyipleshti.

Biz itipaqliq we ömlük toghursida söz qilghanda, daim bashqilardin aghrinimiz. Biz bezilerning bolupmu weten sirtigha kiyin chiqqan bezi yashlarning bashqa uyghurlargha yiqin kelmeydighanliqidin shikayet qilimiz, hetta bezilerni ghururi yoq, qorqunjaq yaki kallisi yuyuplup ketken dep eyipleymiz, hetta xittay üchün ishleydu dep haqaretleymiz. Biraq biz normalda özimizde sewenlik barmu yoq digenni  asasen xiyalimizghimu keltürmeymiz. 

Biz oylap baqayli, bir adem wetendin ayrilip ming bir mushaqette melum bir döletke kelgendin kiyin, pütünley natonush bolghan yingi bir muhitta, hemme ademdin ihtiyat qilishi mümkin. Eger u adem özi duch kelgen bu qiyinhiliqtin ghalip kilish üchün hichqandaq bir yardemge irishelmise, u ademning bashqilargha we etiraptiki muhitqa bolghan söygüsi we ishenchisi shekillenmeydu. Waqitning ötüshi bilen bu adem bashqilar teripidin "gheyri adem" dep qalpaq keygüzilidu. Eger bu adem öz qirindishim dep qaralghanlar teripidin bozek itilse, yaki aldansa, uning tesiri tiximu ighir bolidu. Yeni bu adem belkim öz kechürmüshlirini we yaki özining öz millitige bolghan naraziliqini yizip, her xil ijtimayi taratqularda tarqitishi mümkin, netijide tiximu köp insanlarning eyiplishige we haqaretlishige uchurshi mümkin. Bu bir yaman süpetlik aylinish bolup, uni körgen tiximu köp insanlarning alahide ihtiyat qilishgha we öz millitidin qichishigha sewep bolidu. 

Hemmimiz bilgendek, bizning hakimiyitimiz we qanunimiz bolmighachqa, köpünche ehwalda milli menpetimizge ziyan salghuchilarni jazalash imkaniyitimiz yoq. Hem shundaqla eger menpetimizge ziyan salghuchi öz millitimizdin bolghanda, ular üstidin özimiz yashawatqan döwletning qanun organlirigha eriz qilip, ulani jazalndurushqa könglimiz unimaydu, we yaki undaq qilishni öz wijdanimizgha uyghun emes dep bilimiz. Netijide millitimiz ichidin chiqqan wijdansizlar, öz wijdansizliqini dawam qiliwiridu.

Aldan’ghanlar we yaki menpeti ziyan zexmetke uchurghanlar derdini ichige yutup, uyghurdin yiraq yashash qararigha kilidu. Bizmu ularni ghelite mijezlik we yaki ademge yiqinlishishni xalimaydighan yawayi mexluq qatarida körüp, ularning derdige qulaq salmaymiz.

Biz etirapimizdililerni itipaqlashturalmighanda we yaki ortaq nishan üchün ularni bir yerge topliyalmighanda, sewenlikni yalghuz bashqilardin izdimey, özimizning usulighimu diqet qilishimiz kirek. Eger biz bir ishni qilishqa bel baghlisaq, we uninggha ichimizdin estayil muamile qilsaq, nurghun qiyin dep qaralghan ishlarni qilishning oxshimighan usulliri bolishi mümkin. Bir xil usul ünüm bermise, mesulyetni bashqilardin izdeshning ornigha, özimiz usul jehette xatalashtiqmu yoq dep oylap baqsaq, we oxshimighan usullarni qollansaq belkim oxshimighan ünümge irishelishimiz mümkin. Chünki mexset toghura bolghan bilen, eger usul toghura bolmisa, oxshashla közligen mexsetke yetkili bolmaydu. 

Hemmimiz bilgendek kisel dawalashta ünümlük bolghan nurghun dorilar nahayti achchiq bolup, nurghun kishiler kisilini dawalash üchün u dorilarni istimal qilishniing zörürligini bilip tursimu, biraq yenila u dorilarni istimal qilishni ret qilidu. Dora zawutliri bolsa, "salametlik we hayatliq siningki, kisel dawalaymen diseng u dorini istimal qilisen, bolmisa ölisen" dep qarap turmay, amal qilip, dorilarning ünimige tesir yetküzmigen ehwal astida, dorilarning sirtigha tatliq nersilerni yalitish arqiliq, uni asan istimal qilghidek halgha ekilishke tirishidu.  

Mining isimde qilishche men amirkigha kelgen deslepki yillarda engiliyediki memet tursun zunun ependim yaxuda bir gurpa qurup chiqqan bolup, bu gurpida dunyaning he qaysi jayliridin qatnashqan nurghun uyghurlar bar idi. Bir qitim bu gurpida  xiristiyan bolghan uyghurlar bilen qattiq munazire we talash tartishlar boldi. Xiristiyan bolghan uyghurlar özlirining xiristiyan bolushigha sewep bolghan seweplerni nahayti chirayliq oturgha qoyushti. Epsus bizning bezi dostlirimiz ularni ighizgha alghili bolmaydighan sözler bilen tillidi we qattiq haqaret qilidi. Elwette ular öz qirindashlirining öz dinniy itiqatidin yüz örigenlikige ghezeplengen bolushi mümkin. Dinimizni qoghdash üchün shundaq qilghan bolushi mümkin. Biraq biz eger soghaqqanliq bilen oylap baqsaq, bizning bu qilmishimizning dinimizni qoghdashqa hichqandaq ünimi bolmaydu, eksinche  tiximu köp ademning bizdin qichishigha sewep bolidu. Eger biz öz dinimizni eng merhemmetlik din dep qarisaq, biz choqum özimizning merhemmiti we güzel exlaq peziliti bilen bashqilargha tesir körsitishimiz we ularni tesirlendürishimiz kirek.

Biz bashqilar bilen paranglishish jeryanida, we yaki ijtimayi taratqularda "kallisi yuyulup ketken" digen sözni az tola anglap qalimiz. Tirorluq herkiti bilen shughullanghuchilarni bolupmu özni oltüriwilish xaraktirliq tirorluq weqeseni peyda qilghuchilarni anglighinimizda, ularning qilmishi tiximu kallimizdin ötmeydu. Bir adem nimishqa bashqilarning gipi bilen hayatidin waz kicheleydu? Qandaq bir küch ularning shundaq qilishqa könderdi? Qattiq mejburlashmu? Ishkenjimu? Tehditmu? Miningche bundaq usullarni qollunup, bir ademni öz raziliqi bilen hayatidin waz kechtürüsh undaq asan emes. Undqta zadi qandaq bir küch ularni öz ixtiyarliqi bilen tuyuq yolgha kirishige sawep boldi? Mining qarishimche bu yerde eng ünümlük rol oynighan eng muhim bolghan bir sirliq küch bar, u bolsimu "yumshaq küch". Shunga bizde "yaxshi söz tashni iriter" deydighan ata sözi bar. Her xil qiyin mesililerge duch kelgnimizde, yuqarqilarni obdan tetqiq qilishimiz we oyliship biqishimiz kirek. Biz yumshaq küchning ajayip chong rol oynaydighanliqini untup qalmasliqimiz kirek. 

Hazir bezilirimiz ümütni xelqaradiki chong döwletlerge baghlap, wetenning ewhalini ulargha yiterlik derijide bildürelsek, wetenning ehwalida choqum yaxshilinish bolidu dep qarap, waxtimizni  we küchimizni  xelqimizning  derdini bashqilargha anglitishqa serip qiliwatimiz. Yene bezilirimiz bolsa xeliqni oyghutush üchün her xil maqalilarni yizip, ularni yazma we yaki awazliq qilip bashqilargha suniwatimiz. Yene bezilirimiz her xil ijtimayi taratqularda, biz zadi nime ish qilishimiz kirek digen mesile üstide bash qaturush we munazire qilish bilen waqit ötkiziwatimiz. Yene bezilirimiz tiz ünüm biridighan ishni tapalmay, adettiki ishni yaratmay jim turiwatimiz we yaki beri bir nimish qilsaq ehmiyiti yoq dep, öz hayatimiz bilenla meshghul bolawatimiz.

Biz meyli nime qilayli, tiz ünüm biridighan asan ish yoq. Hich bir ish bizning sobiktip arzu isteklimizge boy sunup özligidin yüz birip qalmaydu. Shunga biz meyli nime ish qilayli, uni üzlüksiz dawalashturishimiz, özimiz ishengen we toghura dep bilgen ishtin qetéé  waz kechmeslikimiz kirek. Weten dawasi yiqini 60 nechche yildin buyan, yiraqi 230 yildin buyan dawam qiliwatqinigha oxshash, gerche biz shunche yildin biri dawa ilip kiliwatsqmu, wetenning weziyiti yaxshilinish emes, belki kündin künge yamanlishiwatqinigha oxshash, bizning ishlirimiz bizning hisiyatimizgha we arzu isteklirige asasen emes, belki bizning uzun muddet tirishchanliqimiz  bilen shqa ashidighan ulughwar bir ish. Uningliq üchün 100 mitirge tiz yügüresh rohi emes, belki uzun musapiliq marason rohi bolushi kirek. Bizde sewr taqet,  qettilik we izchilliq bolushi kirek. Bizde ümütni bashqilardin kütüp, sewenlikni we mesulyetni bashqilardin izdep  olturush emes, her ishni özimizdin bashlap qilish, mesuliyetni üstimizge ilish rohi bolishi kirek.    

Men amirkigha kelgendin buyan öz xizmitimni yaxshi ishlep mangghandin bashqa, bir ishqa üzlüksiz köngül bölüp we uni xalisane halda izchil dawamlashturup keldim, u bolsimu uyghurche saqliqni saqlash sawatlirini yizip tarqitish, wetendiki her xil kiselliklerning tarqilish ehwali we xelqimizning saghlamliq ehwalini yiqindin küzütüsh.  Bizning ömürimiz cheklik bolghini we öz hayatmizni dawam itishimiz zörür bolghini üchün,  hemmimiz ömürimizde  bek köp ishni qilip kitelishimiz natayin, biraq kem digende  bir ishni qudurtimizning yitishiche izchil dawamlashtursaq, shumu yiterlik.

2017 - yili 12 - ayning 16 - kuni New York