Terorluq toghursida ikki ighiz parang

Terorluq toghursida ikki ighiz parang

Memet Emin

Hemmimizning xewiri bolghandek 12 - ayning 11 - kuni etigende Niyoruk sheride bir terorluq weqesi yüz berdi. Bizning bir ziyali Facebookta bu terorluq weqesini eyiplep bir yazma ilan qiptu. U ziyali Facebookta ilan qilghan yene bir yazmisida Pelestin Israyiliye munasiwiti üstide toxtulup, özning köz qarashlirini oturgha qoyuptu. Men u  yazmilarni körüp chiqqandin kiyin, ular toghursida öz köz qarashlirimni oturgha qoyghum keldi.  

Bizning bu ziyali Niyorukta yüz bergen terorluq weqesi toghursida toxtulup, uni qattiq eyipleptu, we sözini mundaq bashlaptu "Tünügün Nyuyork shehiride, musulman pushtidin bolghan yene bir mexluq, térrorluq veqesi peyda qildi". Bundaq bir terorluq weqesi heqiqetenmu hemmimizning eyiplishige erzidu. U yazmisida digendek terorluq peyda qilghuchi peqetla musulman pushtidin bolghan bir mexluq. Musulman  bolushning,  özige chushluq telep we qahidiliri bar.  Musulman pushtidin bolghan we yaki özini musulman dep atiwalghan ademning hemmisining musulman bolishi natayin. Islam dinida gunasiz ademni öltür deydighan hichqandaq bir teshebbus yoq. Özini heqiqi musulman digen adem terorluq qilmaydu, terorluq qilghan adem heqqi musulman bolalmaydu. Men bu jehette artuq sözlimisemmu, musulman ahiliside chong bolghan we ozini musulman dep qarighan herqandaq insan, bu jehette az tola bir nerse bilishi mümkin.

Biz heqiqetenmu u terorluq weqesini eyiplishimiz kirek. Biz yalghuz bu terorluq weqesinila eyiplep qalmastin herqandaq terorluq herketini eyiplishimiz kirek. Yalghuz musulman pushtin bolghanlarning Amirka xelqige ilip barghan terorluq herkitini eyiplep qalmastin, bashqa her qandaq dindikilerning pushtidin bolghanlarning terorluq herkitini eyiplishimiz kirek.

Amirkida mushu bir nechche yil ichide nurghunlighan qanxorluq, zorawanliq we terorluq weqeliri yüz berdi. Bu weqelerni peyda qilghanlar we nurghun bigunah insanlarning jinigha zamin bolghanlarning köp qismi musulman pushtidin emes. Ularning köpünchisi bashqa diddikilerning pushtidin bolghanlar bolup ular nurghunlighan bigunah insanning jinigha zamin boldi. Bu mining shexsi köz qarishim emes. Nurghun insanlar itirap qilghan, we köpligen axbaratlarda ilan qilinip kelgen bir heqiqet.

https://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2017/11/daily-chart-3?fsrc=scn%2Ffb%2Fte%2Fbl%2Fed%2F

Biz zorawanliqni we terorluqni eyipligende, yalghuz uni qaysi dindikilerning pushtin bolghanlarning Amirka we yaki gherip döwlitide ilip birghanliqini eyiplep qalmastin, dindin, rayundin halqighan halda hemme terorluq herketlirini oxshashla eyiplishimiz kirek. Yalghuz musulman pushtidin bolghanlar gheriptiki bigunah insanlarni öltürse terorluq hisaplinip, bashqa dindikilerning pushtidin bolghanlar we yaki din’gha ishenmeydighanlar bashqa yerde bashqa bigunah insanlarni öltürse terorluq hisaplanmaydighan ish yoq. Birmidiki buddistlar bigunah musulmanlarning öylirige ot qoyup, ularni insan qilippidin chiqqan wehshi usullar bilen öltürse, umu terorluq hisaplinidu. Biz ularnimu eyiplishimiz kirek. Elwette biz ölgüchining musulman bolghanliqi üchün emes, belki ularning bigunah bir insan bolghini üchün, herqandaq terorluq herkitini qattiq eyipleishimiz kirek.

Biz Palestinliklerning bigunah Yehudilarni öltürginini eyiplep qalmastin, Israyil eskerlirining bigunah Palestinliklerni öltürishinimu eyiplishimiz kirek. Insan qandaq bir insan bolushtin qetti nezer, bigunah haman bigunahtur. Hayat hemme ademge qimmetliktur. Hemme ademning öz ziminida özige özi xoja bolup, erkin yashash heq hoquqi bar. Bir insanning bizge paydisi kelgen bolsa, u insan heqliq insan, bir insanning bizge paydisi kelmigen bolsa u insan heqsiz insan bolup qalmaydu.

Bizning u ziyali yazmisida “Amérikadiki Yaponluqlar we Junggoluqlar héchqandaq bir din’gha ishenmeydu. Biraq ular Amérika xelqining qimmet qarshini hörmet qilip, Amérikada tiriship oqup, Amérika dölitining güllinishi üchün hessilep töhpe qoshup, hazirghiche bigunah Amérika xelqini öltüridighan térrorluq heriketlirini qilip baqmidi” deptu.

Mining qarishimche yalghuz Amirkiliqni öltürse andin terorluq bolup, bashqilarni öltürse terorluq bolmaydighan ish yoq.  Xittay hakimiyiti we u hakimiyetning hökümiranliqidin behriman boliwatqan xittay xelqining millitimizge yürgüziwatqan basturishi we qirghinchiliqimu eyiplinishke erzidighan döwlet terorluqi. Belkim bizning bu ziyali uni hökümettining qilmishi, xittay xelqi bilen munasiwiti yoq diyishi mümkin. U hetta Xittay hökümitining wetende yürgiziwatqan basturush seyasitini, qanun’gha xilapliq qilghanlarni, zorawanliq we terorluq bilen shughulliniwatqanlarni qanun boyiche jazalash dep qarishi mümkin. Ilham Tohti, muddetsiz jazalan’ghidek nime jinayet ötküzuptiken? Hazir her xil  bohtan we qalpaqlar bilen tutuqlan’ghan nurghunlighan ziyalilar nime jinayet ötküzüptiken? Chetelde balliri, uruq tuqqan we dost buraderliri bar nurghunlighan kishiler terbileshke yighiwilin’ghidek, cheteldiki uruq tuqqanliri bilen alaqe qilishqa pitinalmighidek nime gunah qiptiken? Bezilerning öydikiler alahide imtiyazgha irishtimu yoq, men uni bilmidim, biraq chetelde yashawatqan nurghun kishilerning ata ana, uruq tuqqanliri we dost buraderliri, özlirining chetelda bolushi sewebidin jazalanmaqta.

Bizning bu ziyali belkim men Amirkidiki ehwalni disem, sen mesilini bashqa yerge yötkewatisen, bu ikkisi ikki mesile diyishi mümkin. Toghura, bu ikkisi gerche körünüshte oxshimighan ikki mesiledek körünsimu, biraq mahiyet jehette oxshashla heqsizliq, adaletsizlik. Biz özimizni tichliqni söyidighan heqqaniyetchi dep qaraydikenmiz, özimizning kichikkine menpeti üchün emes, belki heqqaniyet üchün sözlishimiz kirek. Eyipleshke tighishlik hemme heqsizliklerni we adaletsizlikler eyiplishimiz kirek. Bolupmu chong döwletler kichik döwletlerni, küchlük milletler ajiz milletlerni bozek etkende, tiximu heq terepte turishimiz kirek. Xittaygha oxshash chong döwlet hazirqi xelqara weziyettin paydilinip xelqimizni bastursa, xelqimizni özi xalighanche bozek etse, uniqliq üchün özimiz toghura dep bilgen herqandaq usulda qarishiliqimizni bildürishimiz, öz heq hoquqimizni qoghdishimiz kirek.

Emdi bu ziyalimiz digen shu “Amérika xelqining qimmet qarshini hörmet qilip, Amérikada tiriship oqup, Amérika dölitining güllinishi üchün hessilep töhpe qoshup kelgen Jonggoluqlar” gha kileyli. Men Amirkida tiriship oqup, Amirkining qimmet qarishini qobul qilip, Amirkigha tohpe qoshqan we qoshiwatqan xittaylarning barliqini inkar qilmaymen, biraq ular xittaylarning qanche pirsentini teshkil qilidu? Bir millet süpitide baj oghurlash eng ighir bolghan we eng omumlashqan milletlerning bir xittay milliti bolsa kirek. Amirkida uzun muddet yashap, özi Amirka wetendishi bolup turupmu, oqighanliri yaki sel adeplikliri özidin bashqa Amirkaliqlarni “laowai” yene “chetellik” dep ataydighan, oqumighan yaki edepsizlikliri özidin bashqa Amirkaliqlarni “guilao” yeni “alwasti” dep ataydighan, paydigha kelgende özini Amirkaliq, mesuliyetke kelgende özini bu döwletning bir ezasi körmeydighan, xittaydin bashqa yene qanchilik millett bar, men uni bilmeydikenmen. Undin bashqa musulman we yaki Uyghurlargha munasiwetlik xewerler bolghanda, ularni “qiriwitish kirek” digen’ge oxshash insan qilipidin chiqqan inkasliri, ejiba ularning Amirka qimmet qarishini qobul qilghanliq hisaplinarmu? Xittay oqughuchilarning tiriship oqidighanliri rastinla az emes, biraq Amirkida her xil qara jemiyet qurup, yalghanchiliq, aldamchiliq we her xil jinayetler bilen shughulliniwatqan xittaylarmu az emes.

Biz, bilish hoquqimizdin mehrum qilin’ghan, heqqaniyet burmilan’ghan, insanlarning söz erkinliki cheklen’gen we bir xil idiye, bir xil iqim hökümüranliq orunda turidighan diktatur bir döwlette tughulup chong bolduq we terbilenduq. Bezilirimiz ras yalghanni we heq naheqni periq itelmeydighan halda yashiduq, biraq biz hazir söz we pikir erkinliki bolghan demokiratik bir döwlette yashawatimiz. Söz erkinliki digenlik, hergüzmu ighizigha kelgenni sözlewirish digenlik emes. Söz erkinliki digenlik, zalimlar we mutehemlerning tehditige tiz pükmey, adalet terepte turup heqni sözlesh digenlik. 

Ziyali dimek hergüzmu bir sanduq kitap we yaki nurghun bilimler qachilan’ghan bir kompiyutur dimek emes; ziyali dimek aq qarini, heq nahaqni periq itidighan bir bilim adimi dimek; ziyali dimek öz exlaqi peziliti bilen milletke yitekchi bolidighan, milletke ölge bolidighan we milletni terbileydighan bilim igisi dimek. 

2017 - yili 12 - ayning 13 - kuni